Шығыс Еуропа журналистикасының дамуы

Шығ ыс Еуропа елдерінің кө пшілігі қ азір жеке егемен мемлекет. Бұ ғ ан дейін ХІХ ғ асырдың соң ы мен ХХ ғ асырдың басындағ ы Осман империясының қ ұ рамында болып, Австрия-Венгрия мен Ресей империясының қ ұ лдырғ анғ а дейін сол елдердің ық палында болды. Ә лемнің ірі алпауыт мемлекеттерінің соғ ыстық ық палын кө рген Шығ ыс Еуропа соғ ыстық іс-ә рекеттің қ ұ рбаны да болды. Соғ ыс кезінде ұ лттық баспасө з орталығ ы мен радионың дамуы мен қ алыптасуы маң ызды болады. Екінші дү ниежү зілік соғ ыстың салдары соғ ысқ а дейінгі БАҚ -тың қ ұ лдырауын туғ ызып, кө птеген Шығ ыс Еуропалық журналистер соғ ыс алаң ы мен ұ лтшылдар абақ тысының қ ұ рбаны болды.

Шығ ыс Еуропа мемлекеттерін Қ ызыл Ә скерден босатқ аннан кейін, баспасө з орталық тары жабылды. Он жыл кө лемінде 1935 жылдың мамыр айынан 1944 жылдың қ ыркү йегіне дейін фашистердің ық палымен болгар коммунистік «Работническое Дело» газеті шығ ып отырды. 1944 жылдың 9 қ ыркү йегінде антифашистік революцияның аяқ талуына байланысты баспасө з ө з тә уелсіздігін алды. «Борьба» соғ ыс тұ сында шық қ ан Югославия халық тық -бостандық армиясы мен партизандар тобының бірлескен газеті еді. 1944 жылдың 25 мамыры мен 1945 жыл аралығ ында шық қ ан бостандық қ а ие болғ ан газет кейіннен Белградтан шық ты. Тарихы 1942 жылдың ақ панында бастау алғ ан «Szabad Nep» («Свободный Народ») газеті Венгрияда шық ты. Ол кезде баспасө з белгілі бір топтық бө ліністен қ ұ рылды. 1) Либеральды жә не демократиялық партия басылымы; 2) Коммунистік партияның баспасө з органы; 3) Патриоттар органының баспасө зі; 4) Жеке баспа компаниясы мен тобы. 1946 жылы Германия Социалистік жеке партиясы қ ұ рылды, оның басты баспа орталығ ының басылымы «Neues Deutschland» («Новая Германия») 1946 жылдың сә уір айында қ ұ рылғ ан. Польша коммунистері мен социалистерінің бірігіп, Польшаның жұ мыскерлер партиясымен 1947 жылы ортақ тасуына орай «Tkybuna Ludu» газеті жарық қ а шық ты.

Кең естік тә жірбие негізнде партиялық басылымдар қ ұ рылып, кү нделікті жетекші газеттер жарық қ а шық ты. Орталық партия комитеті тұ сынан «Правда» газеті мен саяси-ұ йымдық журнал яғ ни ішкі партия жұ мысын талқ ығ а салушы «Партийная жизнь» журналы қ ызмет істеді. Кең ес Одағ ы кезінің ө зінде-ақ партиялық сан тү рлі журналдар шығ ып тұ рды. Олар саяси жұ мыс пен партияны насихаттаумен айналысты. Мысалы, Венгрияда «Propagandista» («Пропагандист»), Болгарияда «Политическая просвета» сынды партиялық басылымдар болды. Германия Демократиялық Республикасында мемлекеттік баспа иесі министрліктер мен ә кімшіліктер болды. Партиялардың 20 баспа орталығ ы болып, қ оғ амдық -ұ лттық баспа орталық тары қ ызмет істеп, Либеральды-демократиялық партияның «Der Morgen» («Утро»), Ұ лттық демократиялық партия жанынан – «Nazional Zeiting» («Национальная газета»), Демократиялық шаруалар партиясынан – «Bauern Echo» («Крестьянское Эхо»), Шаруалар – демократиялық Одағ ынан – «New Zeit» («Новая Время») сынды газеттер шық қ ан. 1900 жылы Болгарияда шаруалар партиясы қ ұ рылып, «Земледелско знаме», «БЗС» баспасө з органының басылымы аталды. 1902 жылдан бері шығ атын газет социализм тұ сында Болгарияның шаруалар жұ мысын насихаттаумен айналысып, БКП-ның аграрлық саясатын да жазды. Партиялардың одақ тасуымен Польшадан «Zielony Sztandar» («Зеленое Знамя») газеті шығ ып, нақ ты шаруалар партиясымен бірлесіп қ ызметін бастады. «Tygodnik Demokratyczny» («Демократический еженедельник») газеті Демократиялық партияның, «Lidova democracie» («Народная демократия») газеті Чехословакия елінің чехослав халық тық партиясының, «Sloboda» Словянның бостандық партиясы атынан шығ ып тұ рды. Жоғ арыда аталғ ан газеттер таралымы шектеулі болды. 1989 жылдың соң ына дейін «Ксенжка-Праса-Рух» баспа орталығ ы Польшаның газет-журналдарының шығ уын қ адағ алап, жұ мыс барысымен танысып отырды. Саяси оппозициялық журналистиканы қ алыптастыру мен басылымдар дә уірін орнату кең естік кезең інен кейін жү зеге асып жатты. Оппозициялық баспа Шығ ыс Еуропа елдерінде социалистік кезең де ө здері ү шін шығ арып отырды. «Солидарность» Одағ ының «Gazeta Wyborza» («Выборная газета») Польшаның 1989 жылғ а дейінгі бетке ұ стар басылымы болды.

Шығ ыс Еуропа елдерінде баспасө з қ ызметі ә сіресе бұ қ аралық -қ оғ амдық ұ йымдарында ерекше маң ызғ а ие болды. Олар саяси жү йеге қ ызмет етіп, қ оғ амдық ұ йымдар ү шін идеялық -тә рбиелік жә не насихат жұ мыстарымен айналысты. Ол ұ йымдарғ а мыналар жатады: Болгариядағ ы «Отечествен фронт», «Szabad Fold» («Свободная Земля») мен «Magiar Nemzet» («Венгерская нация») Венгрияда, «Romania Libera» («Свободная Румыния») Румыния елінде, Албан жұ ртшылығ ында «Bashikimi» («Единство») ұ йымдары. Шығ ыс Еуропа елінің коммунистік жастар ұ йымы болды. «Junge Welt» («Юный мир») Германияда, «Народна Младеж» Болгарияда, «Mlada Fronta» («Молодежный Фронт») Чехословакияда шығ ып тұ рды.

Шығ ыс Еуропа баспасө зі кө бінде социалистік идеологияны насихаттаумен айналысты. Социалистік кезең дегі БАҚ -ның ақ парат кө здері адам ең бегіне арналуы тиіс деген идея ұ станды. Шынында да, кө птеген басылымдар жұ мысшы кү ші, шаруа қ ызметі, интеллегенцияғ а арналды. Алайда, БАҚ -та шаруалар қ ұ қ ығ ының қ орғ алуы мен ө мірі жазу, олардың ө міріндегі ө зекті мә селені қ озғ ап, жауап іздеуге талпынды. 1948 жылы қ абылданғ ан Бү кіл Одақ тық адам қ ұ қ ық тары мен бостандық тары жайлы декларацияны Шығ ыс Еуропа мемлекеттері қ олдағ анымен елдің БАҚ ө кілдері адам қ ұ қ ығ ы бұ зылуын жазып, кезең нің проблемалық ахуалын талқ ығ а салып, кө п жаза бермеді. КСРО-ның қ ысымынан Шығ ыс Еуропа БАҚ -ы кө біне Кең ес Одағ ын насихаттаумен болды.

1990 жылдардағ ы реформа кезең індегі БАҚ. Социализмнің тоқ ырауы ауыр саяси жә не идеялық кү йзелісті бастан кешірген партиялардың мерзімді басылымының ық палы мен санының қ ысқ аруына, ұ лттық мерзімді басылымдардың мақ сатты ө згерісіне ә келді. Қ оғ амдық экономикалық реформаларғ а кө шуге байланысты баспасө з ү стінен жү ргізілетін партиялық -мемлекеттік бақ ылау жү йесі тоқ татылып, цензура жойылды. Саяси автономияны қ олдап, компартиялық ә ріптестікті қ олдамайтынын салтанатты тү рде жария еткен бұ рынғ ы " одақ тық " партиялар ө здерінің журналистикасында толық дербестікке ие болды.

«Gazeta Wyborcza» - Полшаның «Ынтымақ тастық» («Солидарность») баспасө з органы болып табылады. Бұ л қ озғ алыстың билікке келуінен кейін Полшаның ең мық ты газеттерінің біріне айналды. Елде баспасө з бостандығ ына жол берілгеннен кейін оппозициялық саяси кү штер ә р тү рлі идеялық -саяси бағ ыттағ ы газет-журналдарды жарық қ а шығ ара бастады. Монархиялық, экологтардың басылымы «Жасылдар» жә не т.б. анархиялық жә не ультраұ лттық басылымдарғ а дейін шық ты. Баспасө з бен ақ парат бостандығ ына заң мен кепілдік берілуі БАҚ -тың дамуына ө з ық палын тигізді. Шығ ыс Еуропаның кө п елдерінде БАҚ пен журналист қ ұ қ ығ ы, сө з бостандығ ы жоғ ары тұ рды. Батыстың мониторингтік ұ йымдары Болгария, Венгрия, Польша, Чехия, Словакия, Словениядағ ы тә уелсіз баспасө з елдері ретінде сипаттады, ал Румынияда БАҚ «жартылай тә уелсіз» кү йінде деп есептелді. Милошевич кеткенге дейін Югославиялық баспасө зде сө з бостандығ ы болғ ан жоқ.

Социализм ыдырағ аннан кейінгі алғ ашқ ы айларда Шығ ыс Еуропа мемлекеттерінде жекеменшік баспасө з пайда бола бастады. Польшада кезінде «ПОРП» атты баспа концерніне тиесілі болғ ан газеттер мен журналдар жекешелендірілді. Нә тижесінде Польшаның БАҚ - ның 85% жекешелендіріліп, тіпті кейбірі шетелдіктердің меншігіне кө шті. Осығ ан ұ қ сас ү рдістер ө зге де Шығ ыс Еуропа елдерінде болып жатты. «1940 жылдың соң ында жабылып қ алғ ан тарихи басылымдар қ айта жарық қ а шығ а бастады, ө сек-аяң ғ а негізделген баспасө з пайда болды. Жергілікті ө зін-ө зі басқ ару дамығ ан елдерде жаң а жергілікті мерзімді басылымдардың қ алыптасуында белсенді ү рдістер жү ріп жатты. Клерикальды БАҚ дамыды» [1, 4-б]. Баспадан шығ атын газет– журналдардың жалпы саны бірден ө сті. Ақ парат пен коммуникация саласында нарық тық қ атынастардың таралуы баспаханалық материалдар мен қ ызмет кө рсетудің, жазылушыларғ а газет–журнал жеткізудің бағ асының қ ымбаттауына ә келді. Коммерциялық бә секелестік негізінде экономикалық жағ ынан пайда ә келмейтін баспа ө німдері кө п ұ замай жабылып қ алып отырды.

Шығ ыс Еуропа елдеріндегі реформа кезең і БАҚ -тың ұ лттық нарығ ына батыстық медиакорпорациялардың интенсивті экспансиясының басталуымен тұ спа-тұ с келді. Бұ рынғ ы ГДР-дің газет-журнал нарығ ына Батыс Германдық баспа компанияларының араласуы санаулы айлардан-ақ Шығ ыс Германияның мерзімді басылымдарының сипатының ө згеруіне ә келді. 1990 жылдың бірінші жартысында онда кү нделікті 24 газет, 42 апталық газет пен 240 журнал таралды. Олардың барлығ ы Батыс Германдық корпорацияларғ а тиесілі еді. Тіпті Батыс немістерге орналғ ан «сары басылым» «Bill» газетінің таралымы бір миллион данадан асып тү сті. Кө п ұ замай Шығ ыс Германияда таралатын жазылып алынатын басылымдардың жартысы екі батысгермандық концерндердің – «Генрих Бауэр – Ферлаг» жә не «Грунер унд Яр» бақ ылауына кө шіп, ал «Шпрингер – Ферлаг» концернінің еншісіне дү ң гіршектерде сатылатын басылымдардың 63% тиесілі болды [2, 139-б].

Венгрияда танымалы жә не ірі басылымдардың акция пакеттері Р.Мердок, Лорд Ротермирон жә не т.б. батыс коммерцияларын басқ аратын медиа магнаттардың қ олына кө шті. Польшада Норвегиялық жә не Германдық баспа корпорацияларының экспансиясы нә тижесінде аймақ тық газеттерді қ оса алғ анда, баспа ө німдерінің барлығ ы дерлік солардың бақ ылауында болды. «Rzeczpospolita» («Республика») ық палды «сапалы» газетінің акциясының жартысынан астамы Норвегиялық концерн «Оркланың» меншігіне ө тті. Медиалық мекемелерден коммерциялық табысқ а жетуді мақ сат еткен шетел баспагерлері Шығ ыс Еуропа елдерінің мемлекеттік саясатына еш қ арсылық білдіре алмады, сондық тан да олардың шығ арып отырғ ан басылымдары билікке келгенде «қ олының қ ысқ алығ ын» кө рсетеді.

Бү гінде Шығ ыс Еуропалық мерзімді басылымдар нарығ ында (ә сіресе журналдар) маң ызды орынды батыс корпорациялары шығ аратын басылымдар алады. Польшада поляк тілінде, Болгарияда болгар тілінде жә не Шығ ыс Еуропа елдерінің ө зге де халық тарының тілдерінде жарық қ а шығ атын басылымдар трансұ лттық басылымдық қ ұ рылымдарғ а, нарық тық ортадағ ы кө п жылдық тә жірибеге сү йенеді жә не ұ лттық басылымдарғ а маң ызды бә секелес болып табылады. Осылайша ә йелдер аудиториясына арналғ ан «Cosmopolitan» жә не ө зге де журналдар ұ лттық ә йелдер басылымдарын ығ ыстырды. Маң ызды ө згерістер радио, телевизия бағ дарламаларында да болды. Реформаның алғ ашқ ы сатысында-ақ Шығ ыс Еуропа телекомпаниялары бағ дарламасынан Кең ес Одағ ының телехабарлары алынып тасталды. Телевизия, негізінен, бизнес, коммерциялық бағ ытқ а кө бірек бет бұ рды. Батыс Еуропаның тә жірибесіне сү йеніп, мемлекет иелігіндегі телекомпанияларды қ оғ амдық телевизия етіп ө згерту ү рдісі қ арқ ынды дамыды. 1990 жылдардың басында ірі қ алаларда жекеменшік радиостанциялар, коммерциялық телевизия, соның ішінде эфирлік, ғ арыштық, кабельдік жү йелер жедел дамыды. Радио, телевизияның жаң а компанияларын қ ұ рғ анда шетел инвестициясы мен техника, технологиялары шешуші рө л атқ арды. Американдық инвесторлардың ық палымен қ ұ рылғ ан «TV NOVA» коммерциялық телекомпаниясы Чехияда ұ лттық қ оғ амдық телевизияны ығ ыстырды. Коммерциялық телерадио корпорациялары негізінен Батыс мемлекеттерінен импортталғ ан фильмдер мен бағ дарламаларды мол пайдаланды. Мысалы, Польшадағ ы «Polsat» коммерциялық тележү йесі ү немі голливудтық фильмдер, АҚ Ш пен Батыстың ө зге де елдерінің кө ң іл кө теретін бағ дарламаларын жиі кө рсетеді [3, 12-б].

1993 жылы негізі қ аланғ ан Польша бағ дарламаларының ұ лттық кең есі реформаның алғ ашқ ы жылдарында басталғ ан телеө німдердің ретсіз дамуын тоқ тату жө нінде ү ндеу тастағ ан еді. Ел сенаты, жергілікті ә кімшіліктер, қ ұ қ ық қ орғ ау орындары жә не жеке адамдар телевизия бағ дарламаларын сынғ а алып, ә сіресе зорлық -зомбылық ты насихаттауғ а қ арсы шық ты. Жү ргізілген зерттеулер бойынша, телекө рермендердің кө пшілігі Польшаның телевизиясын ө те кө п зорлық -зомбылық оқ иғ аларын кө рсетеді деп мә лімдейді. Соның ішінде ең кө п сынғ а ұ шырағ ан арна «Polsat» болды [4, 21-б].

Аталмыш арнаның бір сағ аттың бағ дарламасында 57 рет зорлық -зомбылық бейнеленген сюжет кө рсетілген екен. «Polsat» телебағ дарламасының директоры осы сынғ а берген жауабында қ атыгез кө ріністердің кө рермендерді аса қ ызық тыратындығ ын айтып «ақ талғ ан». Халық тарапынан кө бейген сын-ескертпелер бағ дарламалардың даулы тұ старын ү йлестіру мақ сатымен радио, телекомпаниялар туралы кодекс ә зірлеу туралы шешім қ абылдауғ а жеткізді. Кодекс жасау ү шін комиссия қ ұ рылып, оғ ан ә р радио, телекомпаниядан жә не Баспасө з этика кең есі, Польша бағ дарламаларының ұ лттық кең есінен екі-екіден ө кілдер қ атыстырылғ ан жә не электрондық ақ парат қ ұ ралдарының ө німдерін ә зірлеу ісінің жаң аша жү йесі қ алыптастырылды. Жаң а жү йедегі баспасө з, бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары ішінде онлайн медиа қ ызметінің қ ұ қ ық тық ортасын қ алыптастырғ ан БАҚ туралы заң актілері бекітілді. Польша жә не Шығ ыс Еуропаның ө зге елдерінің тә жірибелері кө рсеткендей, ондағ ы БАҚ -тар ө зін-ө зі ү йлестіру механизмін қ алыптастырғ ан кө птеген елдерде журналистердің кә сіби этикасына арналғ ан жаң а кодекстер қ абылдады. Жарияланымдардың мониторингін жә не массмедия жұ мысына қ оғ амның ық палын қ амтамасыз ететін мекемелер мен органдар қ ұ рылды [5, 21-22-б].