ТаҚырып бойынша студенттіҢ Өзі Өзі тексеруіне арналҒан тест сҰраҚтары

1.Электрокардиограмма деп...жазуды атайды

а)адам денесіндегі екі нү кте аралығ ындағ ы потенциал

айырымын...

b)адам денесі бетіндегі екі нү кте аралығ ындағ ы кернеуді...

с)тірі жасушадағ ы ток кү ші ө згерісін...

d) тірі жасуша кедергісінің ө згерісін...

2.ЭКГ-нің ә рбір тісіне сә йкес келетін потенциал айырымы...тең болады.

a)U=h-S;

b)U=hS;

c)U=h+S/2;

d)U=h/S;

e)U=S/h

3.ЭКГ-нің уақ ыт аралығ ының ұ зақ тығ ы...тең болады.

a)t=L/v

b)t=L× v

c)t=L/v²

d)t=v/L

e)t=v+L

4.ЭКГ-нің R тісі...байқ алады.

a)жү рек қ ұ лақ шасының жиырылар алдында...

b)жү рек қ арыншасының жиырылу соң ында...

c)жү рек клапындарында...

d)жү рек қ арыншасының жиырылу алдында...

e)жү рек қ ұ лақ шасының жиырылу соң ында...

5.ЭКГ иіндері...

1.толқ ындар деп аталынады,...

2.тербелістер деп аталынады,...

3.оларды P, Q, R, S, T, ә ріптерімен белгілейді,...

4.ЭКГ- тербелістері P, Q, R, S, T, ә ріптерімен белгіленеді,...

5.P-жү рек қ ұ лақ шасының жиырылуы алдында, Q-R-S-қ арыншаның жиырылуы кезінде, Т-қ арыншаның жиырылуының соң ында пайда болады.

6.Т-жү рек қ ұ лақ шасының жиырылуы алдында, Q-R-S-қ арыншаның жиырылуы кезінде, Р-қ арыншаның жиырылуының соң ында пайда болады.

7.Q-R-S-жү рек қ ұ лақ шасының жиырылуы алдында, P-қ арыншаның жиырылуы кезінде, Т-қ арыншаның жиырылуының соң ында пайда болады.

6.Электрокардиограммада І, ІІ жә не ІІІ тармақ тарды...

1.стандартты деп атайды,...

2.кеуделік деп атайды,...

А.оның тістері P, Q, R, S, T, ә ріптерімен белгіленеді,...

В.оның тербелістері P, Q, R, S, T, ә ріптерімен белгіленеді,...

I.жә не электрокардиограмма пішінімен, тістердің биіктігімен, интервалдар ұ зақ тығ ымен сиппатталынады.

II.жә не электрокардиограмма тістердің биіктігімен, тіктігімен интервалдар жиілігімен сипатталынады.

7.Эйнтховен теориясына сә йкес,

1.жү ректің электрлік моменті векторы мен дене бетіндегі екі нү ктенің потенциалдары арасында байланыс бар,...

2.диполдің электрлік моменті векторы мен дене бетіндегі екі нү кте аралығ ында ө лшенген потнециалдар арасында байланыс бар,...

А.осы қ ос нү ктелердегі потенциалдарды,...

В.осы қ ос нү ктені,...

I.тармақ деп атайды.

II.электродтар деп атайды.

8.Жү ректің ә рбір жиырылуы кезінде оның...

1.электрлік потенциалы ө згереді,...

2.ұ пасының кедергісі ө згереді,...

А.ол дененің бетімен таралады да,...

В.ұ лпасының кедергісі артады,...

I.оның кез-келген екі нү ктесіне жалғ анғ ан электродтар сол потнециалдардың айырымын ө лшейді.

II.оның кез-келген екі нү ктесіне жалғ анғ ан электрод бө лік кедергісін ө лшейді.

9.ЭКГ-де тармақ тар деп...

1.потенциалдары бірдей болатын қ ос нү ктені атайд,...

2.потенциалдар айырымы ө лшенетін дене бетіндегі қ ос нү ктені атайды,...

3.солардың ішіндегі аяқ -қ ол тармағ ын...

4.клиникалық практикада кеуде тармағ ын...

5.стандартты дейді.

10.Жү ректің электрлік диполъ момнетінің модулі мен бағ ытының уақ ытқ а байланысты ө згерісін...

1.электрокардиограмма деп атайды,...

2.электрореограмма деп атайды,...

3.кардиобаллистограмма деп атайды,...

4.электро-, рео-, кардиограммаларды алу ү шін

5.электродтарды аяқ қ а жә не қ олғ а жалғ ау қ ажет.

6.электродтарды аяқ қ а жә не қ олдың кез-келген жеріне жалғ ау қ ажет.

11.ЭКГ-нің негізгі сипаттамалары

1.пішіні мен тістердің биіктігі, интервалдар ұ зақ тығ ы,...

2.тістерінің биіктігі мен тіктігі, интервалдар ұ зақ тығ ы,...

3.Бұ л мә ліметтерді диагностикалық тест ретінде қ олданады,...

4.Бұ л мә ліметтерді жү рек қ ан тамырының кү йін анық тауда қ олданады,...

5.мысалы, R-тісі-жү рек қ арыншасының потенциалын сипаттайды,...

6.мысалы, R-тісі-жү рек қ ұ лақ шасының потенциалын сипаттайды,...

7.R-тісінің амплитудасы қ арынша массасына тә уелді,...

8.R-тісінің амплитудасы қ ұ лақ ша масссына тә уелді,...

9.сондай-ақ ә ртү рлі функцияналды ө згерістер кезінде Q-T интервалы ө згереді.

10.сондай-ақ ә ртү рлі функцияналды ө згерістер кезінде Q-T биіктігі ө згереді.

12.ЭКГ-ның тістері...ретімен орналасады.

a)U-P-R-S-T-Q.

b)P-Q-R-S-T-U.

c)U-Q-P-R-S-T.

d)P-Q-S-R-T-U.

e)P-Q-R-S-U-T.

5 дә ріс. РЕОЛОГИЯ. Қ АННЫҢ ТАМЫР БОЙЫМЕН АҒ У ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ. Қ АН Қ ЫСЫМЫН Ө ЛШЕУ

Лекция жоспары:

1. Сұ йық ағ ысынының физикалық заң дылық тары: тұ тқ ырлық, Ньютон заң ы, ламинарлы жә не турбулентті ағ ыс

2. Сұ йық ағ ысының сызық тық жә не кө лемдік жылдамдығ ы, сұ йық ағ ысының ү здіксіздік шарты.

3. Пуазейль формуласы.

4. Қ аннның реологиялық қ асиеттері.

5. Қ анның тамырлар жү йесі арқ ылы ағ уы. «Тиын бағ аналары»

6. Пульстік толқ ын.

7. Қ ан қ ысымын ө лшеу ә дістері: Коротков ә дісі, тә уліктік мониторинг.

Лекция мақ саты: сұ йық ағ ысының негізгі заң дылық тарымен танысу жә не оны қ ан ағ ысына қ олдану. Қ анның тамырлар бойымен ағ у ерекшеліктерін талдау. Қ ан қ ысымын ө лшеу ә дістерін қ арастыру.

Жү рек- қ ан тамарлар жү йесі адам ағ засында қ анның тү йық жү йе бойымен ү немі ағ уын қ амтамасыз етеді. Осы арқ ылы жасушалардың қ алыпты жұ мыс істеуін, яғ ни оларғ а қ ажетті заттарды жеткізуге жә не сыртқ ы ортағ а қ ажетсіз заттарды шығ аруғ а мү мкіндік береді. Жү рек қ ан тамырлар жү йесіндегі қ ан айналысын сипаттау ү шін қ ан қ ысымы мен оның жылдамдығ ы арасындағ ы, бұ л шамалардың қ ан тамырларының тү рлері мен қ ан қ ұ рамына, жү йенің жү рек жұ мысына тә уелділігін білу қ ажет.

Сұ йық тың қ озғ алысы мен онда байқ алатын қ ұ былыстарды гидродинамика зерттейді, ал гидродинамиканың заң дылық тарын жү рек- қ ан тамырлар жү йесіндегі қ ан айнасысына зерттеуге қ олданатын биофизиканың бө лімін гемодинамика деп атайды. Шын мә нінде қ ан ағ асы гидродинамика қ арастыратын сұ йық тан ө згеше. Қ ан ағ атын тү тіктердің қ абырғ алары серпімді жә не олар кө птеген тармақ тарғ а бө лініп кетеді, ал гидродинамикада болса қ абарғ алары серпімсіз, темір тү тіктермен ағ атын жағ дайларды қ арастырады, оның ү стіне жү ректің жұ мысын қ арапайым насоспен салыстыруғ а тіптен болмайды. Осы жағ дайлар жү рек қ ан тамырлар жү йесін физика- математикалық жолдармен толық сипаттауғ а болмайтындығ ын кө ретеді, сондық тан биофизика қ ан айналысының тек қ арапайым тү рлерін қ арастырады.

Енді сұ йық ағ ысының кейбір заң дылық тары мен тү сініктерін қ арастырайық.

Сұ йық тың тұ тқ ырлығ ы немесе ішкі ү йкеліс сұ йық тың ағ уы кезінде байқ алатын басты қ ұ былыстың бірі. Тү тікпен ақ қ ан сұ йық тың молекулалары тү тік қ абырғ асымен ә серлеседі (молекулалары бір біріне тартылады, кедергі кү ші пайда болады), соның нә тижесінде сұ йық тың тү тік қ абырғ асына жанасқ ан қ абатының ағ у жылдамдығ ы тө мендейді, бұ л қ абат ө з кезігінде келесі қ абаттың ағ у қ озғ алысын тежейді, ол келесі қ абатқ а ә сер етеді, осылайша жалғ аса береді. Тү тіктің осіне жақ ындағ ан сайын бұ л қ ұ былыстың ә сері тө мендеп, тү тік осі бойындағ ы сұ йық ағ ысы жылдамдығ ын сақ тайды. Осындай қ ұ былыстың ә серінен сұ йық тардың қ абаттары арасында ішкі ү йкеліс кү ші пайда болады, оны тұ тқ ырлық деп атайды.

Осы кү штің ә серінен тү тіктің кө лденең қ имысындағ ы сұ йық тардың ағ у жылдамдық тары ә р тү рлі болады, тү тіктің осі бойымен ағ атын сұ йық жылдамдығ ы ең жоғ ары мә нге ие болса, тү тік қ абырғ асына жақ ындағ ан сайын оның жылдамдығ ы тө мендей береді, ал тү тік қ абырғ асына жанаса ағ атын сұ йық жылдамдығ ы тө мен мә нге ие болады v₁< v₂< v₃< v₄. Осының ә серінен қ озғ алу бағ ытына перпендикуляр бағ ытта жылдамдық градиенті dv/dx пайда болады (1 сурет).

v₁

v₂

v₃

v₄

dv

1 cурет

Ішкі ү йкеліс кү шінің шамасы Ньютон ө рнегімен сипатталады:

,

мұ ндағ ы - жылдамдық градиенті, ол жылдамдық тың белгілі бағ ыттағ ы бірлік ұ зындығ ына сә йкес келетін шамасына тең; S – ә серлесуші қ абат ауданы, - тұ тқ ырлық коэффициенті немесе динамикалық тұ тқ ырлық. Динамикалық тұ тқ ырлық СИ жү йесінде Паскаль× секунд (Паž с) ө лшенеді.

Тұ тқ ырлық ты ө лшеуде динамикалық тұ тқ ырлық пен қ атар кинематикалық тұ тқ ырлық деген шама да қ олданылады, ол n= h/r тең, мұ ндағ ы r - сұ йық тың тығ ыздығ ы.

Ньютон заң ына бағ ынатын сұ йық тарды ньютондық сұ йық тар деп атайды. Мұ ндай сұ йқ тардың тұ тқ ырлық коэффициенттері сұ йық тың қ ұ рылымына, оның температурасы мен қ ысымына тә уелді, ал жылдамдық градиентіне тә уелсіз болады. Кө птеген сұ йық тар, мысалы су, тү рлі ертінділер, тө менгі молекулалы органикалық сұ йық тар, барлық газдар ньютондық сұ йық тарғ а жатады. 36⁰С температурадағ ы қ анның тұ тқ ырлық коэффициенті 4-6∙ 10^-3 Па∙ с тең, ауыр жұ мыстар кезінде тұ тқ ырлық коэффициенті жоғ арылайды, сондай-ақ тұ тқ ырлық тың шамасына кей ауру тү рлері де ә сер етеді, мысалы, қ ан диабеті кезінде қ ан тұ тқ ырлығ ы 23∙ 10^-3 Па∙ с дейін жоғ арылайды, ал туберкулез кезінде керісінше 1∙ 10^-3 Па∙ с дейін тө мендейді.

Сұ йық ты ағ ыс тү ріне байланысты ламинарлы жә не турбулентті деген тү рлерге бө лінеді. Ламинарлы деп ақ қ ан сұ йық қ абаттары бір бірімен араласпайтын, бір қ абат екінші қ абат бетімен сырғ и ағ атын ағ ысты атайды. Мұ ндай ағ ыстың жылдамдығ ы барлық қ абаттарда бірдей мә ң ге ие болады.

Егер сұ йық тың ағ у жылдамдығ ы белгілі бір шамадан асса, онда сұ йық қ абаттары бір бірімен араласып, сұ йық бө лшектерінің ағ у траекториялыры кү рделеніп, ағ ыс қ ұ йын тә різді болады, мұ ндай ағ ыс турбулентті деп аталынады. Егер ақ қ ан сұ йық қ абаттарының жылдамдық тарының айырмашылығ ы белгілі бір шамадан асса, онда қ абаттардағ ы қ ысым ө згереді, нә тижесінде сұ йық бө лшектері қ ысым шамасы ү лкен сыртқ ы қ абаттан, қ ысымы тө мен ішкі қ абатқ а қ аарй ауысады, мұ ндай орын ауыстырулар ағ ыстың турбулентті болуына жә не ағ ыстың дыбыс шығ аруына алып келеді. (турбуленті ағ ыстың мед маң ызы: ө кпе шуы, жү рек клапаны, Коротков ә дісі).

Сұ йық ағ ысының ламинарлыдан ағ ыстан турбулентті ағ ысқ а ауысуына сә йкес келетін жылдамдық шамасын кризистік v_кр жылдамдық деп атайды жә не оның сан мә нін Рейнольдс саны арқ ылы анық талады, бұ л шама ағ ыстың тү рін сипаттайды жә не ө лшем бірліксіз болып келеді. Рейнольдс саны деп Re= Dvr/h ө рнегімен анық талынатын шаманы атайды, мұ ндағ ы v- сұ ық ағ ысының жылдамдығ ы, r жә не h- сұ йық тың тығ ыздығ ы мен тұ тқ ырлығ ы, D- ағ ыстың берілген жағ дайдағ ы кедергісін сипататйтын шама (мысалы, осы жағ дайда тү тік диаметрі). Шын мә нінде ағ ыстың ламинарлыдан турбулентке ө тетуін сипаттайтын Рейнольдс санын эксперимент арқ ылы анық тайды. Мысалы, іші жылтыр, цилиндр тү тік ішінде ақ қ ан су ү шін бұ л шама Re=2300 тең.

Сұ йық тың ағ у жылдамдығ ы кө лемдік жә не сызық тық деген шамалармен сипатталады.

Кө лемдік жылдамдық Q деп, бірлік уақ ыт ішінде тү тік арқ ылы ағ ып ө ткен сұ йық тың V кө лемін атайды: Q = V/t, бұ л шама мл/с, л/мин жә не т.б. ө лшенеді.

Сызық тық жылдамдық v деп, сұ йық тың бірлік уақ ыт ішінде ағ ып ө ткен жолының ұ зындығ ын атайды: v =L/t. Кө лемдік жә не сызық тық жылдамдық тар мына тү рде ө з ара тә уелді: Q = v× S, мұ ндағ ы S- ақ қ ан сұ йық тың кө лденең қ имасы. Тү тік арқ ылы ағ ып жатқ ан біртұ тас сұ йық ү шін мына ереже орындалады: тү тіктің кез келген кө лденең қ имасы арқ ылы бірлік уақ ыт ішінде бірдей кө лемде сұ йық ағ ып ө теді: Q =v× S = const, бұ л ө рнекті сұ йық ағ ысының ү здіксіздік тең деуі деп атайды. Мұ нан v₁ × S₁ = v₂× S₂ немесе S₁/S₂ = v_2/v₁ тең: ақ қ ан сұ йық тың кө лденең қ имасы ү лкен болғ ан сайын, оның жылдамдығ ы тө мен болады. S₂ > S₁> S₃ мұ нан v₃> v₂> v₁ (2 сурет).

2 сурет

Жалпы қ анның тамыр бойымен ағ уының басты себебі жү рек жұ мысының ә серінен қ ан тамырында пайда болатын қ ысымның атмосфералық қ ысыннан артық болуынан деп саналады.

Олай болса радиусы R, ұ зындығ ы L болатын тү тіктің басы мен соң ындағ ы қ ысым p₁ жә не p₂ болса, онда осы тү тік арқ ылы 1 секунда ағ ып ө тетін сұ йық кө лемі мына ө рнекпен анық талынады:

Q = (p₁ –p₂)pR⁴/8hL.

Бұ л ө рнек Пуазейль формуласы деп аталады. Ө рнектегі шама гидравликалық кедергі деп аталады, сонда Пуазейля формуласы мына тү рге келеді:

Q = (p₁–p₂)pR⁴/8hL = pR⁴Dр/8hL = Dр/Х.

Гидравликалық кедергі электр тізбегі ү шін Ом заң ына ұ қ сас, тізбектей жә не параллель қ осылғ ан электр тізбегінің толық кедергісі мен осылайша қ осылғ ан тү тіктер жү йесінің гидравликалық кедергісі бірдей ө рнектермен есептелінеді: тізбектей қ осылғ ан жү йе ү шін: болса, параллель қ осылғ ан жү йе ү шін .

Пуазейль формулсындағ ы (p₁ –p₂)/L шаманы, қ ысым градиенті dp/d l алмастырсақ онда, Пуазейль формуласы мына тү рге келеді жә не оны кө лденең қ имасы ө згермелі тү тікке қ олдануғ а болады:

Бұ л ө рнектен, тү тіктің кө лденең қ имасынан ағ ып ө тетін сұ йық кө лемі оның радиусының тө ртінші дә режесіне тә уелді екендігі кө ренеді. Егер атеросклероз ә серінен қ ан тамырының радиусы 2 есе кішірейсе, онда осы қ ан тамыры арқ ылы ағ атын қ ан кө лемін бұ рың ғ ы қ алпында ұ стап тұ ру ү шін оның қ ысымын 16 есе арттыру қ ажет екен, ал бұ л мү мкін емес, ө йткені жү рек мұ ндай қ ысым тудыра алмайды. Мұ ндай жағ дайда қ ан тамыры радиусын бұ рың ғ ы қ алпына келтіру қ ажет. Сондық тан гипертондық дә рілердің бір ә сері қ ан тамырын кең ейтуге бағ ытталғ ан, осы арқ ылы олар қ ан қ ысымын реттейді.

Ньютондық емес деп, тұ тқ ырлығ ы жылдамдық градинетіне dv/dx тә уелді болатын сұ йық тарды атайды, оларғ а қ ан жатады. Жалпы тү рде қ анды эритроцит, лейкоцит жә не тромбоциттердің плазмадағ ы ертіндісі немесе суспензиясы деп қ арастырғ ан дұ рыс. Бірақ қ ан қ ұ рамындағ ы лейкоцит пен тромбоциттердің кө лемі 1-2% аспайды, сондық тан бұ л бө лшектердің қ анның механикалық қ асиетіне тигізетін ә сері ө те тө мен, қ анның негізгі механикалық, физиологиялық қ асиеті эритроцитке байланысты.

Қ анның кең, тар тамырлары жә не капияллар арқ ылы ағ уында ү лкен айырмашылық тар бар. Ірі қ ан тамырларда эритроциттер бір біріне жабысып «тиын тү ріндегі бағ ана» тә різді агрегаттық кү й қ ұ райды (3 сурет).

3 сурет.

Егер ә р эритроциттің диаметрі 8 мкм жуық болса, онда эритроциттен қ ұ ралғ ан агрегаттың ө лшемі 80 мкм болады. Ірі қ ан тамырлардағ ы қ анның жылдамдық градиенті тө мен, тұ тқ ырлығ ы 5 мПа∙ с болады. Кей патологиялық қ ұ былыстар ә серінен қ ан эритроциттерінің агрегаттық кү йге кө шуі дең гейі жоғ арылауы мү мкін, соның ә серінен қ анның тамыр бойымен ағ уына қ осымша энергия қ ажет етіледі.

Қ ан тамырларының тарылуы (кішірейуі) қ анның жылдамдық градиентін жоғ арылатады, соның ә серінен агрегаттық кү йдегі эритроциттер жеке-жеке жасушаларғ а бө лшектенеді, яғ ни «тиын тү ріндегі бағ ана» тә різді агрегаттық кү й бұ зылады. бұ л ө з кезегінде қ анның тұ тқ ырлығ ын азайтады. Тар қ ан тамырларда қ ан тұ тқ ырлығ ының тө мендеу қ ұ былысын «сигма» феномені немесе «Фареус-Линдквист» эффектісі деп атайды. Бұ л қ ұ былыс диаметрі 500 мкм аз болатын қ ан тамырларында байқ алады, ал мұ ндай қ ұ былыс капиллярларда кү шті байқ алады, соның ә серінен ондағ ы қ ан тұ тқ ырлығ ы ірі қ ан тамырларғ а салыстырғ анда екі есе кеміп, плазма тұ тқ ырлығ ына дейін тө мендейді. Қ ан тұ тқ ырлығ ының тө мендеуін былайша тү сіндіруге болады, капиллярлар қ абырғ аларына ө те жақ ын қ абатпен қ ан плазмасы ағ ады, сонда қ ан тамырындағ ы ақ қ ан эритроциттер «плазма қ абатымен» қ апталғ ан тә різді болып келеді (4 - сурет). Бұ л аймақ тағ ы эритроциттер концентрациясы нө лге жақ ын, бірақ тамыр ортасына жақ ындағ ан сайын эритроцит концентрациясы артады.

Тар қ ан тамырларында ағ ыс жылдамдығ ының артуы эритроциттің деформациялануын туғ ызады, бұ л эритроцит пен тамыр қ абырғ асы арасындағ ы саң лаудың одан ары ұ лғ аюына алып келеді, нә тижесінде қ анның тұ тқ ырлығ ы одан ары тө мендейді (4б- сурет).

а) б)

4 сурет. Капиллярдағ ы эритроциттің тө менгі(а) жә не жоғ ары(б) жылдамдық кезіндегі кө рінісі.

Эритроцит ө те созылмалы, майысқ ақ болып келеді, соның салдарынан оның қ ос ойыс дискі тү ріндегі формасы деформацияланып, диаметрі 3 мкм болатын капилляр ішіне оң ай кіріп кетеді, бұ л эритроцит мембранасының капилляр қ абырғ асымен жанасатын ауданын ұ лғ айтып, ондағ ы зат алмасуды жақ сартады жә не капиллярдағ ы ақ қ ан қ анның тұ тқ ырлығ ын кемітеді (5-сурет).

5 сурет.

Капилляр жү йесіндегі осындай қ ұ былыстар жү рекке тү сетін кү шті азайтады. Кей патология ә серінен эритроцит қ абырғ асының майысқ ақ тығ ы (эластикалық тығ ы) тө мендейді, нә тижесінде қ ан айналысы нашарлайды.

Эритроцит концентрациясының ұ лғ аюы немесе кемуі қ ан тұ тқ ырлығ ын ө згертеді. Мысалы, қ алыпты жағ дайда қ ан тұ тқ ырлығ ы 4-6 мПа× с болса, анемия (эритроциттің кемуі) кезінде 2-3 мПа× с дейін тө мендейді, ал полицитемияда бұ л кө рсеткші 15-20 мПа× с дейін жоғ арылайды екен.

Енді қ анның гемодинамикалық сипаттамалары -қ ан қ ысымы мен ағ у жылдамдығ ын қ арастырайық.. Қ ан тамарлары: аорта артерияғ а, ол артериолағ а, ол ө з кезегінде капиллярларғ а тармақ талып кетеді, бұ л ә р жеке тармақ тың (тамырдың) диаметрінің кішірейуіне, бірақ осы тамырлар жү йесіне енетін барлық тармақ тардың ауданының қ осындысының ұ лғ аюына алып келеді. Ағ ыстың ү здіксіздік теориясына сә йкес сұ йық тың сызық тық жылдамдығ ы v тү тіктің кө лденең қ имасының ауданы S кері пропорционал болатын, осы принципке сә йкес ең жылдам қ ан ағ ысы аортада байқ алады, ө йткені оның кө лденең қ имасының ауданы тамырлар жү йесінде ең кішісі болып саналады жә не қ ан жылдамдығ ы аортадан капиллярғ а қ арай біртіндеп азая береді. Барлық капиллярдың ауданы аорта ауданынан 500-600 есе кө п, сондық тан капиллярдағ ы қ ан ағ ысының жылдамдығ ы 500-600 есе аз, оның шамасы 1 мм/с тө ң ірегінде. Қ алыпты жағ дайда аортадағ ы қ ан жылдамдығ ы 0, 5м/с ден 1м/с дейін болса, ү лкен физикалық жү ктеме кезінде ол 20 м/с дейін жоғ арылайды.

Капиллярдағ ы қ ан ағ ысының тө мен болуы қ ан мен ұ лпа арасындағ ы зат алмасуды қ амтамасыз етеді, бұ л мысал ағ задағ ы зат алмасу процесінің негізгі бө лігі капиллярларда ө тетіндігін кө рсетеді. Капиллярлар біріге келе вена тамырына айналады, вена тамырының саң лауы барлық капиллярларғ а салыстырғ анда аз екендігі белгілі, соның салдарынан венедағ ы қ ан ағ ысының сызық тық жылдамдығ ы артады. 6 суретте тамырлар жү йесінің тү рлі аймағ ындағ ы қ ан жылдамдығ ының ө згеруі кө рсетілген.

6 сурет

Енді ү лкен қ ан айналысы шең берінде орын алатын қ ұ былысты талдайық. Жалпы жү ректі белгілі бір ырғ аты тү рде жұ мыс істейтін насос деп қ арастыруғ а болады. Оның жұ мыстық фазасы, яғ ни жү ректің жиырлуы (оны систола деп атайды) бос жү рістік фазамен, яғ ни жү ректің босаң суымен (оны диастола деп атайды) кезектесіп отырды.

Жү ректің жиырылуы, яғ ни жұ мыстық фазасы систола кезінде сол жақ қ арыншадан 60-70 мл кө леміндегі қ ан аортағ а жә не одан тарайтын артерияларғ а қ арай ағ ылады. Тамырлардың қ абырғ алары серпімді болғ андық тан, систола кезінде пайда болатын қ ан қ ысымы ә серінен тамыр қ абырғ алары созылады. Нә тижесінде, ірі қ ан тамыры ү лкен кө лемдегі қ анды қ абылдайды. Мұ нан соң жү рек босаң сып, диастола кезең і келеді, тамыр қ абырғ алары жиырылып толып тұ рғ ан қ анды одан ары қ арай айдайды. Жү ректің жиырылуы мен босаң суы периодты тү рде қ айталанып, пайда болғ ан қ ысым ә серінен тамыр қ абырғ алары тербеліп, 6-8 м/с жылдамдық пен тамырды бойлап тарайды. Бұ л тербелісті пульстік толқ ын немесе пульс деп атайды.

Пульстік толқ ынның жиілігі жү ректің жиырылу жиілігіне тең, ал таралуы жылдамдығ ы тамыр параметрлеріне тә уелді, бұ л тә уелділік Моэнс-Кортевега формуласыымен сипатталады:

,

мұ ндағ ы E – тамыр қ абырғ асының серпімділік модулі, h – тамыр қ алың дығ ы, d – тамыр диаметрі, r - тамыр затының тығ ыздығ ы.

Пульстік толқ ынның тамыр бойымен таралу жылдамдығ ы 6-12 м/с тең болады, ол қ анның тамыр бойымен ағ у жылдамдығ ы 0, 3-0, 5 м/с ә лде қ айда кө п, сондық тан аяқ, қ ол, т.б. жерлерге пульстік толқ ын аортадағ ы қ ан қ ысымының тө мендеуінен тез жетеді. Жү ргізілген зерттеулер h/d қ атынасының адамдар мен артерия тү ріне байланыссыз екендігін кө рсетті. Олай болса, пульстік толқ ынның таралу жылдамдығ ы тек артерия қ ан тамыры қ абырғ асының серпімділігіне, яғ ни Юнг модулінің ө згеруіне ғ ана байланысты. Осығ ан байланысты адам жасының ұ лғ айуына байланысты жә не кей аурулардың ә серінен (гипертония, атеросклероз) артерия қ абырғ асының Юнг модулі артады, соның ә серінен пульстік толқ ынның таралу жылдамдығ ы қ алыпты жағ дайдан 2-4 есе артуы мү мкін.

Систол мен диастол кезінде ірі жә не орта қ ан тамырларындағ ы қ ан қ ысымдары бірдей емес. Систол (максимал) кезіндегі қ ан қ ысымы 110-130 мм.сын. бағ анасына тең, ал диастол (минимум) кезіндегі қ ан қ ысымы 60-80 мм.сып. бағ анасы болады.

р_С

р_Д

1 1

1 2 3 4 5 6 7 8

7 сурет.1- аорта, 2- ірі артериялар, 3-кіші артериялар, 4- артериолалар, 5- капиллярлар, 6- венулалар, 7- вена, 8 – жартылай веналар.

Ү лкен қ ан айналыс шең беріндегі капиллярлардағ ы қ ан қ ысымы ә р 0, 75 мм сайын 30 мм.сып.бағ анасынан 15 мм.сып.бағ. дейін тө мендейді, ал кіші қ ан айналыс шең беріндегі капиллярлардағ ы қ ан қ ысымы 7 мм.сып. бағ анысына тең. Ү лкен қ ан айнасысы шең беріндегі венуладағ ы қ ан қ ысымы 15-20 мм.сып.бағ анасы болса, кеуде қ уысынан тыс аймақ тағ ы ірі веналарда 5-6 мм.сып. бағ анасына тең. Жү рек қ ұ лақ шандағ ы қ ан қ ысымы атмосфералық қ ысымнан 2-3 мм.сып. бағ анасына кем. Тө мендегі 7- суретте ү лкен қ ан айналысы шең беріндегі тү рлі тамырлардағ ы қ ан қ ысымының шамасы кө рсетілген.

Қ ан қ ысымын манжет арқ ылы ө лшеуді алғ аш рет итальяндық дә рігер Рива Роччи 1896 жылы ұ сынғ ан болатын. Бұ л ә дісті 1905 жылы орыс дә рігері Н.С.Коротков одан ары дамытты. Бұ л ә діс пульстік толқ ын шығ аратын дыбысты тың дауғ а (аскультатция) негізделген. Адамның қ ан қ ысымын ө лшеу ү шін білекті орай резинкадан жасалынғ ан манжетті кигізеді. Оғ ан тамырдағ ы қ ан ағ ысы тоқ тап, пульс жоғ алғ анғ а дейін ауа айдайды (кө біне 220-250 мм.сын.бағ.дейін). Онан соң манжетте орнатылғ ан вентильді жайлап ашып, ауаны шығ ара бастаймыз, сә лден соң артериядағ ы қ ан тамыр бойымен ағ а бастайды, ағ ыс турбуленті болғ андық тан фонендоскопта шу естіледі, оны Коротков тоны деп атайды, осы мезеттегі манометрдің кө рсетуі қ анның систолды қ ысым деп саналады. Манжеттегі ауа қ ысымын одан ары тө мендетіп, артериядағ ы қ ан ағ ысын қ алыпты жағ дайғ а алып келеміз, бұ л кезде қ ан ағ ысы турбулентіден ламинарлы ағ ысқ а айналады, нә тижесінде фонендоскопта Коротко тоны(шуы) жоғ алады, бұ л кездегі манометр кө рсетуі қ анның диастолды қ ысымы деп саналады.

Қ азіргі кезең де қ ан қ ысымын жоғ ары дә лдікпен ө лшеуде Доплер эффектісін негізделген ә діс қ олданылады. Тамырғ а кигізілген манжет астына удьтрадыбыс (УД) толқ ынын шығ аратын жә не оны қ абылдайтын қ ондырғ ы орнатылады. УД толқ ыны артерияғ а бағ ытталады. Манжеттегі қ ан қ ысымы систолды қ ысымғ а жеткенде, артерия арқ ылы қ ан ағ а бастайды жә не тамыр қ абырғ асы тербеледі, осындай қ ан тамырынан шағ ылғ ан УД толқ ынының жиілігі ө згереді, осы ө згерістер арқ ылы қ ан қ ысымын анық тауғ а болады.

Қ азіргі кезең де қ ан қ ысымын автоматты тү рде тә улік бойы тіркейтін (мониторинг) қ ондырғ ылар бар. Олар артериялық қ ысымның шамасын, жү рек ұ рысын(пульсті), ө лшеу кезінде орын алғ ан қ ателіктерді тә улік бойы уақ ытқ а сә йкес тіркеп, мониторинг жасауғ а мү мкіндік береді. Қ ұ ралда тіркелген мә ліметтерді компьютер жадына кө шіруге немесе қ ағ азғ а басып шығ ауғ а болады. Артериялық қ ысымның тә улік мониторингі (АҚ ТМ-СМАД) бір рет ө лшенген қ ан қ ысымына салыстырғ анда беретін диагностикалық мә ліметі кө п, сондық тан оны артериялық қ ан қ ысымы жоғ ары ауруларды емдеуде кең тү рде қ олдануда.