ТаҚырып бойынша студенттіҢ Өзі Өзі тексеруіне арналҒан тест сҰраҚтары

1. Жұ тылу спектрі деп…………

1) жарық толқ ын ұ зындығ ын мен оның жиілігі арасындағ ы байланысты атаймыз жә не ол мына тү рде жазылады....

2) жарық жылдамдығ ы мен ортаның оптикалық тызығ дығ ы арасындағ ы байланысты айтамыз жә не ол мына тү рде жазылады....

3) ортаның оптикалық тығ ыздығ ының жұ тылғ ан жарық толқ ын ұ зындығ ына тә уелділігін айтамыз жә не ол мына тү рде жазылады....

A) l = f(n)

B) V=(D),

C) D=f(l)

2) Бугер-Ламберт-Бер заң ы тек….

А) жұ тылу кө рсеткіші айнымалы болып келген монохроматты сә улелер ү шін ғ ана орындалады.

В) жұ тылу кө рсеткіші тұ рақ ты болып келген монохроматты емес сә улелер ү шін ғ ана орындалады.

С) жұ тылу кө рсеткіші тайнымалы болып келген когерентті сә улелер ү шін ғ ана орындалады.

Д) жұ тылу кө рсеткіші тұ рақ ты болып келген монохроматты сә улелер ү шін ғ ана орындалады.

Е) жұ тылу кө рсеткіші тұ рақ ты болып келген когерентті сә улелер ү шін ғ ана орындалады.

3. Монохроматты жарық деп...

А. толқ ын ұ зындығ ы бірдей жарық ағ ынын атаймыз.

В. интенсивтілігі бірдей толқ ындар ағ ынын атаймыз.

С. толқ ын ұ зындығ ы бірдей, бірақ жиілігі ә р тү рлі жарық ағ ынын атаймыз.

Д. кә дімгі жарық ағ ыны атаймыз.

4) D=Ig (1/T) қ атынасымен анық талатын шаманы

А) жұ тылу коэффициенті деп аталады.

В) жұ тылу кө рсеткіші деп аталады

С) ерітіндінің тығ ыздығ ы деп аталады

Д) ерітіндінің концентрациясы деп аталады

Е) ерітіндінің оптикалық тығ ыздығ ы деп аталады.

5) Жарық тың жұ тылуы деп.........

А) ортаның сындыру кө рсеткішінің жарық жиілігі немесе толқ ын ұ зындығ ына тә уелділігін айтады жә не ол.....

В) орта арқ ылы тарағ ан жарық интенсивтілігінің кемуін айтады жә не ол........

С) ортада таралғ ан жарық шоғ ының барлық бағ ытта таралуынайтады жә не ол......

Д) электрондар эмиссия, ортаның электрлік ө ткізгіштігінің ө згеруін немесе Э.Қ.К. пайда болуы сиақ ты қ ұ былыстар жиынтығ ын айтады жә не ол.......

1. n=f(L) ө рнегімен сипатталынады

2. I=Ioe^-k*l*c ө рнегімен сипатталады.

3. I=1/L⁴ ө рнегімен сипатталады.

4. hv=A+m²/2 ө рнегімен сипатталады

6. Фотоколориметр КФК-2 қ ұ ралы

1. толқ ын ұ зындығ ы 315-980 нм аралығ ында жататын.....

2. толқ ын ұ зындығ ы 380-760 нм аралығ ында жататын......

А. монохроматты сә улелер кө мегімен...

В. кү рделі сә улелер кө мегімен...

I. денелердің жұ тылу спектрін алуғ а арналғ ан

II. денелердің шығ ару спектрін алуғ а арналғ ан.

7. Жарық зат арқ ылы ө ткен кезде, ол.......

А) тор ішіндегі еркін электрондарды тербеліске тү сіреді.

В) тор тү йіндеріндегі теріс иондарды тербеліске тү сіреді.

С) оң иондарды тепе-тең дік кү йдің маң ында ө тетін тербеліске тү сіреді

Д) атомдардағ ы электрондарды тербеліске тү сіреді.

Е) атомдардағ ы молекулаларда тербеліске тү сіреді.

8. Жарық тың жұ тылуы деп кез-келген заттар арқ ылы ө ткендігі

А) энергиясының артуын айтады

В) тербеліс жиілігінің артуын айтады.

С) интенсивтілігінің кемуін айтады.

Д) заттардың тығ ыздығ ына ә серін айтады.

Е) заттардың электрлік кедергілерінің кемуін айтады

9. Лабораториялық жағ дайда Бугер-Бер –Ламберт заң ы мына тү рде жазылады...

A. D = lg(I/I₀), мұ ндағ ы D, C, I₀...

B. D = e ∙ С∙ l, мұ ндағ ы D, C, l......

C. C = D× С/l, мұ ндағ ы D, C, l......

D. lg(I/I₀) = e ∙ С/D, мұ ндағ ы D, C, I₀......

E. D = e² ∙ C/∙ l, мұ ндағ ы D, C, I₀......

1. D ертіндінің оптикалық тығ ыздығ ы, С ерітінді концентрациясы, l ертіндің ің қ алың дығ ы.

2. D ерітінді концентрациясы, С, ертіндінің оптикалық тығ ыздығ ы I₀ тү скен жарық интенсивтілігі.

3. D ертіндінің оптикалық тығ ыздығ ы, С тү скен жарық интенсивтілігі, I₀ ерітінді концентрациясы.

10. Люминесценция деп...

1. температурсы 10³-10⁴ болатын дене шығ аратын жарық ты атайды, оның пайда болуы.....

2. қ ызғ ан дене шығ аратын жарық ты атайды, оның пайда болуы...

3. жарық шығ аруы жылуғ а байланысссыз болатын дененің жарқ ырауын атаймыз, оның пайда болуы...

А. дене молекулаларының ультракү лгін, рентген т.б. сә улелердің ә серінен қ озуынан.

В. дене атамдарының жылу ә серінен қ озуынан.

С. дененің ө те жоғ ары температура ә серінен.

11. Тө менде кө рсетілген жұ тылу спектрлерінен сиретілген бір атомды газдың немесе будың жұ тылу спектрын тап жә не оның тү рін ата (сызық ты, жолақ тұ тас):

А В Г

12. Тө менде кө рсетілген жұ тылу спектрлерінен кө п атомды газдың жұ тылу спектрын тап жә не оның тү рін ата (сызық ты, жолақ тұ тас):

А В Г

15. Тө менде кө рсетілген жұ тылу спектрлерінен қ атты дене, сұ йық немесе тығ ыз газдың жұ тылу спектрын тап жә не оның тү рін ата (сызық ты, жолақ тұ тас):

А В Г

7 дә ріс. ЭЛЕКТРЛІК ФАКТОРЛАРДЫҢ АҒ ЗАҒ А Ә СЕРІ ЖӘ НЕ ОЛАРДЫ МЕДИЦИНАЛЫҚ Қ Ұ РАЛДАРДА Қ ОЛДАНУ

Лекция жоспары:

1. Тұ рақ ты токтың биологиялық объектіге ә сері.

2. Гальванизация жә не электрофорез аппараты.

3. Айнымалы токтың биологиялық объектіге ә сері.

4. Жоғ ары жиілікті(ЖЖ), ультра жоғ ары жиілікті (УЖЖ), аса

жоғ ары жиілікті(АЖЖ) токтардың биологиялық объектіге ә сері.

5. ЖЖ токтың жылулық жә не жылулық емес ә сері.

6. ЖЖ, УЖЖ, АЖЖ- терапия тү рлері.

7.Электрохирургия.

Лекция мақ саты: тү рлі физикалық факторлардың сипаттамаларымен, олардың ағ зағ а ә сері жә не медициналық қ ұ ралдарда қ олдануды қ арастыру.

Лекцияны тұ рақ ты ток туралы тү сініктен бастайық. Мектеп физика курсынан белгілі тұ рақ ты ток деп электр ө рісі ә серінен зарядталғ ан бө лшектердің бағ ытталғ ан қ озғ алысын айтады. Мұ ндай зарядталғ ан бө лшектер ретінде металлдарда электрондарды, ертінділерде оң жә не теріс зарядталғ ан иондарды, ал биологиялық объектілерде тү рлі зарядталғ ан бө лшектер (иондар, молекулалар жә не т.б.) саналады.

Биологиялық объектілерде «таза» электрондардан тұ ратын ө ткізгіштік болмайды, ө йткені биологиялық орта диэлектрикке де, электролит ертіндісіне де тә н қ асиетке ие. Мысалы, қ ан, цитоплазма жә не ұ лпа аралық ертінділер электролитке жатады. Қ ан плазмасының 0, 32 % ас жә не басқ а тұ здардан, 6-7 % ақ уыздан тұ рады. Осығ ан қ арап, еркін иондары кө п биологиялық ортаның меншікті кедергісі тө мен болады деп жорамалдауғ а болар еді. Бірақ, жү ргізілген тә жрибелер нә тижесінде цитоплазманың тұ рақ ты ток бойынша меншікті кедергісі 1Ом× м - 3 Ом× м аралығ ында болатындығ ы анық талды, ал ұ лпалардың меншікті кедергісі 10 кОм нан 100 кОмғ а дейін жетеді. Биологияық ортаның кедергісінің мұ ндай жоғ ары болуына цитоплазма қ ұ рамында электролитпен қ атар майлар мен ақ уыздардың да болатындығ ы жә не жасуша мен ұ лпаның электрлік кедергісіне жасуша мембранасының ү лкен ә сері бар.

Электр тоғ ын жұ лын сұ йық тығ ы, қ ан, лимфа ө те жақ сы ө ткізсе, ұ лпа, бауыр, ө кпе ұ лпасы орташа ө ткізеді. Май, тері қ абаты мен сү йек етінің электрлік кедергісі ө те жоғ ары, соғ ан сә йкес электр тогын ө ткізуі де нашар. Биологиялық ортаның кедергісіне сыртқ ы факторлардың да ә сері бар, мысалы, сулы-дымқ ыл терінің кедергісі қ ұ рғ ан теріге қ арағ анда тө мен, сондай ақ терінің тү рлі зақ ымдануы (жырылып кету, кү йік) тері кедергісін кө п тө мендетеді.

Ішкі мү шелер мен ұ лпалардың қ ұ рамы бір текті емес. Соның салдарынан, адам денесіне бектілген екі электрод арысындағ ы ток негізінен теріден ө тіп, ұ лпа аралық сұ йық тық, қ ан тамырлары, нерв талшығ ы бойымен тарайды.

Тұ рақ ты токтың физиологиялық ә сері жасуша мен ұ лпаны толтырып тұ рғ ан электролиттердегі процестерге де байланысты. Егер адам денесіне орнатылғ ан екі электрод арқ ылы кү ші ө те аз ток ө ткізсек, онда электрод астындағ ы дене бө лігінің ептеп ашығ андығ ын, егер ток кү шін артырсақ онда терінің кү йгендігін байқ аймыз. Бұ л қ ұ былыс цитоплазма мен жасуша аралық сұ йық қ ұ рамындағ ы кө п мө лшердегі натрий мен хлор иондары екінші реттік реакция нә тижесінде электрод орналасқ ан аймақ та HCl жә не NaOH қ ышқ ылдарын пайда етеді жә не олардың теріге ә сер етуі нә тижесінде тері кү йеді. Электр тогымен емдеуде мұ ндай қ ұ былысты болдырмау ү шін металл электрод пен тері арасына физиологиялық ертіндіге малынғ ан марлі салады, ал биоэлектрлік ө лшеулер жү ргізуде поляризацияланбайтын электрод қ олданады. Медициналық практикада кө біне қ орғ асыннан жасалынғ ан электрод қ олданылады. Мұ ндай электродтардың жұ мсақ болуы, олардың адам денесіне ә сер ететін аймақ тың пішінін жең іл қ абылдауына мү мкіндік береді. Егер электрод адам денесінің тек бірнеше нү ктесіне ғ ана тиіп тұ рса, ондай нү ктелердегі ток тығ ыздығ ы артады да ол нү ктелер кү йеді. Қ орғ ысының ауыр иондырының қ озғ алғ ыштығ ының ө те тө мен болуы, ә лсіз ток ә серінен олардың адам ағ засына енуіне жол бермейді.

Жасуша жә не ұ лпа арқ ылы ө ткен тұ рақ ты ток оларды тітіркендіреді, соның нә тижесінде ауырсыну паййда болады, егер ток шамасы белгілі бір шамадан артса, онда жасуша мен ұ лпа зақ ымданады. Мұ ндай қ ұ былыс жасушада поляризациялық эффектінің орын алуынан деп саналады. Жасуша арқ ылы тұ рақ ты ток ө ткенде оның қ арама қ арсы беттерінде оң жә не теріс зарядталғ ан иондар жиналады, егер олардың концентрациясы белгіл бір шамағ а жетсе жасушаның қ озуы, ток шамасы артса жасаушының тесілу мү мкін. Жасуша арқ ылы ө ткен ток тығ ыздығ ы артқ ан сайын бұ л қ ұ былыс кү шейе тү седі. Ә лсіз токтарда жасушаның тесілу немесе қ озу қ ұ былысы байқ алмайды, ө йткені жасушының қ арама қ арсы беттерде жинақ талғ ан аз мө лшердегі иондарды жасушадағ ы жылулық қ озғ алыс ә р жақ қ а таратып (шашыратып) жібереді.

Сонынмен, ұ лпаның электр тогы ә серінен тітіркенуі ток белгілі бір шамағ а жеткенде байқ алды, егер ток шамасы тітіркенуі табалдырығ ынан кем болса, онда тірі азғ а токтың ә серін байқ амайды.

Тұ рақ ты токтың ә сері оның шамасымен қ атар ә сер ету уақ ытының ұ зақ тығ ына да байланысты. Ток шамасы ү лкен болғ ан сайын ә сер ету уақ ыты қ ысқ а болуы тиіс, не керісінше. Егер токтың ә сер ету уақ ыты ө те қ ысқ а болса, ұ лпадағ ы, жасушадағ ы иондардың инертілігі ә серінен олар ө те аза орынғ а қ озғ алады немесе қ озғ алып ү лгермейді, нә тижесінде ұ лпаның тітіркенуі ө те ә лсіз болады.

Ұ лпағ а ә сер ету тоғ ы I_Т мен кернеуінің U_Т табалдырық тық (шектік) мә ні мен ә сер ету уақ ытының t ұ зақ тығ ы арасындағ ы байланыс Вейс ө рнегімен сипатталады:

I_Т = a/t + b жә не U_T = A/t + B

мұ ндағ ы А, В, а, b - эмпирикалық тұ рақ тылар. Ө рнектегі b немесе В ұ зақ уақ ыт ә сер ету нә тижесінде денені тітіркендіретін ток пен кернеудің табалдырық тық (шектік) мә ні. Бұ л шамаларды реобаза деп атайды. Екі реобазағ а (2В) тең t уақ ытқ а сә йкес келетін тітіркендіру тогын хронаксия деп атайды (1 сурет).

Ток шамасы тө мен тұ рақ ты токтардың терапиялық ә сері бар. Осындай токпен емдеуді гальванизация деп атайды. Бұ л ә діс тұ рақ ты токты гальваний деп аталғ ан ХІХ ғ асырдан бері қ олданылуда. Электрод орналасқ ан аймақ тағ ы теріден ө ткен тұ рақ ты токтың ә серінен пайда болғ ан тітіркендіру, нерв талшығ ы арқ ылы тарап ішкі мү шеге жетеді. Соның ә серінен мү шедегі зат алмасу процесі мен оның функционалдық қ абілеті ө згереді. Тітіркендіруге жауап ретінде ағ за капиллярлары кең иді, мембрананың ө ткізгіштігі ө згереді, жасуша мен ұ лпадағ ы электролиздік қ ұ былыстар физиологиялық белсенділігі жаң а заттар тү зейді. Мұ ндай ә діс кезіндегі токтың жылулық ә сері ө те тө мен, ө йткені ток тығ ыздығ ы аз 0, 5 мА/см² , сондық тан ток ө ткен ортада бө лінетн джоуль жылуының шамасы да аз болады.

Емдік мақ сатта тұ рақ ты токты электрофорез деген ә дісте қ олданады. Электрофорез деп тұ рақ ты токтың кө мігімен тері немесе шырышты қ абат арқ ылы дә рілік заттарды ағ зағ а ендіруді атаймыз. Ол ү шін электрод астына, дә рілік зат ертіндісіне малынғ ан марліні қ ояды. Электродтың таң басы денеге ендірілетін дә рілік зат ионы таң басымен сә йкес келуі тиіс, яғ ни катод арқ ылы аниондар (иод, гепарин, бром, т.б.), анод арқ ылы –катиондар(натрий, кальций, новокаин, т.б.). Иондардың қ озғ алғ ыштығ ы аз болғ андық тан электрофрез ө те ұ зақ уақ ытқ а созылады. Егер электродтар дененің бір бетінде орналасса, онда осы бетте орналасқ ан ұ лпаларғ а, ішкі мү шелерге дә рілік заттар жеткізіледі, егер электродтар дененің қ арама қ арсы беттерінде орналасса, онда терең жатқ ан ұ лпалар мен мү шелерге дә рілік заттар жеткізіледі (2 сурет).

2 сурет. Электродты денеде орналастыру ә дістері.

Енді айнымалы токтың тірі ағ зағ а ә серін қ арастырайық. Медицинада айнымалы токтарды жиіліктері бойынша мындай тү рлерге бө леді;

Тө менгі(дыбыс) жиілік 20- 20000 Гц

Ультрадыбыстық жиілік 20000 Гц- 100 кГц

Жоғ ары жиілік 100 кГц- 30 МГц

Ультра жоғ ары жиілік 30-100 МГц

Аса жоғ ары жиілік 100 МГц- 1000 МГц

Қ иыр шеткі жиілік 1000 МГц- 3000 МГц

Жү ргізілген тү рлі эксперименттер жануарлар мен адамдарғ а, барлық тіршілік ә леміне электр жә не магнит ө рістерінің (ЭМӨ) ә сер ететіндігін кө рсетті. Айнымалы токтардың биологиялық объектілермен ә рекеті нә тижесінде ө рістерінің энергиясы негізінен ә сер етуші объектіде жылу тұ рінде бө лінеді екен, ал 100 кГц жоғ ары жиіліктегі токтардың тітіркендіргіш ә сері толығ ымен жоғ алады. Мұ ндай жиіліктегі токтарды иондық каналдардың қ ақ палары сезбейді, соның ә серінен жасушаның иондық қ ұ рылымында ө згеріс болмайды.

Токтың бірінші реттік ә сері биологиялық жү йеде жылу тү рінде байқ алады. Жоғ ары жиілікті ток ә серінен ұ лпада бө лінетін меншікті жылу мө лшері мына ө рнекпен сипатталады q=j²r, мұ ндағ ы j- ұ лпадағ ы ток тығ ыздығ ы, r- ұ лпаның меншікті кедергісі. Ток кү ші мен оның тығ ыздығ ы ұ лпаның импедансына тә уелді, ал ол ө з кезегінде ток жиілігіне тә уелді. Олай болса, ұ лпада бө лінетін жылудың шамасын ток жиілігін реттеу арқ ылы қ ол жеткізуге болады.

Жоғ ары жиілікті токтың ұ лпада бө лінетін жылуының денені жай қ ыздырудан артық шылығ ы:

· Жылу ағ заның ішінде пайда болады, жылу ағ зағ а тері арқ ылы жеткізілмейді;

· Ток жиілігін реттеу арқ ылы қ ажетті ұ лпаны жылытуғ а болады;

· Генератордың қ уатын ретету арқ ылы бө лінетін жылу мө лшерінің дозасын ө ззгертуге болады.

Жиілігі тө мен 10 МГц дейінгі токтар тарайтын ұ лпаны ө ткізгіш ретінде қ арауғ а болады жә не ондай ортадағ ы ЭМӨ энергиясының жылуғ а айналуын Джоуль жылу тү рінде санағ ан дұ рыс, ал УЖЖ, АЖЖ жә не Қ ЖЖ тарайтын ұ лпаны ө ткізгіш ретінде қ арастыруғ а болмайды, ө йткені ортаның тангенс бұ рыштық шығ ыны (ЭМӨ энергиясының жылуғ а айналатын бө лігінің кө рсеткіші) азаяды. Мұ ндай жиіліктердегі ЭМӨ ә серінен пайда болатын жылу ортаның диэлектрлік қ асиетіне жә не ортаның электрлік параметріне тә уелді болады. Тү рлі ұ лпадағ ы иондар қ ұ рамы мен полярлы молекулалардың мө лшері ә р тү рлі болуы себепті, бірдей ЭМӨ ә серінен мұ ндай орталарда ә р тү рлі мө лшердегі жылу бө лінеді. АЖЖ жә не Қ ЖЖ ұ лпағ а енуі қ абілеті олардың жиілігіне байланысты, жиілік жоғ ары болғ ан сайын толқ ынның енуі тө мендейді, осығ ан сә йкес ұ лпағ а ену терең дігі ЭМӨ толқ ын ұ зындығ ының 0, 1 ү лесіне тең.

ЖЖ токтың ә серінен биологиялық ортаның қ ызу дә режесі ұ лпаның жылу реттегіштік қ абілетіне де байланысты. Мысалы, қ анның жылу сиымдылығ ы жоғ ары жә не ол берілген жылуды тез таратып жібереді, ал қ ан тамырлары аз ортада жылудың басқ а жақ қ а қ арай таралуы кем, сондық тан қ ан тамырлары аз(кө з, ұ рық қ алта) мү шелер жылдам қ ызады.

Жү ргізілген зерттеулер ЭМӨ ә серінен ұ лпалардың қ ызуы ө ріс кернеуліктері ө те жоғ ары болғ анда, яғ ни жоғ ары жиілік (ЖЖ) ө рісінің кернеулігі 10⁶ В/м, аса жоғ ары жиілік (АЖЖ) ү шін 100 В/м болғ анда байқ алатындығ ын кө рсетті. Мұ ндай ө рістердің интенсивтілігі табиғ и ө рістерден кө птеген есе артық, сол себепті оларды терапиялық мақ сатта кең інен қ олданады.

Кө п уақ ытқ а дейін табиғ и электромагниттік ө рістер (ЭМӨ) мен радиофондардың тірі ағ зағ а ә сері жоқ деп саналатын. Соң ғ ы жылдары табиғ и жә не ә лсіз ЭМӨ -ді ө те қ арапайым бір жасушалы тіршілік тү ріннен бастап, кү рделі сү т кө ректілерге дейін сезгіш келетіндігі анық талып отыр. Мұ ндай ө рістер тірі ағ зада жылулық ә сер туғ ызбайды, олар орталық жә не вегетативтік нерв жү йесіне ә сер етіп, ағ заның физиологиялық жү йесінде функционалдық ө згерістер туғ ызады. Мұ ндай ө згерістерге жү рек соғ ысының бұ зылуы, қ ан қ ысымының ө згеруі, зат алмасу ү рдісінің жә не т.б. бұ зылыуы мен ө згерулерін жатқ ызуғ а болады. Нақ тылай айтсақ, адамның кө ру, есту жә не сезіну қ абілетінде ө згерістер орын алады, ал жануарлар дү ниесінің эмоционалдық кү йі қ атты кү йзелістен қ озу кү йіне дейін ө згеруі мү мкін. Мысалы, адамғ а жиілігі 425, 1310 жә не 2982 МГц электромагниттік ө ріспен ә сер еткенде олар шуыл, ысқ ырық, тақ ылдағ ан тә різді «дыбыстарды» сезінеді. Бұ л экссенсорлық қ абылдауғ а жатады, мұ ндай «дыбыстарды» адам есту мү шелері арқ ылы қ абылдамайды, бұ л «дыбыстар» адам миы нейрондарының ө рісіне сыртқ ы ЭМӨ ә сер етуі нә тижесінде пайда болады.

Жоғ ары жиілікті ток (ЖЖТ) жылулық ә сермен қ атар «ерекше» ә серлері де бар. ЖЖТ «ерекеше ә сері деп ағ задағ ы эритроциттердің, лейкоцитердің жә не басқ а да жасушылар мен бө лшектердің электр ө рісі бойымен орналасуын, сонымен қ атар жасушының макромолекулаларының поляризацияланғ ан бү йір шыбық тарының ө ріске сә йкес орналасуын жә не т.б. атайды, бірақ бұ л қ ұ былыстың механизмі ә лі толық зерттелмеген.

Енді айнымалы электромагниттік токтар мен ө рістерді терапияда қ олдануды қ арастырайық.

Дарсанвализация. Жиілігі 110 кГц, ток шамасы 0- 0, 02 мА, кернеуі 25-30 кВ, пішіні қ оң ырау тә різді, 50 Гц жиіліктегі токпен модуляцияланағ ан, ұ зақ тығ ы 50-100 мкс болатын импульсті токпен адам ағ засының кейбір аймақ тарын емдеуді дарсонвализация деп атайды. Бұ л ә дісте, шыны электродтағ ы сиретілген ауа арқ ылы ө ткен жоғ ары жиілікті токтың ә серінен, емделетін дене аймағ ы мен шыны электрод беті арасындағ ы жұ қ а ауа қ абатында тә жді разряд пайда болады (31- сурет). Разряд кезінде пайда болатын ұ шқ ынның шамасы шыны электрод пен емделетін дене арасындағ ы ауа қ абатынаның қ алың дығ ына байланысты, ауа қ абаты жұ қ арғ ан сайын разряд шамасы болар болмас ұ шқ ыншадан, ү лкен ұ шқ ынғ а дейін ө седі.

3- сурет

Жұ қ а ауа қ абаты ортаның электрлік сиымдылығ ының ө те аз болуына себеп болады, соның ә серінен осындай ортадан ө ткен жоғ ары жиілікті ток ө те ә лсіз болып, ә сер еткен аймағ ында ауырсыну ә серін тудыра алмайды.

Дарсонвализация кезінде ағ зағ а ә сер ететін негізгі емдік фактор болып ұ лпа арқ ылы ө ткен жоғ ары жиілікті ток пен электрлік разрядты жатады. Аталғ ан ә дісте қ олданылатын тербеліс жиілігінің ө те жоғ ары болуы, пайда болатын токтың бір бағ ыттағ ы ә серінің ө те ә лсіз болуына алып келеді, соның себебінен мембрана қ абаттарында жиналатын иондар жасушаны қ оздыруғ а жеткіліксіз болады. Сонымен қ атар ө те аз уақ ыт ішінде бағ ытын ү здіксіз ө згертетін мұ ндай ток ә серінен иондар тербеліске тү сіп, ортада ө те аз мө лшерде жылу пайда болады. Тә жді, ә сіресе ұ шқ ынды разрядтар кезінде аз мө лшерде пайда болатын жылудың ә серінен ғ ө рі, электр разрядының тітіркендіргіш ә сер ә лдей қ айда басым. Осындай қ ұ былыстардың (аз жылу мө лшері, электрлік разряд) ә серінен дарсанвализация аймағ ындағ ы артериол мен капиллярлардың кең уі байқ алады, қ ан айналысы кү шейеді, тері қ абаттарында гиперемия кө рініс табады.

Дарсонвализация ә дісімен Рейно, аяқ вена тамырларының варикозын, нейродермиттерді, трофикалық жараларды т.б. ауруларды емдейді. Мұ ндай емдік шараларды Искра-1, Вихрь-1 қ ұ ралдарымен іске асырады (4 сурет).

Ультратонды емдеу – кү ші тө мен, кернеуі жоғ ары, жиілігі 22 кГц айнымалы токпен ә сер етуге негізделген жаң а емдеу ә дісі. Ә сер ету механизмі жергілікті дарсонвализацияғ а жақ ын. Мұ ндай жиіліктегі токтар лимфа жә не қ ан тамырларын ұ лғ айтады, зат алмасу процессін кү шейтеді. Бірқ атар тері ауруларын, жараны, жыныс органдарын, қ абыну процестерін, перифериялық тамыр ауруларын емдеуде кең інен қ олданылады. Мұ ндай ток ө ндіретін аппарат «Ультратон ТНЧ-1041» деп аталады.

Ультра жоғ ары жиілікті терапия. Жиілігі 30- 300 МГц аралығ ындағ ы электромагниттік (ЭМ) тербелістер мен толқ ындар ультра жоғ ары жилікке (УЖЖ)жатқ ызылады, ал осы диапазонда жататын 27, 12 МГц жә не 40, 68 МГц жиіліке сә йкес келетін ЭМ ө рісті емдеу мақ сатында қ олдануды ультра жоғ ары жиілікті (УЖЖ) терапия деп атайды.

УЖЖ ток медициналық ғ ылыми - зертеулерде кө п қ олданылады, оның аз дозасының ә серінен қ ан тамырларының кең итіндігі (Дроздова А.В., 1955; Валиев Д.И., 1977), миокардтың қ алпына келу процесін жанданыруғ а болатындығ ы, оның сығ ылу қ абілетін жақ сарту, жү рек аймағ ындағ ы ауырсынудың азайту (Григорьева В.Д. 1961; Крупенников А.И., 1963; Саперов В.П., 1977) сияқ ты ә серілері бар.

УЖЖТ арқ ылы ө те кө п ауруларды емдейді, ол арқ ылы кез келген қ абыну процесін (эндокрин бездерінің, фурункулез, травматизмде, ірің де, ринит, неврит, т.б. кө птеген) басуғ а болады.

Мұ ндай емдік шараларды УВЧ-80, УВЧ-66, Экран-1, Импульс-3 қ ұ ралдары арқ ылы жү ргізеді (5 сурет). Олардың қ ұ рлысы мен жұ мыс істеу принциптері туралы мә ліметтер [1, 2] берілген.

Сантимерлік толқ ынды терапия (СМТ-СМВ) деп, адам ағ засының кейбір аймақ тарына жиілігі 2375 МГц, толқ ын ұ зындығ ы 12, 6 см, аса жоғ ары жиіліктегі (АЖЖ) электромагниттік толқ ынмен ә сер ету арқ ылы емдеу ә дісін атайды. Осы мақ сатта қ олданылатын толқ ыннның максимал қ уаты 70-100 Вт артпауы тиіс. СМТ-ның жү рек- қ ан тамыр жү йесіне (Оржешковский В.В., Чопчик Д.И. Фастыковский Л.Д., 1982), гормондық жү йеге (Николаев Л.Н., 1982), ағ задағ ы биохимиялық жә не физиологиялық процестерге (Савченок Л.И., 1983), демалу тыныс мү шелерге (Алыкулов Д.А., Ким В.И., Турсунова М.А., 1985) ә серлері анық тағ ан [2, 155-160 б].

4 – сурет. Искра -1 аппараты 5 сурет. УВЧ-50-02 аппараты

СМТ ә сер ететін орта шекараларында тұ рғ ын толқ ын пайда болады, соның ә серінен ол аймақ қ атты қ ызып, тіптен кү йіп кетуі де мү мкін. Бұ л айтылғ ан жай кө біне тері асты май қ абатының қ алың дығ ы ә сер етуші толқ ын ұ зындығ ына еселік қ атынаста болғ ан жағ дайда байқ алуы мү мкін, сондық тан СМТ кезінде осы жағ дайды қ атаң ескерген жө н.

СМТ емдік ә сері жылуғ а байланысты болатындығ ын атағ ан болатынбыз, ғ алымдардың зерттеулері бойынша мү нан басқ а да қ ұ былыстар байқ алатыны анық талғ ан. Қ азіргі кезде СМТ-ның жылу тү ріне жатпайтын кейбір қ асиеттері анық талды, ә зірше мұ ндай қ ұ былыстар медициналық практикада емдік мақ сатта қ олданылмайды, қ осымша зерттеулерді қ ажет етеді. СМТ арқ ылы емдік шаралар Луч-2, Луч-58, т.б. қ ұ ралдар арқ ылы жү ргізеді. Олардың қ ұ рлысы мен жұ мыс істеу принциптері туралы мә ліметтер [1, 2] берілген.

Дециметрлік толқ ынды терапия (ДТТ-ДМВ) деп, адам ағ засының кейбір аймақ тарына жиілігі 460 МГц, толқ ын ұ зындығ ы 65 см, аса жоғ ары жиіліктегі (АЖЖ) электромагниттік толқ ынмен ә сер ету арқ ылы емдеу ә дісін атайды. Осы мақ сатта қ олданылатын толқ ыннның максимал қ уаты 100 Вт артпауы тиіс. Биологиялық денелердің дециметрлік толқ ын энергиясын жұ ту механизмі СМТ бірдей, бар ө згешелік толқ ындар жиілігінің тө мен болуынан жұ тылғ ан жә не шағ ылғ ан толқ ын энергияларының ө з ара қ атынасынан олардың ұ лпада таралуының басқ аша болуында ғ ана. Жиіліктің тө мен, соғ ан сә йкес толқ ын ұ зындығ ының ү лкен болуы, ендігі жерде тері асты май қ абыты қ алың дығ ының толқ ын ұ зындығ ына еселі болуына мү мкіндік бермейді, соның ә серіннен тұ рғ ын толқ ын пайда болмайды, яғ ни дененің кей аймақ тарының артық дә режеде қ ызуы немесе кү йуі сияқ ты қ ұ былыстар байқ алмайды, толқ ынның екі тү рлі орта шекарасынан шағ ылуы 35-63% тө мендейді, соның ә серінен биологиялық ортада жұ тылатын энергия артады. Дециметрлік толқ ындардың денеге енуі де артады, су молекуласы мол ортада 3, 6 см, су молекалаларына аз, кедей ортада 26, 2 см дейін енеді, сонымен қ атар толқ ын энергиясы ортада біркелкі таралады. ДТТ емдік ә сері оның биологиялық ортада жылу тудыруына негізделген, тек негізгі айырмашылық ортада жылу біркелкі жә не терең тарауында. Сондық тан бұ л ә діс кең тү рде қ олданылады, кө птеген қ абыну процесін емдейді. Мұ ндай емдік шараларды Волна-2, ДМВ-15, ДМВ-20 т.б. қ ұ ралдары арқ ылы жү ргізеді.

Электрохирургия. Жоғ ары жиілікті(ЖЖ) токты медицинада қ олданудың тағ ы бір саласы электрохиругия болып саналады. Қ азіргі кезең де гинекология, гастроэнтерология, оториноларингология, офтальмология, урология, проктология, торакльды хирургия т.б. салалардағ ы хирургиялық операциялардың 80-90% осы ә діспен жасалынады.

Электрохирургия (ЭХ) екі тү рлі аталады. ЖЖ токтың жылулық ә серін пайдаланып ұ лпаны кесуді - электротомия деп, ал оны балқ ыта отырып кесуді электрокоагуляция деп атайды.

Электротомия кезінде ұ лпа пышық тың механикалық ә сері нә тижесіндегідей кесілмейді, керісінше ЖЖ ток ұ лпа арқ ылы ө ткенде кескіш - электрод астындағ ы ұ лпаның жасуша аралық қ абаттардағ ы сұ йық тар жоғ ары температурағ а (400⁰С жә не одан жоғ ары) дейін лезде қ ызады, жылдам қ ызғ ан сұ йық тардың булануы жарылыс(кавитация) тү рінде жү реді, соның нә тижесінде ұ лпаның қ ұ рылымының бұ зылуы, ұ лпа қ абатындағ ы белоктардың жиырылып балқ уы тә різді қ ұ былыстар орын алады. Бұ л кезде электрод астындағ ы ұ лпада ток тығ ызды 40 кА/м² дейін артады.

Электрохирургияда қ олданылатын электродтар пішіні скальпель, ұ стара, ине, тұ зақ, диск тү рінде болады, ол ЭХ аппаратың ЖЖ генераторының бір шығ ысына жалғ анады жә не бұ л электродтар ұ лпыны кесі ү шін қ олданылатындық тан оны активті деп атайды. Ал пассивті деп аталатын келесі электрод ЖЖ генератордың келесі шығ ысына жалғ анады жә не оның басты міндеті пациенттің денесі мен ЭХ аппараты арасындағ ы электрлік тізбектің тұ йық болуын (жақ сы конткт) қ амтамасыз ету. Сондық тан бұ л электродтың ауданы бірнеше квадарат дециметр болады, активті электрод ауданы бірнеше мм² аспайды. Пасивті электрод тө ң ірегіндегі ток тығ ыздығ ы ө те аз, сондық тан оның температурасы ө те тө мен болады.

Электрохирургияда ұ лпаны кесу терең дігі мен коагуляциялану дә режесі активті электродтың ауданы мен пішініне, ұ лпа бойымен оның қ озғ алу жылдамдығ ына жә не жоғ ары жиілікті(ЖЖ) ток тығ ыздығ ына тә уелді. Мысалы, электрокоагулияцияда қ олданылатын активті электрод пішіні шар не диск тү рінде болады (6а- сурет), оны ұ лпағ а басып, бірнеше секундқ а ЖЖ токты қ осады, ал электротомиядағ ы активті электрод пішіні ө те жұ қ а ұ стара, ине, не сымнан жасалынғ ан тұ зақ тү рінде болады (6б-сурет). Электрохирурияда биполярлы(екі) электродтар да қ олданылады, яғ ни екі электрод та активтіге жатады, олардың тү рі пинцет тү рінде болады (6в сурет). ЭХ басты ерекешелігі операцияның қ ансыз болуында. Электротомия кезінде кіші диаметрлі қ ан тамырлары мен кесілген ұ лпаның ның беттері коагуляцияланады, бұ л қ анның ағ уын азайтады, нә тижесінде қ ан тамырлары мен лимфа жолдарына ауру жасушылардың еніп кетуіне жол берілмейді, осылайша операцияның стерильді болуын қ амтамасыз етеді. Ота кезінде активті электродқ а жабық ан қ ан ә серінен ондағ ы ток кү ші тө мендейді, сондық тан электродты жабысқ ан, кепкен қ ан қ абатын(плекасын) тазартып отыру керек.

а) б) в)

6 сурет

Сонымен қ атар ота кезінде электрод пен ұ лпа арасында пайда болатын электр ұ шқ ынының температурсы 3000⁰С дейін жетеді, соның салдарынан ұ лпа кү йіп, жағ ымсыз иіс пайда болады, сондық тан ота жасалынатын аймақ атағ ы ауаны вентиляциялау арқ ылы тазартып отырады.

Электрокоагуляция дә режесі ұ лпаның физикалық параметрлеріне, оның ішінде импеденс шамасына тікелей байланысты болатындығ ын соң ғ ы жү ргізілген зерттеулер дә лелдеп отыр, оның оптималді мә ні 1-1, 5 кОм тең, мұ нан басқ а мә ндерде ЭХ операциядан кейін кесілген жердің жазылу жағ дайы кү рделеніп кетуі мү мкін. Осы жағ дайларғ а сә йкес қ азіргі заманғ ы ЭХ қ ұ ралдарда кесілетін ұ лпаның импеданстық кү йіне байланысты операция кезіндегі қ ұ ралдың қ уатын автоматты тү рде реттеу қ арастырылғ ан, яғ ни ұ лпаның импеданстық кө рсеткішіне сә йкес қ ажетті токты реттеп отырады. Осы мақ сатта 100 кГц, 440 кГц, 1760 кГц ЖЖ ток қ олданатын ЭХВЧ -100-5 «Коагулятор»; ЭХВЧ -350-4 «Универсал»; ЭХВЧ-20-01, «Martin ME 400» т.б. ЭХ қ ұ ралдар қ олданылады.

Кез келген хирургиялық ә рекет ұ лпаның қ ұ рылымын бұ зу ендігі белгілі. Бұ л ә ркетті хирургтер мейлінше жылдам жасауғ а, пациентке ө те аз зақ ым келтіруге тырысады. Соң ғ ы жылдары электрохирургияда осы шартты орындауда ү лкен табыстарғ а қ ол жеткізілді. Соның бірі ретінде АҚ Ш-тың «ArthroCare» корпорациясы ұ сынғ ан Coblation-технология деп аталатын жаң а ә дісті атауғ а болады. Бұ л ә дісте ЖЖ токтың жылулық ә сері қ олданылмайды, керісінше, аз энергия жұ мсап, тө мен температурада ұ лпаны кесуге қ ол жеткізіледі.

Енді осы ә дістің физикалық механизмін талдайық. Операция жасалынатын аймақ қ а ток ө ткізгіштігі жоғ ары болатын, NaCl физиологиялық ертінді жіберіледі. Электрод астындағ ы аймақ тағ ы NaCl ертіндісің молекулалары ЖЖ ток ө рісінің ә серінен иондарғ а ыдырап, жоғ ары концентрациялы «плазмалық аймақ» пайда болады. «ArthroCare» корпорациясы жү ргізген зерттеулер мен эксперименттер аталғ ан аймақ тағ ы бө лшектердің энергиясы 4-5 эВ болатындығ ын жә не бұ л энергияның биологиялық ұ лпаны қ оршағ ан ортадағ ы молекулаларды соқ қ ылап, олардың молекулалық байланыстарын бұ зып, еркін радикалдарғ а ыдыратуғ а жеткілікті екендігін анық тады. Электрод астындағ ы аймақ тағ ы ұ лпаның молекулалары ыдырайды, ағ зағ а немесе мү шеге ө те аз зақ ым келеді. Мұ ндай ә діс ә сіресе кө зге, нервке ө те жақ ын орналасқ ан ұ лпаны кесуде жә не алып тастауда таптырмайтын ә діс. Coblation-технология кезінде ұ лпа арқ ылы ток ө тпейтіндіктен, ол аймақ тек 40-70⁰С қ ызады.

System-2000 (Arthrocare) қ ұ ралы.

Қ азіргі кезең де аталғ ан фирма «COBLATOR» атты 100 кГц жиілікте жұ мыс істейтін, шығ ыс кернеуі 0-300 В болатын, қ уаты 300 Вт жә не System-2000 (Arthrocare) ЭХ қ ұ ралдарды жасап шығ ырғ ан жә не олар қ олданыста (7- сурет).