Математика сабақтарының құрам компонентері.

VIIIтиптегі мектепте балалардың эмоционалды ерік сферасыеың танымдық ә рекетінің ақ аулығ ын ескере отырып ең алдымен олардың атқ арушы жә не ө ндіруші ә рекетін дамыту керек.

Оқ ушы іс-ә рекетінің тек осы тү рлерін дамытумен шектелуге болмайды, себебі ол тү зету белгілі бір мамандық ты игерумен дайындық, ә леуметтік реабилитация жә не адаптация талаптарын қ ажетті мө лшерде орындамайды. Оқ ушы ә рекетін дамыта отырып мұ ғ алім ең кү рделі мә селені алғ а қ ояды. Яғ ни олардың шығ армашылық іс-ә рекетін дамыту. Мұ ғ алім қ абылданғ ан білімді тү сіндіреді. Кейін жаң а шарттарда жаң а тапсырманы орындауда қ олдануды ескереді. Бұ л тек олардың танымдық ә рекеттерін ғ ана емес сондай-ақ жеке сапаларын, олардың оқ уғ а, таным процесіне деген қ арым- қ атынастың ескеру жағ дайында ғ ана іске асуы мү мкін. Оқ ушыларғ а сабақ тү сіндірмес бұ рын, олар осы білімді қ абылдауы жә не тү сінуі ү шін қ олайлы жағ дай жасалуы қ ажет. Бұ л оқ ушыларды қ ызық тырғ ан белгілі бір ө мірлік немесе оқ у тапсырмасын шешуде ө з білімдерінің толық еместігін сезіну барысында ойын жә не ө мірлік тә жірибе жағ дайының тууымен қ ол жетеді. Оқ ушыларда жаң а бір белгісіз жағ дайды кү ту сезімі оянады. Мысалы: оқ ушыларғ а тікбұ рыштың ауданын есептеуді ү йретпес бұ рын мұ ғ алім олардан былай деп сұ райды.Тікбұ рыштың ауданын ө лшеу ү шін оның кө леміне ө лшем тартқ ызу анық тауғ а ың ғ айланғ ан. Елестетіп кө ріндерші сендердің ауыр стакандарын тақ талары тұ рғ ан шеберхананың ауданын анық тау қ ажет. Бұ л ауданды ө лшеу ү шін шаршы метр орналастырғ ан болсақ шеберханадан барлығ ын шығ аруы керек. Ал бұ л ү лкен кү шті жә не уақ ытты қ ажет етеді. Сендер білесіндерме шеберхананың ауданын басқ а қ алай анық тауғ а болады. Оқ ушылар бұ л сұ рақ қ а жауап бере алмайды. Олар тек мұ ғ алімнің тү сіндіргенін тың дауғ а даяр. Ерреже бойынша бұ л кезде мұ ғ алім ә ң гіме жә не шығ арма ә дісін қ олданады.

Ә ң гіме бұ л материалдардың жалғ асынды логикалық мазмұ ны. Математикағ а оқ ытуда бұ л ә діс теориялық білімді тү сіндіруде(ережемен іс-ә рекеттердің тү рлерімен жә не іс-ә рекет ретімен) жә не есептерде кө п қ олданады. Тү сіндіру барысында мұ ғ алім жаң а материалдарды ө ткен материалдармен білім жү йесіне енгізе отырып байланыстырады. Мұ ғ алім ө зара байланыстарды орната отырып, оқ ушыны еліктіреді. Осы кезде кө рнекіліктер кең қ олданыс табады: кө мекші пә ндер илюстративті таблицалар, дидактикалық ү йлестірме таблицалар, схемалар, жазбалар, графиктер. Сандардың арифметикалық жазбалары іс-ә рекетте тапсырма шешімдері.

VIII типтегі мектепте жаң а материалдарды тү сіндіру ұ зақ қ а созылмауы тиіс, ә сіресе кіші сыныптарда. Жаң а материалдарды логикалық бө ліктерге бө ліну қ ажет. Сабақ та кө лемі жағ ынан кіші материалдар тү сіндіріледі. Мазмұ нда мұ ғ алім оқ ушыны сұ рақ қ оюмен бө луі мү мкін. Қ алай ойларын ары қ арай не істеу қ ажет немесе бұ ғ ан қ ұ руда ондық тарды қ айда жазу керек. Сұ рақ тар оқ ушының материалды тү сіну зейінін жіне ү лгерімдігін, оның қ аншалық ты назар аударғ андығ ын анық тау ү шін қ олданады, олар оқ ушының танымдық ә рекетін кү шейтеді жә не олардың назар аударуын бағ ыттауғ а мү мкіндік береді.

Кө п жағ дайда мұ ғ алімнің сабақ тү сіндіруі кө рнекілікпен оқ ушының практикалық сабағ ын, дидактикалық материалдармен толық тырады. Мұ ғ алім тү сіндіруімен бағ ытталғ ан пә ндермен практикалық жұ мыс жалпылауғ а қ ызмет ете алады. Мысалы: мұ ғ алім оқ ушыларғ ы ұ шбұ рыш элеметінің санымен жә не атымен таныстырады, ә р оқ ушығ а бір ұ шбұ рыштан ү лестіріледі. Олардың ө лшемі, тү сі, тү рі ә рқ алай. Мұ ғ алім оқ ушыларғ а ұ шбұ рышты тү сіндіріп, оның бұ рыштары бар екенін айтып жә не оны кө рсетеді. Ал оқ ушылар тә жірибелік жұ мыста ө з бетінше бұ рышты тауып, алардың санын есептеу тапсырылады. Оқ ушылар мынадай қ орытынды жасауы керек. Кез-келген ұ шбұ рыштардың 3 бұ рышы болады. Енді мұ ғ алім оқ ушылары ұ шбұ рыштың келесі элементтерімен таныстырады: тө бесі жә не жаны.

Мұ ғ алім сабақ тү сіндіруі жә не оқ ушылардың практикалық сабағ ы дидактикалық материалдарымен, кө рнекіліктер, кө рсетілуімен толық тырылады.

Білім мазмұ ны ә дісі жоғ арғ ы белсенділікті оқ ушылардан емес мұ ғ алімдерден талап етеді. Тү зету мекемесінде оқ ушылардың танымдық ә рекетін жандандыратын, қ ойылғ ан тапсырманың шешу жолдарын іздестіретін оқ ыту ә дістеріне баса назар аудару керек. Осы талаптарғ а ә ң гіме ә дісін қ олдану ә сіресе эвристикалық ә діс жауап береді.

Оқ ушыларда жаң а білімнің, тү сініктің қ алыптасуына негіз болатын мә лімет қ оры болғ ан жағ дайда мұ ғ алім ә ң гіме ә дісін қ олданады. Мұ ғ алім оқ ушыларғ а сұ рақ тар жү йесін дайындайды, оның кө мегіме бұ рынғ ы қ абылданғ ан білімді еске тү сіріп қ ана қ оймай, сондай-ақ оқ ушыларғ а бақ ылау ұ йымдастырылады. Мұ ғ алім қ абылдауды қ адағ алап, маң ыздысын мең геруге кө мектеседі, қ ұ былыс, объект қ ұ рылымы, оқ ып жатқ ан фактілер арасында ө зара қ арым-қ атынас орнатуғ а кө мектеседі. Осы келісім тапсырманы орындауда шешім қ абылдауғ а, қ орытуғ а жетелейді. ә ң гіме оқ ушыларды жандандырады, олардың ойын ашады.

Ә ң гімеден кейін мұ ғ алім оқ ушылалрғ а байланысқ ан ә ң гіме тү ріндегі жауап ү лгісін беруі тиіс. Мысалы тіктө ртбұ рыштың элементінің саны, бұ рышының қ ұ рылысы оның жақ тары туралы қ орытынды ә ң гімеден кейін мұ ғ алім оқ ушыларғ а жауап барағ ының ү лгісін береді. Тіктө ртбұ рыштың 4 бұ рышы, 4 тө бесі, 4 жағ ы болады. Барлық бұ рыштары тік, қ арама-қ арсы жағ ы тең.

Оқ ытудың ә ң гіме ә дісі тапсырманы шешуде кең қ олданыс тапты. Мұ ғ алімнің ә ң гіме барысында қ оятын сұ рағ ы ертерек дайындалуы тиіс. Сұ рақ логикалық жағ ынан жү йелілікті сақ тауы керек. Олар қ ысқ а ә рі нақ ты қ ұ рылып, мағ ынасы жағ ынан қ олайлы, оқ ушылардың ө мірлік тә жірибесін жә не білім қ орын ескеру керек. Сұ рақ екі рет қ айталанбауы тиіс. Мысалы: 6 санын қ алай жасауғ а болады немесе ол қ андай сандардан тұ рады.

Берілген сұ рақ тың жауабы сұ рақ ішінде болмауы керек. (мысалы: тіктө ртбұ рыштың барлық жағ ы тең ба, ә лде тек қ арама-қ арсы қ абырғ алары ма?). мұ ндай сұ рақ қ а оқ ушылар ойша ойланбай жауап бере салады.

Сыныппен франтальды жұ мыс ұ йымдастыруда оқ ушылардың жеке ерекшеліктерін ескеру керек.

Бақ ылау ә дісін қ олдана отырып, мұ ғ алім оқ ушылардың танымдық ә рекетте ө збетінше қ орытады.

Бақ ылау ә дісі оқ ушылардың пә ндік-практикалық ә рекетімен байланыса отырып, геометриялық материалдарды оқ у барысында кең қ олданылады. Бақ ылау объектісіне пә ндердің жиынтығ ы, сандар, арифтетикалық жазбалар, фигуралар, таблицалар, ө лшемдер қ ызмет етеді.

VIII типтегі мектеп шарты бойынша жаң а материалдармен танысу барысында, ә сіресе жоғ арғ ы сыныптарда оқ улық пен жұ мыс ә дісі қ олданылады. Оқ улық пен

жұ мыс ә дісі ө зіндік жұ мыс ә дісімен тығ ыз байланысты. Тү зету мекемесіндегі білімнің қ айнар кө зі ретінде ө зіндік жұ мыс ә дісін қ олдану ұ зақ уақ ыт бойы талас тудырып келді. Ақ ыл –есі кем балалар ө збетінше білім ала ал майды деді, алайда тү зету мекемесінде мамандығ ының тә жірибесі бойынша кейбір оқ ушылар белгілі бір шартқ а жаң а материалдарды ө збетінше жү йелей алады.

Ә ң гіме ә дісі кө п жағ дайда теориялық білімді бекітуде қ олданылады. Ө зіндік жә не тә жірибелік ә діс дағ дыны жә не іскерлікті бекітуде қ олданылады.

Кейбір ө зіндік жұ мыс ә дісіне тапсырмалар, жаттығ улар, белсендірілген ойлар кіреді. Енді ө здік жұ мыста оқ ушылардан продуктивті шығ армалық ә рекеттің қ олданылуы талап етілді. Математикалық білімді бекіту жә не қ айталау жаттығ удың кө мегінсіз мү мкін емес.

Жаттығ у жұ мысы санау дағ дысын қ алыптасқ анда, есептегі шеберлікті жә не орнатуда, тапсырманы шешу ептілігінде қ олданылады.

Жаттығ у жү йесінде жаң а білім мен бұ рын қ абылданғ ан білім арасында байланыс орнатылуы тиіс.

Қ иындық дең гейі тек тапсырма ауырлығ ымен анық талмауы тиіс, ал оның жеке мү мкіндігін де ескеруі тиіс. Жаттығ у саны жә не тү рлері ә р балағ а жеке анық талуы керек. Жаттығ улар оқ ушы шамасына сай болуы тиіс.

Мұ ғ алім оқ улық тан тү рлі қ иындық дең гейіндегі тапсырмаларды тауып, олардың қ абілетін ескере отырып жеке-жеке ө здік жұ мыс тапсырмаларын ұ сынады.

Бірінші бекіту жаттығ уды мұ ғ алімнің қ олдауымен жү ргізіледі. Жаттығ у оқ ушылардың ынта ық ыласымен, шығ армашылығ ын дамытуғ а бағ ытталуы тиіс. Соғ ан сай жаттығ улар тандалады. Жаттығ улар ө мірімен, шеберхананың тә жірибелік ә рекетімен тығ ыз байланыста болуы керек.

Сыныптағ ы ө здік жұ мыс ү й тапсырмасына да дайындық болуы тиіс. Ө здік тапсырманы орындаудағ ы жетістік оқ ушылардың ү й тапсырмасын ө збетінше дайындық кө рсеткіші.

Тә жірибелік жұ мыс- ереже бойынша оқ ушылардың қ ол ермегі болып табылады, ол ү лестірмелі дидактикалық материалдар, ө лшеу, тапсыру, аппликация, сурет салу, қ ұ растыру. Тә жірибелік жұ мыс – сызу, қ ұ растыруда, тү рлі қ ұ рал сайманмен ө лшеу дағ дысын қ алыптастырады жә не ептілікті бекітуде кең қ олданады. Тә жірибелік жұ мыс мұ ғ алімдерге ү лкен талап қ ояды. Ол мү мкін қ ателікті алдын –ала ескертіп жә не қ ате дағ дыны ө ң деуде мұ қ ияттылық ты талап етеді. Тә жірибелік жұ мыста ө з ә рекетін бақ ылай алуғ а жә не ә рекет жасауғ а мү мкіндік жасау керек. Сондай-ақ бір-бірінің жұ мысын тексеруді ұ йымдастырудың септігі мол.

VIII типтегі арнайы мектептегі математика сабағ ында дидактикалық ойындарды қ олдану кең қ олданыс тапты.

Бә рімізге белгілі егер бала жұ мысқ а қ ызығ ушылық танытатын болса, онда тапсырма санасы мә нді тү рде жоғ арылайды. Ақ ыл –есі кем балаларда кез-келген ептілікті жә не дағ дыны ө ң деуде тек ү лкен кү ш жұ мсау мен ұ зақ уақ ыт ғ ана емес, сонымен бірге біртипті жаттығ улар да қ ажет. Дидактикалық ойындар біркескінді материалды қ ызық ты етуге кө мектеседі, оларғ а қ ызық ты форма береді. Ойын барысында пайда болатын жағ ымды эмоциялар баланың ә рекетін белсендіреді, оның назарын, есте сақ тауын дамытады. Дидактикалық ойындар баланың жалпы дамуына септігін тигізеді, оның ойлау қ абілетінің кең еюіне, сө здіктердің толығ уына, сө йлеудің дамуына ә сер етеді.

VIII типтегі мектепте математика сабағ ында дидактикалық ойындарды кез-келген тақ ырыпты бекітуде кең қ олдагыс тапты. Ең белгілі ойындар «Қ ызық ты санау», «Тірі сандар», «Арифметикалық лото», «Дө ң гелек мысалдар», «Текпешек», «Ү нсіздік», «Магазин», жә не т.б. Оқ у процесін жоғ арылату жолын іздестіруде бағ дарланғ ан оқ ыту элементін қ олдануғ а ә келеді. Бақ ылау кө рсетуі бойынша оқ ушылар бағ дарланғ ан тапсырмағ а аса ү лкен қ ызығ ушылық тудырады. Оны орындауда ө збетінше жұ мыс жасайды. Ө здік жұ мысты тексеруге арнайы уақ ыт бө лінбейді, сонда да оқ ушылардың да, мұ ғ алімдердің де уақ ыты ү немделеді. Бұ л ә діс оқ ушылардың тапсырманы орындауда туғ ан қ иындық тарын кө рсетеді жә не оғ ан керекті кө мекті кө рсетеді.

Оқ ушылардың білім мең геру процесін психологиялық зертеу жә не бақ ылау олардың жаң а білімді салыстыра немесе қ арама-қ арсы қ ою арқ ылы тү сіндіруді жақ сы мең геретінін байқ ады. Себебі математикада ұ қ сас жә не қ арама-қ арсы тү сініктер: кө п-аз, кө бейту-азайту; ұ қ сас тү сініктер: соның бірнеше бірлікке жоғ арылауы, тең бө лікке бө ліну т.б. Сондық танда математика сабағ ында ерекше мә нді салыстыру қ абылданады.

Салыстыруды қ олдануда бір тү сініктің мә нді белгілерін ажыратып, оны басқ а тү сініктің мә нді белгілерін салыстыруғ а мү мкіндік туады. Олардың ұ қ састығ ы мен айырмашылығ ын белгілейді. Мысаы: бірнеше бірлікке кө бейгенін жә не бірнеше есе кө бейген 2 тапсырманы салыстырамыз. Оқ ушыларды шатастырмас ү шін тапсырманы бірдей сандық белгімен жә не бірдей атаумен анық таймыз. Тапсырма 1. Бірінші қ орапта 6 қ арындаш, ал екіншіде – 2есе кө п. Екінші қ орапта қ анша қ арындаш бар?

Таппсырма 2. Бірінші қ орапта 6қ арындаш, ал екінші қ орапта 2 қ арындаш артық. Екінші қ орапта неше қ арындаш бар?

Алдымен ә р тақ ырыпта бө лек орындайды. Мұ ғ алім сұ рақ қ ояды: «неге 1-ші тапсырмада кө бейтумен, ал 2-ші тапсырмада қ осумен орындалады?».

Сандарнды, кө лемді, геометриялық фигураларды, тапсырмаларды салыстырудың арнайы схемасын шешу пайдалады болып табылады. Мысалы: екі санды салыстыру: 375 пен 375000. Бұ лардың ұ қ састығ ы неде, айырмашылығ ы неде? Санды оқ ы, олардың жазылуына назар аудар. Ә р санда қ анша белгі бар. Ә р санда қ анша класс жә не разряд бар?

VIII типтегі арнайы мектепте педагогикалық тә жірибенің кө рсетуі бойыынша математикағ а оқ ытуда кө бінесе танымның индуктивті жолы қ олданады. Танымның осы жолы ақ ыл-есі кем оқ ушылардың ойлау дамуының ерекшелігіне жақ сырақ бейімделген.

Танымның индуктивті жолында жаң а білім мен бұ рын қ абылданғ ан білім арасында, математикалық абстракция мен қ оршағ ан ә лем қ ұ былыстары арасындағ ы байланыс жақ сы байқ алады.

Математикалық білімді қ алыптастырғ анда, ә сіресе жоғ арғ ы сыныптарда тек индуктивті ә дісті ғ ана емес, сонымен бірге дедуктивті ә дісті жә не олардың қ осарлануын қ олдану керек. Дедуктивті ә діс жаң а материалдармен танысу барысында қ олдана қ абылданғ ан білімді практикада қ олдана алу іскерлігін қ алыптастырады.

Математикағ а оқ ытудың барлық этаптарында оқ ушылардың пә ндік- практикалық іс-ә рекетін қ олдану керек. Оқ ушылармен тек матиматикалық білім толығ ып қ ана қ оймайды, сонымен бірге оқ у ә рекетінің дағ дысы да толығ ады. Кіші сыныптарда жаң а материалдармен танысуда мұ ғ алімдердің басшылығ ымен оқ ушылар пә ндік –практикалық ә рекетті қ олданады, ал жоғ арғ ы сыныптарда - ө зіндік ә рекетті қ оданады.

Егер қ осу немесе азайту, кө бейту жә не бө лу жағ дайы орындалса, онда ө зіндік жұ мыс ә дісі қ олданады.

Егер жаң а білімді тү сіндіретін болса, онда ә ң гіменің эвристикалық ә дісі қ олданады.

Егер сабақ та оқ ушыларды салмақ ө лшемінің бірлігімен- килограмм, таразылаумен таныстыратын болсақ, онда ә детте ө зіндік тә жірибелік жұ мыспен байланысқ ан ә ң гіме ә дісі қ олдананылады, сондай-ақ оқ ытудың кө рнекілік ә дісі- демонетрация ә дісі қ олданады.

Ә дісті таң дау оқ ыту қ ұ ралымен де анық талады. Мысалы: 2сынып оқ ушысынан 1сыныпта ө ткен геометриялық фигураларды қ айталау мақ саты қ ойылады. Егер мұ ғ алім сабақ та геометриялық фигураның нақ ө зін қ ойса, онда сабақ практикалық жұ мысқ а жалғ асып кетеді, ал егер сызба тү рінде қ олданса онда жаң а білімді қ абылдау нақ тырақ болады. Егер сабақ ты тү сіндіруде диафильм болса, онда мұ ғ алім сабақ ты ә ң гіме ретінде тү сіндіруі керек.

Сонымен, ә дісті таң дау оқ ыту шартымен анық талады. Бірақ та қ андай ә дісті қ олданбасын мұ ғ алім оқ ушының психофизикалық жағ дайын ескерту керек, оқ у материалдардың қ олайлылығ ы, оқ ытудың кө рнекілік жә не техникалық қ ұ ралының тү рлілігін ескерту керек. Ол олқ ушының танымдық ә рекетінің белсенділігіне бағ ытталуы тиіс. Мұ ғ алшім ә дістемелік шеберлікті игеруі тиіс.