Бухгалтерлік баланс – ұйымның мүліктік және қаржылық жағдайын сипаттаушы ақпараттық база ретінде

Сұ рақ тар:

3. Бухгалтерлік балансты жедел талдау.

4. Баланстың кө рсеткіштерін қ ұ рылымдық талдау.

5. Баланс ө тімділігін талдау

3. Балансты талдау кә сіпорынның игілігіндегі капиталды орналастыру жө ніндегі мә ліметтен тұ рады. Ә рбір орналастырылғ ан капитал тү ріне баланстың жеке статьясы сә йкес келеді. Осы берілгендер бойынша, кә сіпорынның активтерінде қ андай ө згеріс болғ анын, қ ай бө лігі кә сіпорынның жылжымайтын мү лігін тү зетінін (қ ұ райтынын), қ андай- айналым қ ұ ралдары, оның ішінде ө ндіріс жә не айналым сферасындағ ыларды белгілеуге болады.

Баланс активі статьясының негізгі белгісі болып олардың ө тімділік дең гейі саналады, яғ ни нақ тылай ақ шағ а айналу жылдамдылығ ы. Осы белгісі бойынша барлық баланс активтері ұ зақ мерзімді (немесе негізгі капитал) жә не ағ ымдағ ы активтер (айналым) болып бө лінеді.

Кә сіпорынның қ ұ ралдары ішкі айналымда жә не кә сіпорыннан тыс жерде (дебиторлық берешек, бағ алы қ ағ аздарды иелену, ақ ша, басқ а кә сіпорындардың облигациялары) қ олданылуы мү мкін.

Айналым капиталы ө ндіріс сферасында(қ орлар, аяқ талмағ ан ө ндіріс, болашақ кезең шығ ындары) жә не айналым сферасында (қ оймадағ ы дайын ө нім сатып алушымен тиелген, есептегі қ аржылар, қ ысқ а мерзімді қ аржылық салымдар, кассадағ ы нақ ты ақ ша, таурлар жә не тағ ы басқ а) болуы мү мкін. Капитал ақ шалай жә не материалды нысанда жұ мыс істеуі мү мкін. Инфляция кезінде қ ұ ралдардың ақ шалай нысанда болуы олардың сатып алу қ абілетінің тө мендеуіне ә келеді. Инфляциялық процесте дең гейіне байланысты баланстың барлық статьялары монетарлы жә не монетарлы емес болып классификацияланады.

Монетарлы активтер - бұ л ағ ымдағ ы ақ шалай бағ алауда қ аражаттар жә не міндеттемелерді бейнелейтін баланс статьясы. Сондық тан да олар қ айта бағ алауғ а жатпайды. Оларғ а ақ шалай қ аражаттар, қ ысқ а мерзімді қ аржылық салымдар, есептегі ақ шалар қ атысты.

Монетарлы емес активтер –негізгі қ ұ ралдар, аяқ талмағ ан капитал қ ұ рылысы, қ орлар, аяқ талмағ ан ө ндіріс, дайын ө нім, тауарлар. Бұ л активтердің нақ ты қ ұ ны уақ ыттың жә не бағ аның ө згеруімен ө згереді, сондық тан да қ айта бағ алауды талап етеді.

Кә сіпорынның активтерін талдау процесінде ең алдымен оның қ ұ рамындағ ы ө згерісті ү йрену керек, оғ ан бағ а беру керек. Егер монетарлы активтер монетарлы пассивтерді жоғ арылатса, онда бағ аның кө терілуінде жә не сатып алу қ абілеті тө мендесе кә сіпорынның ақ шалай бірлігі осы активтерді бағ аламаудан қ аржылық жоғ алтуды кө руі мү мкін жә не керісінше, егер монетарлы пассивтердің соммасы (банк несиелері, кредиторлық берешек, алынғ ан аванстар жә не басқ а да тартылғ ан қ аражаттар) монетарлы активтердің соммасын жоғ арылатады, онда инфляцияның салдарынан қ арыздардың бағ аланбауы кә сіпорынның табысының артуы жү зеге асады.

Берілген жоғ алтудың (табыс) шамасын мына формуламен анық талады:

Мұ ндағ ы ­ капитал соммасының ө згеруі

жә не - талданатын кезең де монетарлы активтер жыл басы жә не жыл соң ындағ ы соммасы

жә не - талданатын кезең де монетарлы пассивтер жыл басы жә не жыл соң ындағ ы соммасы

, жә не - - талданатын кезең де жыл басы, соң ы жә не ортасындағ ы инфляция индекстері

Есептеу негізінде алынғ ан қ осымша табыс немесе шығ ыс шамасын анық тайды.

Одан ә рі қ арай негізгі жә не айналым капиталының қ ұ рамын, қ ұ рылымын жә не динамикасын аса бө лшектеп ү йрену керек. Ұ зақ мерзімді немесе негізгі капитал- бұ л ұ зақ мерзімді мақ сатпен жылжымайтын мү лікке, облигацияғ а, акцияғ а, пайдалы қ ағ аздар қ орына, біріккен кә сіпорындарғ а, материалдық емес активтерге жә не т.б. қ аражат салу болып табылады.

Кесте – негізгі капиталдың қ ұ рамы жә не динамикасы

Одан ә рі ағ ымдағ ы активтердің, капиталдың мобилді бө лігіндей қ ұ рамының жә не динамикасының ө згерісін талдау маң ызды. Ағ ымдағ ы активтердің кә сіпорынның қ аржылық жағ дайына айтарлық тай дең гейде тә уелді. Айналым капиталының тұ рақ ты қ ұ рылымы ө ндірістік жә не ө німнің ө тімділігінің тұ рақ тылығ ын куә лендіреді. Оның ө згеруі кә сіпорынның тұ рақ сыз жұ мысы жө нінде хабарлайды.

Кесте – Ағ ымдағ ы активтердің қ ұ рамын жә не динамикасын талдау

4. Нарық тық қ атыныстардың дамуымен жә не экономикалық потенциалдың ө суі мен кә сіпорынның инвестициалық қ ызметі кең ейеді. Белгілі жобағ а капитал сала отырып, кә сіпорын салынғ ан капитал орнын толтыруды ғ ана емес сонымен қ атар одан пайда алуды да жоспарлайды. Кез-келген инвестициалық шешім бағ алауғ а негізделеді:

© Кә сіпорының қ аржылық жағ дайы жә не инвестициялық қ ызметте мақ сатқ а сә йкес қ атысуы;

© Инвестиция кө лемі жә не қ аржыландыру кө здері;

© Ә ртү рлі инвестициялық жобалардың тиімділігі.

Кә сіпорын еншілес қ оғ амғ а инвестиция салуы мү мкін, біріккен кә сіпорындар басқ а кә сіпорындар мен мемлекеттке зайымдар береді.

Талдау жү ргізгенде инвестициялық қ аржының қ ұ рамын оның қ ұ рылымын жә не есептік кезең ү шін ө згерісін зерттейді.

Кесте -Ұ зақ мерзімді инвестициялардың қ ұ рамы жә не динамикасы

Кә сіпорынның ө ндірістік нә тижелеріне жә не қ аржылық жағ дайына ө ндірістік қ орлардың сапасы ү лкен ә серін тигізеді. Осыдан қ орлар тиімді болу тиіс. Қ орлардың кө птеп жиналуы кә сіпорынның белсенділігі тө мендегенін куә лендіреді: айналым капиталы таң датылады, оның айналымдылығ ы бә сең дейді, кә сіпорынның қ аржылық жағ дайы нашарлайды.

Сонымен қ атар мү лікке салық кө бейеді, ө тімділікке байланысты да мә селелер туады, жарамсыз шикізат жә не материалдар артады, қ оймадағ ы шығ ындарда біршама артады. Кері жағ дайдың барлығ ы да, кә сіпорын қ ызметінің соң ғ ы нә тижесінде бейнеленеді. Дегенмен, қ орлардың жетіспеуі (шикізат, материал, отын), сонымен қ атар кә сіпорынның қ аржы жағ дайында да жағ ымсыз кү йде бейнеленеді: жылдам жеткізуге бағ а ө седі, жай ғ ана шикізат жетіспеуінен де мә селелер тууы мү мкін, шикізат ресурстарына бағ а жоғ арылайды, пайда сомасы азаяды. Сондық тан да ә рбір кә сіпорын ө ндірістін толық кө лемде ө зін қ амтамасыз етуіне ә рекет жасауы тиіс, бірақ бұ л ү шін қ ажетті ресурстар қ оймада жатып қ алмауы тиіс.

Алдымен ө ндірістік қ орлардың динамикасын зерттейді, жоспарлы қ ажеттіліктің нақ ты қ алдық пен сә йкестігін тексереді.

Кесте -Ө ндірістік қ орлардың жағ дайын талдау

Ө ндірістік қ орлардың кө лемі қ ұ ндық бейнеде сандық фактордан сияқ ты қ ұ н (инфляциялық) факторы есебінен де ө згеруі мү мкін. Ә рбір тү рі бойынша қ орлардың сомасының (З) ө згерісіне сандық (К) жә не қ ұ ндылық (Ц) фактордың ө згеруінің есебі абсолютті айырма ә дісімен жү зеге асырылады:

Қ орлардың айналымдылық кезең і (шикізат жә не материал) олардың қ оймағ а келіп тү су кезең інен ө ндіріске бергенге дейінгі уақ ытқ а тең. Бұ л кезең қ аншалық ты аз болса, соншалық ты ө ндірістік - коммерциалық цикл басқ ада тең жағ дайларда аз. Қ орлардың айналымдылық кезең і келесі ү лгіде анық талады:

Қ орлардың айналымдығ ының бә сең деуі жиналғ ан артық, ө тпейтін материалдардың, инфляция қ арқ ынының ө суінің кү тілуімен байланысты қ осымша қ орларды иеленумен, тапшылық пен байланысты болуы мү мкін. Сондық тан да қ орлардың қ ұ рамында қ ажетсіз материалдық қ ұ ндылық тардың болмауын белгілеу маң ызды. Бұ л қ ойма есебінің берілгендері немесе қ алдық тардың тізімі мен белгіленеді. Егер қ андай да бір материал бойынша кө п қ алдық бар болса, жә не ол жыл ішінде аз шығ ындалса, онда оны ө тпейтін қ орлар қ атарына апаруғ а болады. Мұ ндай қ орлардың бар болуы айналым капиталы ө ндірістік қ орларда ұ зақ уақ ыт бойы таң датылғ анын айтады, нә тижесінде олардың айналымдылығ ы бә сең дейді. Қ орларды бө лшектеп басқ ару ү шін ә рбір тү рі бойынша оның айналымдылығ ына бө лшектеп талдау жү ргізіледі. Соң ғ ы жылдары бә секелестіктің жоғ арылауы нарық ө тімділігінің жоғ аруы, сатып алу қ абілетінің тө мендігі, ө німнің ө зіндік қ ұ нының жоғ арылауы, шығ арудың жә не жө нелтудің бір қ алыпсыздығ ына байланысты кө птеген кә сіпорындардың ағ ымдағ ы активтерінде ү лкен ү лес салмақ ты дайын ө нім алады. Қ оймада дайын ө нім қ алдығ ының артуы, айналым капиталының тандатылуына, несиеге деген қ ажеттілікке, жабдық таушыларғ а кредиторлық берешектің ө суіне, ең бек ақ ы бойынша қ аражатқ а деген сұ раныстарғ а сияқ ты ә келеді.

Дайын ө німде капиталды табудың ұ зақ тығ ы (П_дө ) ө ндірістен жө нелтіп жібергенге дейінгі кезең де қ оймада сақ талғ ан дайын ө німнің уақ ытына тең:

Кә сіпорынның ағ ымдағ ы активінде айтарлық тай ү лес салмақ ты аяқ талмағ ан ө ндіріс алады. Аяқ талмағ ан ө ндірістің қ алдығ ының кө беюі ө ндірістің кең ейгенін немесе ө ндірістік циклдың ұ зақ тығ ының кө беюіне байланысты капиталдың айналымдылығ ының бә сең дегенін дә лелдейді. Ө ндірістің ұ зақ тығ ының циклі шикізаттың дайын ө німге айналуына дейінгі уақ ытқ а тең:

Ө німнің ә рбір тү рі бойынша ө ндіріс процесінің ұ зақ тығ ын талдау оның ө згеріс факторларын бекіту маң ызды. Ө ндірістік циклдің кезең і техника дең гейінен, технологиядан, ө ндірістік ұ йымдардан, материалды- техникалық қ ұ рал-жабдық тардан жә не басқ а да факторларғ а байланысты. Оның қ ысқ аруы кә сіпорынның іскерлік белсенділігінің артқ анын дә лелдейді.

Ағ ымдағ ы активтерге салынғ ан капиталдың айналымдылығ ына дебиторлық берешектің ө згеруі жоғ ары ә серін тигізеді. Дебиторлық берешектің жә не ағ ымдағ ы активтің ү лесінің кенеттен кө беюі кә сіпорынның абайсыз несиелік саясатын, сату кө лемінің кө беюін, сатып алушылардың белгілі бө лігінің тө лемқ абілетсіздігі жә не банкроттығ ын куә лендіреді. Сонымен қ атар, кә сіпорын ө німді жө нелтуді қ ысқ артуы мү мкін, сонда ғ ана дебиторлар есебі азаяды.

Дебиторлық берешектің ө сімі ә р қ ашанда кері бағ аланбайды. Берешекті қ арапайым (ә деттегі) жә не мерзімі ө ткен деп бө леді. Мерзімі ө ткен берешек қ аржылық қ иындық тар туындатады, яғ ни кә сіпорын қ аржылық жетіспеушілікті басынан ө ткереді. Дебиторлық берешекте қ аражаттардың таң датылуы капитал айналымдылығ ының бә сең деуіне ә келеді. Мерзімі ө ткен дебиторлық берешек сонымен қ атар қ арызды ө темеу жә не пайданың азаюы тә екелін білдіреді. Сондық тан да ә рбір кә сіпорын оларғ а тиісті тө лемдерді ө теу мерзімін қ ысқ артуғ а қ ызығ ушылық білдіреді.

Кесте- Дебиторлық берешектің пайда болу (қ ұ рылу) мерзімінің ө туі жә не оның қ ұ рамын талдау

Ағ ымдағ ы активтердің жағ дайын бағ алай отырып, дебиторлық берешектің сапасын жә не ө тімділігін зерттеу маң ызды. Ол ү шін дебиторлық берешектің айналымдылық кезең і (П_ДБ ) немесе қ арыздарды инкассациялау кезең і кө рсеткіштері қ олданылады. Ол тауарды жө нелтумен жә не клиенттерден ол нақ ты ақ шаны алғ анғ а дейінгі уақ ытқ а тең:

Дебиторлық берешекпен басқ арудың тиімділігін кө рсету ү шін, ә р ай ү шін оның инкассация кезең і ескеріледі.

Дебиторлық берешектің сапасын сипаттау ү шін дебиторлық берешектің жалпы сомасында кү мә нді қ арыздар бойынша резервтің ү лесі сияқ ты кө рсеткіштер анық талады. Берілген коэффициенттің ө су дең гейі дебиторлық берешектің сапасының тө мендегенін сипаттайды. Дебиторлық берешектің айналымдылық кезең і резерв ү лесі кү мә нді қ арыздар бойынша динамикада орта салалық берілгендер, нормативтер мен салыстырады.

Мұ ның себептері: есептеу жү йесінің тиімсіздігі, сатып алушының қ аржылық жағ дайының қ иындауы, банктерде қ ұ жат айналымының ұ зақ тығ ы. Дебиторлық берешектің сапасы сонымен қ атар ү лес салмақ пен бағ аланады. Вексельдердің оны ө теу мерзімі басталғ анғ а дейін ү шінші тұ лғ ағ а ө ткізілуі мү мкін жоғ ары ликвидті актив болып табылумен байланысты. Вексельдік міндеттеме дебиторлық берешекке қ арағ анда жоғ ары мә нге ие. Дебиторлық берешектің жалпы соммасында вексельден алынғ ан ү лес салмақ тың кө беюі оның сенімділігінің жә не ө тімділігінің жоғ арылағ анын дә лелдейді. Мә селенің актуалдығ ы инфляция жағ дайында туындайды. Жоғ ары инфляция жағ дайында ақ шаны қ олда ұ стау, тауарды қ арызғ а сату тиімсіз. Дегенмен, ақ ша нысанында тө леуге несиелік міндеттемені салу тиімді, кредиторлық берешектің ә ртү рлі тү рі бойынша тө лемдер ақ шамен ө ндіріледі, тө леу кезең інде сатып алу қ абілеті азаяды. Кә сіпорынның дебиторлар мен ө з уақ ытында есеп айырыспауынан болатын шығ ындарды есептеу ү шін мерзімі ө ткен дебиторлық берешектен оның соммасын азайту қ ажет.

Кә сіпорын ү шін ақ ша қ аражаттарын басқ ару ө те маң ызды. Ағ ымдағ ы активтерді басқ арудың шеберлігі есепте минималды қ ажетті ақ ша қ аражаттарын сақ таудан тұ рады. Ө зінің мә ні бойынша ағ ымдағ ы оперативті қ ызмет ү шін қ ажетті сомма сақ тандыру қ орын сипаттайды. Оның кө лемі ең басты тө лемдерді жаба алатындай болуы керек.

Ақ ша ағ ымдары жоспарланады. Бұ л ү шін ә р айғ а, ал оперативті басқ ару ү шін декада немесе бес кү ндік, табыс жә не шығ ындар жоспары қ ұ рылады.

Егер ұ зақ уақ ыт бойына ақ ша қ аражаттарының оң қ алдығ ы жоспарланса, онда оның тиімді қ олдану жолдары қ арастырылады. Жеке кезең дерде нақ ты ақ ша қ аражаттарының жетіспеушілігі тууы мү мкін. Онда заимды қ аражаттардың тартудың кө здері жоспарланады.

Талдау жү ргізгенде банк шотындағ ы нақ ты ақ ша қ алдық тарының динамикасы жә не берілген актив тү рінде капиталды табу кезең ін зерттейді. Нақ ты ақ шада капиталды табу кезең і келесі ү лгіде анық талады:

Мерзімі ө ткен тө лемдердің қ атысуы жоспарлы ақ ша қ аражаттарының тү суі шығ ындалуын, яғ ни ақ ша ағ ымының жақ сы балансталуын дә лелдейді.

5. Кә сіпорынның қ аржы тұ рақ тылығ ының мінездемесін сипаттайтын кө рсеткіштің бірі тө лем қ абілеттілік, яғ ни ө з уақ ыты келгенде ө тем ақ ыларын алуы болып табылады. Тө лем қ абілеттілік дегеніміз – кә сіпорынның сыртқ ы қ аржылық жағ дайы, оның беріктілігі. Кә сіпорынның тө лем қ абілеттілігі ішкі жә не сыртқ ы серіктертер алдында, сонымен қ атар мемлекет алдында қ аржылық міндеттемелерді толық жә не уақ ытылы орындауғ а мү мкіндігімен сипатталады. Тө лем қ абілеттілік коммерциялық келісім-шарттарды іске асыру шарттарына жә не негізгі нысанғ а тікелей ә сер етеді, сонымен қ атар несие жә не займ алу мү мкіндігін қ осады. Ө тімділікті талдау тек кә сіпорындарды бағ алау мақ саты мен қ аржылық қ ызметіне болжам жасау ү шін ғ ана емес, сонымен қ атар сыртқ ы инвесторлар (банктер) ү шін де маң ызды.

Сыртқ ы инвесторлардың тө лем қ абілеттілікті бағ алауы ағ ымдағ ы активтердің ө тімділігін сипаттайды. Баланстың ө тімділігі дегеніміз – субъектінің шаруашылығ ы активтерін қ олма-қ ол ақ шағ а айналдыра алуы жә не ө зінің ө тем міндеттемелерін жаба алуы, нақ ты айтқ анда – бұ л кә сіпорынның ө з міндеттемелерін активтерімен жабу, қ олма-қ ол ақ шағ а айналдыру мерзімі, ө теу мерзімі келген міндеттемесін жабу мерзіміне сай келуі. Ол барлық тө лем қ аражаттар кө лемінің қ ысқ а мерзімді қ арыздық міндеттемеге сай келу дең гейіне тә уелді.

Баланстың ө тімділігіне қ арағ анда кә сіпорынның ө тімділігі жалпы тү сінікті ұ ғ ындырады. Баланс ө тімділігі тө лем қ аражаттарының тек ішкі кө здерден ғ ана (активтерді іске асыру) жабылуын қ арастырады. Бірақ кә сіпорынның сырттан займдық қ аражат тартуына болады, егер ол кә сіпкерлік ө мірге сай имиджі болса жә не инвестициялық қ ызық тырушылық дең гейі жоғ ары болса.

Сурет – Кә сіпорынның тө лем қ абілеттілігі мен ө тімділігінің кө рсеткіштері

Ө тімділік кә сіпорынның тез жә не минималды дең гейдегі қ аржы жоғ алтуда ө з активтерін (мү ліктер) ақ ша қ аражаттарына айналдырып алуымен анық талады. Ол сонымен қ атар кассада қ алғ ан қ алдық ақ ша нысанында, банктер шоттарындағ ы ақ ша қ аражаттар тү рінде жә не ағ ымдағ ы активтердің тез іске асыра алатын элементтерімен сипатталады.

Тө лем қ абілеттілік пен ө тімділік тү сініктері ө те жақ ын, бірақ екіншісі икемдірек. Тө лем қ абілеттілік баланс ө тімділігіне тә уелді. Ө тімділік сонымен қ атар ағ ымдағ ы шоттар жағ дайын жә не перспективасын да сипаттайды. Кә сіпорын нақ ты бір кезең де тө лем қ абілетті болуы мү мкін, бірақ болашақ та жағ ымсыз жағ дайғ а ұ шырауы да мү мкін. Кә сіпорынның тө лем қ абілеттілігін, ө тімділігін жә не баланс ө тімділігінің арақ атынасын кө п қ абатты ғ имаратпен салыстыруғ а болады, мұ нда барлық қ абаттар бірдей, бірақ барлық қ абаттар бірінші қ абатсыз отырып қ алады. Бұ дан баланс ө тімділігі кә сіпорынның тө лем қ абілеттілігі кә сіпорынның тө лем қ абілеттілігі мен ө тімділігінің негізі екенін білеміз. Басқ а сө збен айтқ анда, ө тімділік тө лем қ абілетті ұ стап тұ рушы тә сілдердің бірі деп айтуғ а болады. Егер кә сіпорын ү лкен имиджге ие болса жә не ә р уақ ытта тө лем қ абілетті болса, онда оғ ан ө з ө тімділігін ұ стап тұ ру оң ай болады.

Осылайша ө тімділік - ұ йымның ө зінің қ ысқ а мерзімді міндеттемелері бойынша жауап бере алуы. Егер кә сіпорынның тө лем қ абілеттілігі тө мен болса, бұ л қ аржылық денсаулығ ының ә лсіздігінен жә не ө з қ ызметінің кө птеген сұ рақ тарын шеше алмайтындығ ын кө рсетеді. Басқ аша ө тімділікті қ ә сіпорынның айналым (ағ ымдағ ы) активтерінің сапасы ретінде жә не олардың қ арыздарды жаба алуы қ абілеті ретінде анық тайды. Егер кә сіпорын негізгі стратегиялық жоспар қ ұ ратын болса, онда ө тімділік проблемасы ұ зақ мерзімді жобалау процесіне дейін шешіліп қ оюғ а тиіс.

Кә сіпорынның тө лем қ абілетінің жақ саруы айналым активтерін жә не ағ ымдағ ы пассивтерін басқ ару саясатымен тығ ыз байланысты. Бұ ндай саясат айналым қ аражаттарының оптимизациясын жә не қ ысқ а мерзімді міндеттеменің минимизациясын сипаттайды. Кә сіпорынның тө лем қ абілетін жә не ө тімділігін бағ алау ү шін келесі негізгі ә дістерді қ олдануғ а болады: баланстың ө тімділік талдауы; ө тімділіктің қ аржылық коэффициенттерін есептеу жә не бағ алау; ақ ша (қ аржы) ағ ымын талдау.

Баланс ө тімділігін талдау кезінде активтерді салыстыру пассив бойынша мінездемесінің ө тімділік дең гейімен топтастырылғ ан жә не оларды жабу мерзімімен реттелген активтерді салыстырады. Кә сіпорын тө лем қ абілетті деп есептеледі, егер келесі шарт орындалса:

мұ нда ОА – айналым активтері; КО – қ ысқ а мерзімді міндеттемелер

Тө лем қ абілетінің кө п кездесетіндері: егер ө зімдік айналым қ аражаттары мерзімді міндеттемелерді (кредиторлық берешек) жабатын болса:

мұ нда СОС – ө зіндік айналым қ аражаттары (ОА-КО); СО – одан тез міндеттемелер

Тә жірибеде кә сіпорынның тө лем қ абілеттілігі баланс ө тімділігі арқ ылы кө рінеді. Баланс ө тімділігін бағ алаудың негізгі мақ саты кә сіпорынның міндеттемелерін ө з активтерімен жабу кө лемін бекіту, трансформация мерзімін яғ ни ақ ша қ аражаттарының міндеттемелерді жабу мерзіміне сай келуін бекіту болып табылады. Баланстағ ы активтер мен пассивтерді талдауды іске асыру ү шін келесі белгілері бойынша жіктеледі:

1) Ө тімділік (актив) дә режесінің кемуі бойынша;

2) Міндеттемелерді тез тө леу дә режесіне байланысты.

Баланс ө тімділігін анық тау ү шін активтер жә не пассивтер топтарын ө зара салыстырады. Абсолютті ө тімділік шарты келесідей:

Абсолютті баланс ө тімділігінің міндетті шарты болып, бірінші ү ш тең сіздіктің орындалуы табылады. Тө ртінші тең сіздік тең естіруші сипатқ а ие. Оның орындалуы кә сіпорынның жекеменшік айналым қ аражатының бар екенін куә ландырады. Капитал жә не резервтер айналым активтеріне жатпайды.

Бірінші топ (А₁) абсолютті ө тімді активтерді ең гізеді; оларғ а қ олма-қ ол ақ шалар жә не қ ысқ а мерзімді қ аржылық салымдар жатады.

Екінші топқ а (А₂) тез іске асатын активтер жатады: дайын ө нім, жиелген тауарлар жә не дебиторлық берешек. Бұ л топтың ағ ымдағ ы активтердің ө тімділігі ө німді уақ ытылы тиюден, банктік қ ұ жаттарды дайындаудан, банктағ ы тө лем қ ұ жатайналымдарының жеделдігінен, ө німге деген сұ раныстан, оның бә секе қ абілеттілігінен, тұ тынушылардың тө лем қ абілеттілігінен, тө лем нысандарына тікелей тә уелді.

Ө ндіріс запастарын жә не аяқ талмағ ан ө ндірісті дайын ө німге, содан кейін оны ақ шағ а айналдыру ү шін кө п уақ ыт кетеді. Сол ү шін олар жай іске асушы активтер (А₃) ү шінші тобына жатады.

Тө ртінші топ (А₄) – бұ л ө ткізілуі қ иын активтер, бү ғ ан негізгі қ ұ ралдар, материалдық емес активтер, ұ зақ мерзімді қ аржы салымдар, аяқ талмағ ан қ ұ рылыс жатады.

Кә сіпорынның міндеттемелері де сә йкесінше тө рт топқ а бө лінеді:

П₁ – жедел міндеттемелер (кредиторлық берешек жә не қ айтару ауқ ыты келген банк несиелері);

П₂ – орта мерзімді міндеттемелері (банктің қ ысқ а мерзімді несиелері);

П₃ – займдар жә не банктің ұ зақ мерзімді несиелері;

П₄ – меншікті (акционерлік) капитал.

Теория жү зінде активтер тобының біріндегі қ аражат тапшылығ ы екінші бір топтағ ы артық шылық пен толық тырылады. Бірақ тә жірибеде ө тімділігі тө мен активтер жоғ ары ө тімділікті активтердің орнын баса алмайды. Сондық тан тең сіздіктердің кез-келгені оң тайлы нұ сқ ада кө рсетілген таң бағ а қ арама-қ арсы болса, онда баланс ө тімділігі абсолюттіден ауытқ иды. А₁-ді П₁-мен жә не А₁+А₂-ні П₂-мен салыстыру жақ ын арада тө лем қ абілетті деп саналатындығ ын куә ландыратын кә сіпорынның ағ ымдағ ы ө тімділігін анық тауғ а мү мкіндік береді. А₃-ті П₃-пен салыстыру ұ зақ мерзімді тө лем қ абілеттілігін болжаудың негізі саналатын болашақ ө тімділікті бейнелейді.

Баланс ө тімділігін талдау кезінде таза айналым капиталы атты кө рсеткішке назар аудару керек. Таза айналым капиталы (таза айналым қ аражаттары) «Айналым активтері» мен «Қ ысқ а мерзімді міндеттемелер» бө лімдерінің қ орытынды нә тижелерінің айырмасына тең. Осы кө рсеткіштің ө сімі кә сіпорын ө тімділігі дең гейінің ө сімін бейнелейді.

Кесте – Кә сіпорынның тө лем қ абілеттілігі мен ө тімділігін бағ алауда қ олданатын қ аржылық кө рсеткіштер

Кө рсеткіштер атауы	Не тү сіндіреді	Есептеу тә сілі	Кө рсеткіштің интерпретациясы
1.Абсолютті (тез) ө тімділіктің коэффициенті (Кал)	Кә сіпорын жақ ын арада (баланс қ ұ рудағ ы мерзімге) қ ысқ а мерзімді берешектің қ андай бө лігін жабуғ а дайын	мұ нда ДС- ақ ша қ аражаттары; КФВ- қ ысқ а мерзімді қ аржылық салымдар; КО – қ ысқ а мерзімді міндеттемелер	0, 15-0, 2 ұ ғ ымын ұ сынады. Тө мен ұ ғ ым тө лем қ абілеттіліктін тө мендеуін кө рсетеді
2. Ағ ымдағ ы (анық талғ ан) ө тімділік коэффициенті (К тл)	Кә сіпорынның жоспарланғ ан қ азіргі заманғ а сә йкес дебиторлармен есеп айырлысу жү ргізу мү мкіндігі	мұ нда ДЗ – дебиторлық берешек	0, 5-0, 8 ұ ғ ымын ұ сынады. Тө мен ұ ғ ым дебиторлармен жү йелі тү рде жұ мыс істеуінің қ ажеттілігін кө рсетеді
3. Қ аражаттарды мобилизациялау кезіндегі ө тімділік коэффициенті (К лмс)	Қ ысқ а мерзімді міндеттемені жабу ү шін ақ ша қ аражаттар мобилизациялық қ ө зқ араспен қ арағ анда кә сіпорынның тө лем қ абілеттілігінің материалдық запастардан тә уелділік дә режесі	мұ нда З – тауарлы-материалдық қ ұ ндылық тардың запастары	0, 5-0, 7 ұ ғ ымын ұ сынады. Тө менгі шекара қ ысқ а мерзімді міндеттемелерді жабу ү шін запастар мобилизациясының жеткілікті екенін сипаттайды
4. Жалпы ө тімділіктің коэффициенті (К ол)	Кә сіпорынның ө зінің қ ысқ а мерзімді міндеттемелерін жабу ү шін айналым қ аражаттарының жеткілікті болғ андығ ы.		1-2 ұ ғ ымын ұ сынады. Тө мендегі шекара қ ысқ а мерзімді міндеттемені жабуғ а айналым қ аражаты жеткілікті болуғ а тиістігін кө рсетеді
5. Меншікті тө лем қ абілеттілік коэффициенті (К сп)	Қ ысқ а мерзімді міндеттемедегі таза айналым капиталының мө лшерлемелерін, яғ ни қ ысқ а мерзімді міндеттемелерді кә сіпорын таза айналым активтерінен тө лей алатындығ ын сипаттайды	мұ нда ЧОК – таза айналым капиталы	Бұ л кө рсеткіш ә р кә сіпорынғ а индивидуалды жә не ол ө ндірістік коммерциялық қ ызметінің классификациясына тә уелді

Қ ысқ а мерзімді перспективада тө лем қ абілетті бағ алауда келесі кө рсеткіштерді қ олданады:

² Ағ ымдағ ы ө тімділік коэффициенті;

² Аралық ө тімділік коэффициенті;

² Абсолютті ө тімділік коэффициенті.

Ағ ымдағ ы ө тімділік коэффициенті (қ арыз жабушы коэффициент) жалпы қ ысқ а мерзімді міндеттемеге барлық ағ ымдағ ы активтер сомасының, оның ішінде запастар жә не аяқ талмағ ан ө ндіріс, қ атынасын белгілейді. Бұ л коэффициент ағ ымдағ ы активтермен ағ ымдағ ы пассивтерді жабу дә режесін кө рсетеді. Басқ аша айтқ анда, ағ ымдағ ы ө тімділік коэффициенті (қ арыз жабушы коэффициент) фирманың ағ ымдағ ы активтері мен жә не оның ағ ымдағ ы (қ ысқ а мерзімді) міндеттемелердің арасындағ ы арақ атынасын кө рсетеді.

Ағ ымдағ ы активтердің ағ ымдағ ы пассивтерден жоғ ары болуы шығ ындарды компенсациялауғ а резервтік запаспен қ амтамасыз етілуін білдіреді. Нақ ты ақ шадан басқ а барлық ағ ымдағ ы активтерді орналастыру мен жою кезінде кә сіпорын шығ ынғ а ұ шырауы мү мкін. Запас шамасы ө скен сайын, қ арыз жабылатына несиегерлердің сенімділігі арта береді. Басқ аша айтқ анда, жабу коэффициенті болашақ та ескерілмеген кө птеген қ аржы қ аражаттарын қ ысқ артатын кез келген жағ дайлардан ағ ымдағ ы активтердің нарық тық бағ аларының тө мендеуінің қ ауіпсіздік шегін анық тайды.

Барлық кә сіпорындар ү шін осы кө рсеткіштің жалпы шамасын негіздеу мү мкін емес, себебі ол қ ызмет сферасына, активтердің қ ұ рылымы мен сапасына, ө ндіріс-коммерциялық цикл ұ зақ тығ ына, кредиторлық берешекті жабу жылдамдығ ына тә уелді. Сол ү шін кә сіпорынды осы кө рсеткіш дең гейіне байланысты салыстыруғ а болмайды. Оны тек кә сіпорынның динамикасын зерттегенде пайдалану керек.

Тауарлы-материалды запастардың айналымы (ОЗ) оны ресурстарды сатып алудан дайын ө німді сатуғ а дейінгі ө ткен тауар жылдамдығ ымен ө лшенеді. ОЗ есептеу тек сату кө лемі бірқ алыпты ө су кезінде қ олданады. ОЗ ү лкен кө рсеткіші кә сіпорынның жақ сы ө тімділігін немесе керемет тауар ө нерін кө рсетеді. Немесе керсінше - сату ү шін запас кө лемінің жеткіліксіздігін. Тө мен ОЗ ө тімділіктің дұ рыс болмаун, запастардың артығ ын немесе ескіруін кө рсетеді. Кейкезде ОЗ-ның тө мендеуіне сату мерзімі, мерзімсіз тауарлардың жиналып қ алуы, запастарды ұ стап тұ ру саясатының жү ргізілуі, басқ а да жағ дайларғ а байланысты жоспарланғ ан запастардың кө терілуі ә серін тигізеді.

Запас айналымын анық таудың басқ аша тү рі таза сатуды кө лемін запас кө леміне бө лу болып табылады:

Негізгі қ аражат айналымы (фиксирленген активтер) кә сіпорынның таза сату кө лемін негізгі қ аражаттардың кө леміне бө луде анық талады.

ООС негізгі қ аражатпен келген ә рбір тең гені, яғ ни жалпы жылсайынғ ы табысты анық тайды. ООС баланс қ ұ нының орнатуына қ арсы негізгі қ аражатты бағ алаудың жақ сы тә сілі болып табылады.

Тағ ы бір белсенділіктің кө рсеткіші – кә сіпорынның ресурстарын қ олдануды басқ арудың тиімді индикаторы болып табылатын кә сіпорынның жалпы активтерінің айналымы.

Егер 1-ден жоғ ары болу тиіс белсенділіктің жалпы кө рсеткіші тө мен болатып болса, онда ол кә сіпорынның солғ ын қ ызметін, сату кө лемінің тө мендігін, активтердің ү лкен тауарлы-материалды запастармен қ алғ анын білдіреді.

Ағ ымдағ ы ө тімділік коэффициентінің ө згеруі ағ ымдағ ы активтермен ағ ымдағ ы пассивтердің ә р статьялары бойыншасомасының кө беюі немесе азаюынан болады.

мұ нда ТА – ағ ымдағ ы активтер

ТП – ағ ымдағ ы пассивтер

Содан кейін ағ ымдағ ы ө тімділік коэффициент дең гейінің жалпы ө згеруін анық тайды:

К _м.л.ф. - К _м.л.0

Соның ішінде ө згерістер де:

- Ағ ымдағ ы активтер сомасы: К _{м.л. усл.} - К _м.л.0

- Ағ ымдағ ы міндеттемелер сомасы: К _м.л.ф. - К _{м.л. усл.}

Содан кейін пропорционалды бө лу тә сілі арқ ылы бұ л ө сімдерді факторлар бойынша орналыстыруғ а болады. Бұ л ү шін ағ ымдағ ы активтердің ә р статья ү лесін жалпы ө згерістегі олардың сомасын берілген фактор есебінен ағ ымдағ ы ө тімділік коэффициентінің ө сімін кө бейту керек. Енді ағ ымдағ ы пассив бойынша жә не ө тімділік коэффициентінің кө лемінің ө згерісі екінші тә ртіптегі фактор ә сері бойынша есептелінеді.

Егер жалпы коэффициентті осындай схема бойынша талдаса, онда ә р кә сіпорын ү лкен материалды запастар жиналып қ алғ ан кә сіпорындар тө лем қ абілетті болады. Сондық тан банктер мен басқ а да инвесторлар тез ө тімді (аралық) коэффициентті таң дайды.

Кө рсеткіштін негізгі басымдылығ ы – қ арапайымдылығ ы жә не кө ркемділігі. Бірақ ол керісінше кемшеліктерге де айналуы мү мкін. Сол себептен осы ә дісті байқ ап қ олдану тиіс.

Тез ө тімділік коэффициенті кә сіпорынның қ ысқ а мерзімді қ арыздарының жалпы сомасына бірінші екі топтағ ы ө тімділік қ аражаттарының қ атынасымен анық талады. Ә детте инвесторларды 0, 7 - ден 0, 1- ге дейінгі қ атынастар қ анағ аттандырады. Бірақ бұ л қ атынас жеткіліксіз болуы мү мкін, егер ө тімділік қ аражатының ү лкен бө лігін дебиторлық берешек қ ұ райтын болса, ә сіресе ө з уақ ытында табыла қ оймайтындар. Бұ ндай жағ дайда да кө п қ атынастар керек болады. Егер ағ ымдағ ы активтердің ү лкен бө лігін ақ ша қ аражаттары жә не олардың эквиваленттері (бағ алы қ ағ аздар) қ ұ раса, онда қ атынас аз болуы мү мкін.

Абсолютті ө тімділік коэффициенті (ақ ша резервтерінің нормасы) алдың ғ ы кө рсеткіштерді толық тырады. Бұ л коэффициент кә сіпорынның қ ысқ а мерзімді қ арыздарының жалпы сомасына бірінші топтағ ы ө тімді қ аражаттардың қ атынасымен анық талады. Абсолютті ө тімділік коэффициент кө лемі неғ ұ рлым жоғ ары болса, соғ ұ рлым қ арыздарды ө теуге кепілдік кө п болады, себебі мұ нда кә сіпорынды жою жағ дайында бұ л активтер дің тобы ө з қ ұ нын жоғ алтпайды. Коэффициент ұ ғ ымы 0, 2-0, 25-ті қ ұ райтын болса, жеткілікті болып есептеледі. Егер кә сіпорын ағ ымдағ ы уақ ытта ө з қ арызының 20-25% ө тей алатын болса, онда оның тө лем қ абілеті дұ рыс дер саналады.

Есте сақ тау керек, абсолютті ө тімділік коэффициенті жақ сы немесе жаман тө лем қ абілеттіліктің дең гейін айқ ындамайды. Оның дең гейін бағ алауда қ ысқ а мерзімді міндеттеме айналымының жылдамдығ ы мен ағ ымдағ ы активтің айналым қ аражатының жылдамдығ ын ескеру қ ажет. Егер тө лем қ аражаттары тезірек айналса, яғ ни тө лем міндеттемелерінің мү мкін жағ дайынан да жақ сы айналса, онда кә сіпорынның тө лем қ абілеттілігі бірқ алыпта болады. Сол уақ ытта қ олма-қ ол ақ шаның жоқ тығ ы кә сіпорынның тө лем қ абілеттілігімен айырылуынан немесе банкроттық қ а ұ шырау жолына тү суіне алып келеді.

Тек осы кө рсеткіш арқ ылы қ ателіксіз кә сіпорынның қ аржылық жағ дайын бағ алауғ а болады, ө йткені берілген процесс ө те кү рделі жә не оғ ан 2-3 кө рсеткіш арқ ылы толық мінездеме беру мү мкін емес. Ө тімділік коэффициенттер салыстырмалы кө рсеткіштер болып табылады жә не белгілі бір мезгілде ө згермейді. Ө німділікті толық тан жә не объективті бағ алау ү шін факторлық модельді қ олдануғ а болады:

мұ нда х₁ – тү сімнің тең геге айналатын ағ ымдағ ы активтің кө лемін сипаттайтын кө рсеткіш (активтер рентабельділігінің кері шамасы)

х₂ – ө зінің қ ызметінің нә тижесінде ө з қ арыздарын жаба алатын қ аржылық тұ рақ тылығ ын сипаттайтын кә сіпорын кө рсеткіші

кө рсеткіші жоғ ары болғ ан сайын, кә сіпорынның қ аржылық жағ дайы жақ сара береді.

Ө тімділік кө рсеткіштерінің кө лемі уақ ытша кө лем болып келеді, ө йткені активтер ө тімділігін жә не бухгалтерлік баланс бойынша жедел міндеттемелерді белгілі бір шамада анық тауғ а болады. Мысалы, босалқ ылар