Жеті жарғы

1-жарғ ы.Кө теріліс жасап, бү лік шығ арғ ан кісілерге ө лім жазасы бұ йырылсын.(Бұ л жарғ ы мемлекеттің бү тіндігі талабынан туды).

2-жарғ ы.Тү ркі халқ ының мү ддесін сатып, елге опасыздық еткендер ө лім жазасына бұ йырылсын.(Бұ л жарғ ы халық тың ортақ мү ддесі –елдің бү тіндігін қ орғ ағ ан біртұ тас қ оғ амдық сананың жемісі).

3-жарғ ы.Мемлекет ішінде жазық сыз кісі ө лтіргендер ө лім жазасына бұ йырылсын.(Бұ л жарғ ы да жабайылық тың тө менгі сатысына тә н кісі ө лтірішулікке тыйым салғ ан жә не мә дениеттіліктің белгісі ретінде танылуғ а тиіс ө те елеулі жаң алық).

4-жарғ ы.Ө зге біреудің ә йелімен зинақ орлық жасап, ақ некені бұ зушыларғ а ө лім жазасына бұ йырылсын.(Бұ л жарғ ы да шаң ырақ тың бірлігін қ амтамасыз еткен, неке парызына адалық ты талап еткен маң ызы зор жаң алық).

5-жарғ ы.Ө реде тұ рғ ан, тұ саулы жү рген сә йгү лік атты ұ рлағ ан кісіге ө лім жазасы бұ йырылсын.(Ол кезде «ер қ анаты – ат» елдің, мемлекеттік соғ ыс кү ші ретіне бағ аланады).

6-жарғ ы.Тө белесте мертігудің тү ріне қ арай тө мендегіше мү ліктей қ ұ н тө ленсін: а)біреудің кө зін шығ арғ ан кісі айыпқ а қ ызын береді, ал қ ызы жоқ болса қ ыздың қ алың малын береді. ә)тө рт мү шенің бірін мертіктірген кісі айыпқ а ат береді.

7-жарғ ы.Ұ рланғ ан жылқ ы, ө зге де қ ұ нды мү лік ү шін он есе артық айып тө леттірілсін.

«Жеті жарғ ыны» қ азақ халқ ы ХІХ ғ асырдың ортасына дейін қ олданып келді. Ал кейбір заң дар Қ азан тө ң керісіне дейін қ олданылды. Сонымен бірге «Жеті жарғ ының» ө з кезінде қ ағ азғ а тү сірілмегені де белгілі. Кең естер дә уірінде «Жеті жарғ ығ а» «феодалдық қ атынастардың сарқ ыншығ ы» деген сипат тағ ылып, мү лдем зерттелінбеді. Бізге «Жеті жарғ ы» орыс ғ алымдарының жазбалары негізінде белгілі. Алғ аш рет орыс ғ алымы Г.Спасский жаппас руының старшыны Кү бек Шү кіралиевтің мә ліметтері негізінде «Жеті жарғ ының» 11 ү зіндісін 1820-шы жылы «Сибирский вестник» баспасө зінің бетінде жариялады. «Жеті жарғ ының» екінші нұ сқ асы (34 ү зінді) А.Левшиннің зерттеулерінде беріледі. Бұ л нұ сқ алар «Жеті жарғ ы» дү ниеге келгеннен кейін 100 жылдан соң халық ауыз ә дебиеті негізінде жариялады. Сондық тан, бұ л заң дар жинағ ының толық нұ сқ асының бізге жетпегені белгілі.

«Жеті жарғ ы» заң дар жинағ ы мемлекеттің ішкі жағ дайын кү шейтуге бағ ытталды. Осы заң негізінде қ азақ тың тайпа, ру басыларын жылына бір рет жиналуғ а міндеттеді. Бұ л жиындарда мемлекеттің сыртқ ы жә не ішкі жағ дайына байланысты мә селелер дауыс беру негізінде шешілді. Жиынғ а қ ару асынып келген азаматтардың ғ ана дауыс беру қ ұ қ ық тары болды. Сонымен бірге қ ару ұ стап келген азамат жылына ө з байлығ ының жиырмадан бір бө лігін салық ретінде мемлекетке беруге міндеттелді. Жиынғ а қ атысушы ә р рудың ө з таң басы болды. Бұ л таң балар қ ұ рылтайда мемлекеттік рә міз дә режесінде бекітілді.

Қ азақ тың негізгі байлығ ы мал болғ аны белгілі. Сондық тан «Жеті жарғ ы» заң дарына сай ә р меншік иесі ө з малдарына ен салуғ а міндеттелді. Сонымен қ атар, ә р рудың жайылым жер меншігі қ атаң белгіленді.

«Жеті жарғ ыда» қ ылмысты іс-қ ұ қ ық нормаларына ү лкен орын бө лінген. Қ ылмыс ретіне: кісі ө лтіру, мертіктіру, ә йелді зорлау, соқ қ ығ а жығ у, қ орлау, ұ рлық істеу жә не тағ ы басқ алары жатқ ан. Кінә лілер жасағ ан қ ылмыс дең гейіне сай ә ртү рлі жазағ а кесілген. Бұ л жинақ та «қ анғ а қ ан» заң ы сақ талды. Бірақ билер сотының екі жақ келісуі бойынша жазаны қ ұ н тө леумен алмастыруғ а мү мкіншілігі болғ ан. Қ ұ н тө леу тө рт жағ дайда рә сімденген. Олар: егер ә йелі кү йеуін ө лтірсе жә не кү йеуінің туыстары оны кешірмеген жағ дайда, егер ә йел некесіз туғ ан баласын ө лтірген жағ дайда, жұ байлар арасындағ ы «кө зге шө п салушылық» дә лелденген жағ дайда жә не «қ ұ дайғ а тіл тигізгені анық талғ ан жағ дайда». Ө лім жазасының екі тү рі болғ ан: дарғ а асу жә не тас лақ тыру ә рекеттерін қ олдану.

Жазалаудың ең кө п таралғ ан тү рі – қ ұ н тө леу болғ ан. Қ ылмыскердің жә не ө лген адамның ә леуметтік жағ дайына байланысты қ ұ н мө лшері ө згеріп отырғ ан. Мысалы, ө лген ер адамның қ ұ ны 1000 қ ой болса, ә йел адамның қ ұ ны 500 қ ой болғ ан. Ал ө лген адамның ә леуметтік жағ дайы ақ сү йек болса қ ұ н мө лшері жеті есе ө скен, яғ ни сұ лтан немесе қ ожа тұ қ ымынан ө лтірілгендерге жеті адамның қ ұ нын тө леген. «Сұ лтан» немесе «қ ожағ а» тіл тигізгені ү шін 9 мал, қ ол жұ мсағ аны ү шін 27 мал тө ленетін болды. Қ ұ лдың қ ұ ны бү ркіттің немесе тазы иттің қ ұ нымен тең ескен. Дене мү шелеріне зақ ым келтірген қ ылмыскер де белгілі мө лшерде қ ұ н тө леген. Атап айтқ анда, бас бармақ – 100 қ ой, шынашақ 20 қ ой болғ ан. Ұ рлық жасалғ ан кезде ұ рланғ ан заттың қ ұ ны иесіне «ү ш тоғ ыз» етіп қ айтарылғ ан. Мысалы, ұ рланғ ан 100 тү йе 300 жылқ ығ а немесе 1000 қ ойғ а тең елген. Бұ л баптардан біз «Жеті жарғ ығ а» сай қ ылмыс істеген ә р ә леуметтік таптың қ ұ қ ық тары заң дастырылғ анын кө реміз.

«Жеті жарғ ы» бойынша ө лім жазасы мен қ ұ н тө леуден басқ а жазалар да қ олданылғ ан. Мысалы, ә кесіне қ ол жұ мсағ ан ұ л баланы қ ара сиырғ а теріс отырғ ызып масқ аралағ ан. Ата-анасына дауысын кө терген қ ыз баланың жазасын шешесі шешкен. Кү йеуін ө лтірген екіқ абат ә йел елден қ уылса, христиан дінін қ абылдағ ан адамның мал-мү лкі тә ркіленген. Қ ұ дайғ а тіл тигізгендігі жеті адамның куә лігі арқ ылы анық талғ ан адам таспен атып ө лтірілген.