Когнитивті лингвистиканың негізгі категориялары

Когнитивтік лингвистиканың жеке ғ ылым саласы ретінде танылуы ү шін оның негізгі ұ ғ ымдары, ө зіне тә н негізі категориялары мен бірліктері болуы шарт. Антропологиялық тіл білімін зерттеушілер «білім, концептуалдылық, концептуалды жү йе, когниция, когнитивтік модель, вербалдылық, менталдылық, концепт, ә лем бейнесі, концептілік ө ріс, ұ лттық мә дени бірліктерді» когнитивтік лингвистиканың негізгі ұ ғ ымдары ретінде қ арастырады. Аталғ ан ұ ғ ымдардың адам санасындағ ы ә рекеттері, тілдегі кө рінісі, сол арқ ылы «ә лемнің тілдік бейнесін» тануғ а мү мкіндік жасау қ абілеті туралы мә селе бү гінгі таң да жалпы лингвистер алдында негізгі де ө зекті проблемалар санатында тұ рғ андығ ын кейінгі зерттеулерден айқ ын кө руге болады. Қ азіргі тіл білімінде концептуалдылық таным процесіндегі білімнің нә тижесінен кө рініс табуда. Бұ л атауғ а байланысты Е.С.Кубрякова: «Концептуализация интерпретируется как «некоторый» «сквозной» для разных форм познания процесс структура знаний из неких минимальных концептуальных единиц»-деген болатын (2, 93).

Қ азіргі нейрохирургия мен кибернетика салаларының дамуы нә тижесінде когнитивтік моделге «фрейм» (М.Минский) жә не «гешальт» (Дж.Лакофф) ұ ғ ымдары енгізілді. «Человек, пытаясь познать новую для себя ситуацию или поновому взглянуть на уже привычные вещи, выбирает из своей памяти некоторую структуру данных (образ), называемую нами фреймом, с таким расчетом, чтобы путем изменения в ней отделных деталей сделать ее пригодной для понимания более широкого класса явлений и процессов» (38, 49). М.Минский ө зінің теориясында адамның ойлауы мен жасанды интеллект арасының ара-жігін ашпайды. Оның пайымдауынша, адамның ойлауы образдарды визуалды кө ре алатын, семантикалық фреймдер яғ ни, сө здердің мағ ынасын тү сіне алатын, белгілі бір іс-қ имылды қ абылдай алатын (сценарийлі фрейм) т.б. ақ паратпен толық қ ан адам жадында сақ талатын қ ұ рылымдар яғ ни, фреймдерге негізделген. Ал белгілі бір ойды тү сіну жадында сақ талғ ан фреймнің белгілі бір жағ дайғ а сә йкес процеске тү суімен тү сіндіріледі. Ал, фреймдер арасында дә л ө зіне сә йкес фрейм табылмағ ан жағ дайда, сол ситуацияғ а мейлінше жақ ын келер фрейм таң дап алынады.

Т.А.ван Дейк пен В.Кинч гештальтты қ олдана отырып белгілі бір мә тінді тү сінудің танымдық моделін ұ сынды (39). «Гештальт» термині (неміс. Gestalt «фигура, форма, қ ұ рылым») психологиялық теория-гештальттық психологиядан бастау алады. Дж.Лакофф белгілі бір қ ұ рылымдар арқ ылы қ ұ рылғ ан ой, эмоция, таным процесі, тілді гештальт ұ ғ ымымен байланыстырады (40) Бұ л ұ ғ ымды лингвистикада С.Д.Кацнельсон тілдік механизімдерінің сана механизімдерімен, белгілі бір адамның жеке тә жірибесін қ ұ райтын біліммен тығ ыз байланыста екенін айтады (41).

Конитивтік лингвистикада когниция ұ ғ ымына басты кө ң іл бө лінуде. Когниция-адам санасындағ ы білім арқ ылы кө рініс табатын ақ параттар жү йесі деп танылады. Тіл білімінде «когниция» терминімен «интеллектуалдылық, менталдылылық» секілді атаулар балама ретінде қ олданылып жү р. Когницияның бұ л атаулардан негізгі айырмашылығ ы когниция адам миындағ ы аялық білім арқ ылы жиналғ ан ақ параттардың терең қ атпарларындағ ы біртұ тас кө рінісі, моделі болып табылады. Адам санасындағ ы білім ә ртү рлі тілдік қ ұ рылымдар негізінде кө рініс табады. В.А.Маслова: «елестету, схема, картина, фрейм, сценарий (скрипт), гештальт» сияқ ты бірліктерді адам танымындағ ы ақ параттарды сыртқ а шығ аруда қ олданылатын тілдік қ ұ рал деп есептеген. Когнитивтік лингвиситика «тілдік білімнің табиғ атын жә не оны қ алай қ олдану керектігін мең геретін ғ ылым» (9, 85).

Когнитивті лингвистика ғ ылымының зерттелу барысында батыс еуропалық ғ алымдардың зерттеулері кө птеген жаң а ғ ылыми жолдарды қ алыптастырды. Ал, когнитивті лингвистика ғ ылымының негізгі ұ ғ ымдарына тоқ талсақ ең алды мен когнитивті лингвистика - «... адамзат тілін жалпы хабарды ұ сынуғ а, оны бір кү йден екінші кү йге ауыстыруғ а мү мкіндік беретін таң балар жү йесі, таным механизімі ә рі қ ұ ралы ретінде қ арастырылатын лингвистика саласы» (Когнитивті терминдердің қ ысқ аша сө здігі) — деген анық тама берілсе, таным дегеніміз - дү ниені, ө мірді танып-білу қ абілеттілігі (20/Қ азақ тілінің тү сіндірме сө здігі, 8-т.) болып шығ ады.

Когнитивті терминдер сө здігінде танымдық тіл ғ ылымына адамзат тілін жалпы хабарды ұ сынуғ а, оны бір кү йден екінші кү йге ауыстыруғ а мү мкіндік беретін таң балар жү йесі, таным механизімі ә рі қ ұ ралы ретінде қ арастыратын лингвистика саласы деген анық тама берілген (23; 53). Бү гінгі кү ні бұ л лингвистикалық бағ ыттың ө зіндік ұ ғ ым-бірліктері, ұ станымдары, ғ ылыми-теориялық негіздері қ алыптасып дамып отыр. Алғ ашында «когнитивті» деген терминнің ө зі нақ тыланбағ ан, ұ ғ ымдық бірліктері жү йеленбеген мә селе ретінде қ абылданып келді, сондық тан когнитивті лингвистикағ а қ атысты пікірлер мен кө зқ арастар да біркелкі болғ ан жоқ. Кейбір зерттеушілер танымдық аспектілердің тіл білімін жаң а деректермен толық тырғ анын мойындағ анмен, бұ л бағ ыттың лингвистикағ а соны ү рдістер мен ә дістер жү йесін ә келмегенін ә рі когнитивті лингвистиканың орнық пағ анын, ең алдымен, когнетивті емес лингвистиканың жоғ ымен тү сіндіруге болатындығ ын ескертеді. Алайда, екінші топ ғ алымдары қ ұ рылымдық тіл білімін танымдық лингвистикағ а қ арсы қ оя отырып, когнитивті бағ ытты XX ғ асырдың аяғ ында дү ниеге келген «кө теріліс», «бетбұ рыс» деп тү сіндірді. Нә тижесінде тілшілер когнитивті лингвистиканы пә наралық байланыстың кө рсеткіші, тілдік ілімдер тоғ ысы деп бағ алады. Сө йтіп, жалпы ғ ылыми дереккө здер негізінде когнитивті ғ ылымды немесе когнитологияны, когнитивті психологияны, мә дениеттануды қ арастырса, лингвотанымды дамытушы алғ ышарттарғ а лингвистикалық семантика, лингвистикалық типология, этнолингвистика, нейролингвистика, психолингвистика, салыстырмалы-тарихи тіл білімі мә селелерін жатқ ызды (24, 22). Ғ алымдардың айтуына қ арағ анда, семасология ұ станымдары мен категориялары адамзат танымының нә тижесін қ ұ райды (Н.Д.Арутюнова, А.Вежбицкая, Ю.С.Степанов, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия), ал тілдік типология заң дылық тары тілдің универсалды қ ұ рылымын тү сіндіруге мү мкіндік береді - деген теориялық байлам жасайды (25, 17-19). В.В.Петров когнитивтік ғ ылымның тү пкілікті идеясының негізін қ ұ райтын бірліктер турасында мынадай ой айтады: «Мышление представляет собой манипулирование внуренними (ментальными) репрезентациями типа фреймов, планов, сценариев, моделей и других структур знания» (18, 95).

Орыс тіл біліміндегі когнитивтік бағ ыт.

Когнитивтік лингвистика ғ ылымның ө зектілігі мен оның кү рделі проблемаларын шешу мә селесі ресейлік ғ алымдардың назарынан тыс қ алғ ан емес. Орыс тіл білімінде когнитивтік лингвистикасының ө зекті мә селелері ЮА.Сорокин, Е.С.Яковлева, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия, А.Вежбицкая, А.П.Бабушкин, С.А.Аскольдов, А.Н.Баранов, Д.О.Добровольский, Н.Д.Арутюнова, Н.Н.Болдырев, Э.Д.Попова, И.А.Стернин, Ю.Н.Караулов, В.А.Маслова сияқ ты зерттеушілердің ең бектерінен кө рініс табады. Аталғ ан зерттеу ең бектерінде когнитология ғ ылымының нысаны, бағ ыт-бағ дары, зерттелуі, негізгі ұ ғ ымдары сө з етіледі. Бұ л ең бектерден танымдық ғ ылымдар ішінде тілдің атқ аратын функциясының жоғ ары екендігін кө руге болады. Когнитивті лингвистика ғ ылымы бү гінгі таң да орыс тіл білімінде бір жү йеге тү скен ғ ылым саласы болып табылады.

Ресейлік зерттеулердің бастамасын 1985 жылы В.И.Герасимов ұ сынғ ан шолу, 1988 жылы баспадан шық қ ан, тілдің когнитивті аспектілеріне арналғ ан «Шетел тіл біліміндегі жаң алық» атты жинақ тың XXIII томын қ ұ рды. 1995 жылы жазылғ ан орыс тіліндегі аудармалардың топтамасы да «Тіл жә не интеллект» деп атала отырып, тіларалық ғ ылыми байланыстың дамуына септігін тигізгендігіне де кө з жеткізуге болады. Танымдық тіл білімінің дамуына ерекше ү лес қ осқ ан ең бектердің қ атарында В.А.Маслова, Ю.С.Степановтың 1997 жылы шық қ ан «Константтар: орыс мә дениетінің сө здігі» зерттеулері кө пке ү лгі болғ андығ ын айтуғ а болады. «Бұ л орыс мә дениетінің қ ұ ндылық тарын жинақ тағ ан алғ ашқ ы ең бек бола тұ ра, концепт, констант ұ ғ ымдарының да мә дени негіздерін талдауғ а бағ ытталғ ан аса қ ажет зерттеулер қ атарын қ ұ рады. Мұ нда «Шындық», «Заң», «Махаббат», «Сө з», «Жан», «Ғ ылым»... константтарының сипаттамасы нақ тыланып берілді» дей келе, автор маң ызды лексикографиялық жұ мыстарғ а 1996ж. Е.С.Кубрякованың редакциясымен жарық кө рген «Когнитивті терминдердің қ ысқ аша сө здігін» жатқ ызады.

Сонымен қ атар Ресейде «Новое в зарубежной лингвистике» журналының XXIII томында тілдің когнитивтік аспектісі туралы мақ ала жарық кө рсе, 1995 жылы «Константы словарь русской культуры» атты ең бегінде орыс мә дениетіндегі правда, закон, любовь, слова, душа, грех, наука, интеллигенция, огонь, вода, хлеб, писменность, число, время, родная земля, дом, язык сияқ ты концептілер қ амтылып, когнитологиялық негізде талдау жасалады. Адам іс-ә рекеттерінің негізгі ерекшеліктерін тү сінуде когнитивистер тілді кілт ретінде қ олданады.

Тіл мен таным

Адамзат баласының бітім-болмысының универсалды сипатын айқ ындау тіл мен танымның да жалпығ а ортақ ө згеше мү мкіндіктерін сұ рыптауғ а кө мектесті. Барша адам баласына тә н биоанатомиялық негіз оның ми мен жү йке, сана мен жады қ ұ рылыстарының жұ мыс істеу принциптерін айқ ындауғ а, адамзат атаулының ерекше қ абілеттерін жү йелі зерттеуге ә рі табиғ и болмыс-бітімнің ә леуметтік-мә дени ұ станымдар негізінде даму, ө згеру, толығ у бағ ыттарын талдап кө рсетуге себепкер болар маң ызды факторлардың қ атарына жатады. Сол себептен де жалпы тіл білімі кө лемінде ғ алымдар адамның ерекше жаратылысын оғ ан қ ызмет ететін тіл, сана, таным, қ оғ ам ұ ғ ымдары арқ ылы зерделеуді, олардың ішкі-сыртқ ы сабақ тастығ ын ә рқ айсысының динамикалы қ озғ алысынан ө рбітуді, сол арқ ылы жеке мен жалпының байланысы негізінде диалектиканың даму заң дарын сұ рыптауды мақ сат еткендігін де аң ғ аруғ а болады. Бү гінгі жербетіндегі қ оғ амдық қ ұ былыстардағ ы интеграция процесі тіл ғ ылымы ғ ылымдар тоғ ысында, олардың аса маң ызды жетістіктері негізінде кү рделі ғ ылыми мә селелерді шешуге талпыныс жасауда, ең бастысы, лингвистика адамның барша ә рекетінің кө зі ретінде тіл мен оның қ ұ ралдарын қ арастыру қ ажеттігін дә йіктеп кө рсетуде. Тіл адамның сыртқ ы ортамен байланысынан туындайтын, соғ ан ұ қ састыра ә рекет еткен адам қ абылдауынан сусындайтын ө згеше қ ұ былыс екенін ғ алымдар ерте кезден байқ ағ андығ ын бү гінгі кү ні тарихи ең бектерден кө руге болады. Негізінен олар сө з табиғ атын зерттей отырып, оның номинативтік қ ызметін тү сіндіруде тіл пә лсапасының маң ызды тұ жырымдарын басшылық қ а алғ ан болатын. Осы аталғ ан проблемаларғ а қ атысты Э. Оразалиева ө з ойын былайша қ орытындылайды. «Ат қ ою мен ұ қ сату арқ ылы да жаң а ұ ғ ым, жаң а сө з жасала отырып, адамның танымдық қ орына енген ү лгілер мен бейнелер, мағ ыналар мен типтік формалар саны кө бейе тү сетінін дә лелдеген. Демек, адам ә рекетінің когнитивті аясы екі категорияғ а байланысты болады:

-интеллектуалы «жоғ ары» категорияларғ а немесе білім, сана, ойлау, ақ ыл, шығ армашылық, қ иял, арман, символ секілді ұ ғ ымдардың ерекше ұ штасқ ан ә леміне;

- «кү нделікті тіршілік» категорияларына, яғ ни практикалық ә рекет, естелік, кө ң іл бө лу, тану, қ абылдау ұ станымдарын басшылық қ а алар іс қ имылдар тізбегіне (Алефиренко, 196) - деген тоқ тамғ а келе отырып когнитивті лингвистика ғ ылымының негізгі тұ жырымдарын былайша кө рсетіп береді: 1) когнитивті лингвистика-тіл білімінің маң ызды саласы; 2) Тіл мен таным арақ атынасы-танымдық лингвистика нысаны; 3) Тілдік заң дылық тар мен танымдық ұ станымдардың адам санасында, жадында кө рініс табуы; 4) Когнитивті лингвистиканың ө зге ғ ылымдармен байланысты - деген қ орытындығ а келеді (27, 22).

" Адам жә не тіл" мә селесі соң ғ ы уақ ытта мол ө зектілікке ие болуда, ө йткені тілді адекватты зерттеу ісі оның ө з шең берінен шығ ып, табиғ ат пен қ оғ амдағ ы белгілі бір ортада ө мір сү ретіндердің тобына жү гінгең де ғ ана толық мү мкің дікке ие болмақ, себебі, тіл адамды адам ететін айрық ша белгі, ерекше нышан қ асиетімен танылады.

Ә рине, тіл пайда болғ ан кү ннен бастап адамзаттың ө з ойын басқ ағ а жеткізу ү шін тә жірибесі жинақ талып, қ алыптасады. Осымен байланысты оғ ан қ атысты тілдік бірліктердің табиғ атын тануда тілдің когнитивтік, танымдық қ ызметі ерекше. Бұ л - тілдік ойды жарық қ а шығ ару қ ұ ралы. Когнитивтік қ ызметтен тілдің танымдық, затдеректік (денотаттық), референция қ ызметтері бірге танылады. Яғ ни тіл - тек заттың, ұ ғ ымның аты ғ ана емес, ол халық тың белгілі бір кезең дегі таным-тү сінігі, ө мір салтының жемісі, сол себепті тіл ә леуметтік қ ұ былыстардан тыс ө мір сү рмейді. Адам баласының таным-тү сінігі толысқ ан сайын ө зіне дейінгі ұ рпақ тар жасағ ан мұ раларды зерттеп, игеруге деген қ ажеттілігі арта тү спек. Бү гінгі таң дағ ы ғ ылыми тү сінік ғ ылымды да, ә дебиет пен ө нерді де, ел-жұ рттың білім ө рісі мен сауатын да, ойдың оралымдылығ ы мен тілдің қ ұ нарын да " адам жә не тіл" аясына сыйғ ызады. Сондық тан да " адам жә не тіл" когнитивтік лингвистиканың ө зекті мә селесіне айналып отыр. " Когнитивтік лингвистика лингвистикалық зерттеулердің шең берін маң ызды тү рде кү шейте тү сетін қ азіргі антропоцентристік парадигмалар шегіндегі когнитивизм негізінде туындайды" [26, 9].??

Когнитивтік лингвистика, метафораның когнитивтік теориясы — ғ аламның тілдік бейнесінің концепциялары тұ рғ ысынан тіл білімін жү йелеу мен қ ұ рудың қ ұ ралы. Жеке бір сө здің толық концептісі оның семантикалық жә не ассоциациялық ө рісі арқ ылы айқ ындалады. Сө здің семантикалық жә не ассоциациялық ө рісінде пайда болғ ан ақ параттың қ ұ рамында когнитивтік жә не прагматикалық мағ ыналардың элементтері бейнеленеді. " Когнитивистикада адам когнициясына басты назар аударылады, кө зге тү скен іс-ә рекеттер ғ ана емес, олардың ментальдік репрезентациялары, ішкі кө ріністері, модельдері, тілдегі когнитивтік модель ретіндегі символдың тү рлері, адамның стратегиялары да зерттеледі, олар білім негізінде іс-ә рекеттерді туындатады, яғ ни адамның когнитивтік дү ниесі, оның жү ріс-тү рысы мен қ ызметі бойынша белсенді тү рде қ атысуымен жү ргізіледі, адам қ ызметінің мотивтері мен қ ондығ ырларын қ алыптастырады, нә тижесін болжайды" [26, 7].

Когнитивтік лингвистика дегеніміз - " тілдегі жалпы когнитивтік механизм ретіндегі когнитивтік қ ұ рал, яғ ни ақ паратты репрезентациялау, кодтау жә не трансформациялауда маң ызды рө л атқ аратын таң балар жү йесі ретінде қ арастырылатын лингвистикалық бағ ыт" /22, 53].

Когнитивизм туралы В.А.Маслова ө з пікірін тө мендегіше кө рсетеді: «В когнитивистике главное внимание уделяется человеческой когниции, исследуются не просто наблюдаемые действия, а их ментальные репрезентации (внутренние представления, модели), символы, стратегии человека, которые и порождают действия на основе знаний; т.е. когнитивный мир человека изучается по его поведению и деятельности, которые протекают при активном участии языка, образующего речемыслительную основу любой человеческой деятельности - формируя ее мотивы и установки, прогнозируя результат» [26, 7].?? Когнитивизмнің басты зерттеу нысаны - адамзаттық когниция. Оны тек байқ ау, бақ ылау ә дістері арқ ылы зерттеп қ оймай, ментальді репрезентациясын (ішкі танымын), білімнің негізін қ алыптастырғ ан символдар мен адамның стратегиялық таң баларын айқ ындау керек. Демек адамның когнитивтік ә лемі оның ойлау ә рекеті мен тә жірибесі арқ ылы анық талады. Адамның бұ л ә рекетін танытатын негізгі белгі - оның тілі. Себебі тіл - адамның қ абылдағ ан ақ паратын ө ң деп санада реттеген нә тижесін кө рсететін қ ұ рал.

Тілді когнитивтік тұ рғ ыдан қ арастыратын болсақ, тіл объективтік дү ниені танушы, оны тілдік формада бекітуші, оның репрезентациясын (ішкі танымын) кө рсетуші жә не сонымен бір уақ ытта дү ниені тану мен игерудің қ ұ ндылық, тә жірибесін қ абылдаушы ретінде қ арастырылады. Тілдің осындай когнитивтік ерекшеліктері негізінде когнитивтік тізбектегі тә уелділік пен арақ атынастарды орнату мә селелері «ақ ыл-ой (сана) - тіл - ішкі таным (репрезентация) - концептілеу (концептуализация) - категориялау – кабылдау» [28, 31 тү рінде танылады].??

Тіл когнитивтік қ ұ рылымдардың ментальдік кө рінісі кө мегімен дү ние туралы білімдерді концептілеу мен категориялау процесінде дү ниенің ғ аламдық бейнесін кө рсетіп, тү сің діріп береді. Концептілер жү йесі немесе концептілік жү йе дү ниенің концептілік, тілдік суретінің негізгі бө лігі, рубрикатор болып табылады. Тілдік таң балар мен оның ішіндегі бейнеленген мә дени, ә леуметтік шындық қ ұ былыстар арасындағ ы қ атынас когнитивтік семантика мен вербалдану тә сілдерінің, мазмұ нын қ ұ райды. Сө йтіп тіл мен тілдік бірліктерді зерттеуден когнитивтік лингвистика тілдік шең бер аумағ ынан шығ ып, жеке когнитивизмнің адам санасындағ ы ментальдік процестерді басқ аратын жалпы принциптері туралы ғ ылымның мә селелерімен, сондай-ақ лингвонә дениеттану, этнолингвистика, психология, философия пә ндерімен байланысады.