![]() Главная страница Случайная страница КАТЕГОРИИ: АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника |
Инновацияның негізгі және мәніСтр 1 из 4Следующая ⇒
Практикалық сабақ тар Тақ ырып. Инновацияның негізі жә не мә ні. Жаң алық тар нарығ ының мә ні жә не тү сінігі Бақ ылау сұ рақ тары: 1. Инновация тү сінігі 2. Инновацияның қ ұ рылымы 3. Жаң алық тарды мә ндік жә не экономикалық талдау
Аудиториялық жұ мыс Инновацияның негізгі жә не мә ні Инновация – жаң а практикалық ә дісті тарату жә не қ олдануды қ ұ рудың комлекстік ү рдісі немесе ғ ылыми-техникалық шешімнің, адамдардың, ұ сыныстапдың, жаң а идеялардың тә жірибеге енуі, іске асырылуы жә не де соң ында қ олданылуы. Инновация туралы осындай кө птеген тү сініктемелер беруге болады. Инновация ұ ғ ымын бірнеше мағ ынамен тү сіндіруге болады, бірақ та ең бастысы “инновация” мен “жаң алық ” терминдерін айыра біліп, ол ұ ғ ымдардың мағ ынасын білу керек. Жаң алық қ андай да қ ызмет саласында оның тиімділігін жоғ арылату бойынша фундаменталды, қ олданбалы, тә жірибелік жұ мыстардың рә сімделген нә тижесі болып табылады. Жаң алық мынадай тү рлерде рә сімделеді: жаң алық ашу; патенттер; тауар белгісі; рационализаторлық ұ сыныстар; жаң а немесе ө ндіріс процесі қ ұ жаттары; ұ йымдастыру, ө ндіріс немесе басқ а қ ұ рылымдар; ноу-хау; ұ ғ ымдар; ғ ылыми тұ рғ ыдағ ы принциптер; қ ұ жаттар (стандарттар, ұ сыныстар, ә дістемелер, нұ сқ аулар жә не т.б.); маркетингтік зерттеулердің нә тижелері жә не т.б. жаң алық ты жасаудағ ы инвестиция – жұ мыстың жартысы. Ең бастысы — жаң алық ты енгізу, жаң алық ты инновация формасына айналдыру, яғ ни инновациялық диффузияны жалғ астыруғ а болады. Жаң алық ты жасау ү шін маркетингтік зерттеулер жү ргізу қ ажет. Ал, инновация – жаң алық ты енгізуде басқ ару обьектісін ө згерту мақ сатында жә не экономикалық, ә леуметтік, экологиялық, ғ ылыми-техникалық немесе басқ а тиімділік тү рлерінің соң ғ ы нә тижесі. Яғ ни, жаң алық ты ендіріп, іске асырылғ анда инновация пайда болады. Қ ысқ аша айтқ анда, инновация – жаң алық ты енгізудің нә тижесі. Отандық жә не шетелдік экономикалық ә дебиеттерде “жаң алық ” жә не “инновация” дегенге ә р тү рлі категорияларда тү сіндірулер кездеседі. Кей жағ дайларда бұ л тү сініктер синонимдер секілді қ олданылады, бірақ айқ ын айырмашылық тар бар. «Жаң алық»-деген айқ ын жаң алық қ а мінездеме береді, тап мұ нда тү сінік «ойлап табу» деген ұ ғ ымғ а таяу. “Жаң алық енгізу”- бұ л жаң а техника мен технологияны мең геру, басқ ару мен ұ йымдастырудың жақ сарғ ан ә дістері. Инновация – бұ л іздеуге, жасауғ а жә не жаң а бұ йым тү рлерін, технологияларын, таратуғ а бағ ытталғ ан қ ызмет. Оның басқ а да анық тамасы бар. Иновация –бұ л жаң алық енгізудің жалпы процессі, адамдардың қ ажеттілігін қ анағ аттандыру ү шін қ олданылатын жә не таратылатын жаң алық, қ оғ амның даму ә серіне байланысты ауысып отырады. Фирма жү йесінің “кірісі” сияқ ты сатушылардың тез енуіне, инновациялық формағ а ө туде, ө зінің енгізу ү шін уақ ытын кү тіп, жай жинақ талу жаң алығ ы болады. Фирманың “шығ ысында” тауарлар сияқ ты тек жаң алық болады. Ғ ЗТКЖ стратегиялық маркетинг процесі бойынша ө ндірістің ұ йымдастыру – технологиялық дайындығ ының, жаң алық ты рә сімдеу жә не ө ндіру, оларды басқ а салаларғ а таратуды (диффузия), инновациялық қ ызметті айтады. Инновацияның жіктелуінің негізгі критерийлері болуы қ ажет: а) талдау жә не кодтау ү шін ескерілетін классификациялық жинақ таудың кешенділігі; б) критерийді анық таудың сандық (сапалық) мү мкіндігі; в) ұ сынылғ ан жіктелу белгілерінің ғ ылыми жаң алығ ы; Инновация жә не жаң алық портфелін қ алыптастыру барысында тауардың бә секеге қ абілеттілігін талдау нә тижесі негізінде ұ йымдардың ұ йымдастыру, ә леуметтік, техникалық, қ аржылық жағ дайын, оның бә секелестік мү мкіндігі ұ йымның қ ызмет жә не кешенді даму саясаты қ алыптасады. Ұ йымның саясаты – басты жолы, қ андай да бір қ ызмеи саласында (техникалық, экономикалық, ә леуметтік, сыртқ ыэкономикалық жә не т.б.) ұ йымдардың басшыларымен ө ткізілген стратегиялық шама жү йесі болып табылады.Кез-келген саясаттың негізі жаң алығ ы, яғ ни инновацияны ендіру болып табылады. Ұ сыныстар бойынша орындалғ ан жұ мыс негізінде ұ йымның инновация жә не жаң алық портфелі қ алыптасады. Инновация портфелі ұ йымда енгізуге жататын (кіргізуге) жеке ең бектер мен сатып алынатын ө зінше кешенін жаң алық тізімін кө рсетеді. Осылайша, стратегиялық маркетинг ісінің ә дістері мен ғ ылыми тұ рғ ыда келу негізінде тауарлардың бә секеге қ абілеттілігі, нормативтері ұ йымдардың жаң алық жә не инновация портфелінде жасалғ ан. Инновация жіктелуін қ арастыруда жаң алық санын алынатыны жә не жеке жасалғ ан болу мү мкіндігі айтылғ ан, ал жаң алық ты ендіру нә тижесі сияқ ты тек ұ йымда іс жү зіне асырылуы мү мкін. Инновация сатылмайды, жаң алық инновацияда тұ тыну саласында оларды айналдыруү шін сатылады. Жаң алық тың ө мір сү ру циклы ү ш жолдың біреуі арқ ылы дамуы мү мкін: 1) инновациялық ұ йымда жинақ талу; 2) жаң алық тың инновацияғ а айналуы; 3) тауар сияқ ты сатылуы; Ұ йым қ ызметінің тиімділігі экономикалық жә не қ аржылық кө рсеткіштерге қ арай бағ аланады. Нарық тық қ атынас жағ дайында кө рсеткіштің бірың ғ ай жү йе болуы мү мкін емес. Ә рбір инвестор инновациялық жобаның ерекшеліктерінен, мамандардың, менеджерлердің жә не т.б. факторлардың шеберлігіне байланысты бұ л жү йені анық тайды. Ұ йымдардың қ ызметінің тиімділігі мен қ арқ ындық негізгі кө рсеткіштерінің бірі оның тұ рақ тылық кө рсеткіші болып табылады. Экономикалық тиімділікті кіріс формасында алу есебінен ұ йым қ ызметкерлерінің жағ дайын кешенді кө теру жә не дамытуды іс жү зіне асырады. Тиімділіктің басқ а тү рлері ө зіне потенциалды экономикалық тиімділікті алып жү реді. Мұ нда қ орытынды бағ алау принципіне фактілі экономикалық тиімділікті алу уақ ыты мен оны алудың анық талмағ ан дә режесі болып табылады. Қ азіргі уақ ытта ө неркә сіпті дамыту бойынша Ұ лттық біріккен ұ йымы ұ сыныстарына сә йкес шетелдік тә жірибеде инновациялық қ ызметтің тиімділігін бағ алаудың келесі кө рсеткіші қ олданылады: 1) Таза дисконттық кіріс; 2) Кірістің сыртқ ы формасы немесе дисконттаудың коэффициенті; 3) Кіріс нормасы: R = [(NP+P) / I] *100% Мұ ндағ ы, NP- таза кіріс, P-алынғ ан капитал проценті, I- жалпы инновациялық ұ сталым; 4) Акционерлік капиталдағ ы кіріс нормасы: R = (NP/Q)*100% Мұ ндағ ы, Q- акционерлік капитал; 5) Жобаның автономиялық қ аржылық коэффициенті: Кфа= Cc / Z Мұ ндағ ы, Cc- жеке қ ұ ралдар; Z- алынғ ан қ ұ ралдар; 6) Ағ ымдық ликвидтілік коэффициенті: Кл= Qa / Z > =1 Мұ ндағ ы, Qa- жобаның белсенді айналым бағ асы; 7) Ұ йым қ ызметінің инновациялық тиімділігін кө рсететін интегралды кө рсеткіші ретінде жұ мыс нә тижесінің коэффициентін қ олдану мү мкін (r);
r = R / [ ∑ Q - ∑ (H – H)]
Мұ ндағ ы, R — сериялық ө ндіріске еге болу ү шін қ абылданғ ан (ұ сынылғ ан), аяқ талғ ан жұ мыстар бойынша бағ а шығ ыны; Q — 1 жылғ ы Ғ ЗТКЖ-нің факеілі шығ ыны; N — данғ ан мерзімнің жыл саны; H — кө рсетілген бағ ада талданғ ан мерзім басындағ ы аяқ талмағ ан ө ндіріс; H – талданғ ан мерзім аяғ ындағ ы аяқ талмағ ан ө ндіріс;
Бұ л кө рсеткіштерге тағ ы да инновациялық жобадағ ы инвестицияның қ айтарып алу мерзімінің кө рсеткішін (T) қ осу керек:
T = I / П Мұ ндағ ы, П – обьект қ ызметінің нә тижесінде алынғ ан таза жылдық пайда;
2. Инновацияның рө лі мен функциялары Қ азіргі таң да кез-келген бір кә сіпорынның немесе фирманың инновацияғ а деген кө зқ арасы ө те маң ызды болып табылады. Сондық тан да нарық тық экономика жағ дайындағ ы бә секелестік кө птеген жағ дайда инновациялық қ ызметтерді талап етеді. Жалпы инновациялық қ ызмет ролінің маң ыздылығ ын талдау мақ сатында инвестицияның берген анық тамасы мен оның механизмін зерттеу болып табылады. Мұ ның ішінде келесі талдау бағ ыттары қ арастырылады: — мә селелердің негізделген қ ұ рылымдық идеясын талдау; — ұ йымның рационалды қ ұ рылымын талдау; — ұ йым басшысының инновациялық жоба басшылығ ын, олардың командаларының кә сіби шеберлігін талдау; — ұ йымның ақ параттық қ амтамасыз сапасын талдау; — ғ ылыми тұ рғ ыда келу жә не қ азіргі менеджмент ә дістерін жобалауда қ олданылатын сә йкестікті талдау; — ұ йымның бә секелестік мү мкіндігін қ олдануды талдау; — инновация жә не жаң алық портфелі қ ұ рылымын талдау (сатып алынатын жаң алық, ұ йымғ а ендіруге арналғ ан жаң алық, жинақ тауғ а арналғ ан жаң алық, жеке жасалғ ан жаң алық, сатуғ а арналғ ан жаң алық); — жоба экспертизасының сапасын талдау; — ұ йымның инновациялық қ ызмет тиімділігінің есеп кө рсеткішінің сапсаын талдау; — инновациялық қ ызметтің ынталандыру жү йесін талдау; Ұ йымның инновациялық қ ызмет тиімділігін, рө лін талдауды келесі принциптерді сақ тай отырып іс-жү зіне асыру керек: — диалектика (жү йелікпен келу, динамикалық пен келу). Қ ажеттілік жә не кездейсоқ тық ашу принципі, бірлік жә не қ арама-қ арсылық ты кү рес принципі, ө ту принципі, жоқ ты жоқ қ а шығ ару принципі; — талдау мен жинақ тау бірлігі; — ранжирлеу; — баламалы нұ сқ аулардың сә йкестігін қ амтамасыз ету; — оперативтілік; — сандық анық тамалылығ ы жә не т.б. Талдау ә дістері: салыстыру, балансты, индексті, факторлық жә не т.б. Инновация бұ л – экономикалық категория. Категория бойынша инновация жаң а енгізудің жалпы жә не маң ызды қ асиеттерін, себептерін, қ атынасын кө рсетеді. Категорияның маң ызы оның функцияларында кө рінеді. Экономикалық категорияның функциясы оның ішкі қ ұ былысын нақ ты тү рде енгізеді. Инновацияның функциялары оның экономикалық жү йедегі кө рінісін жә не де шаруашылық ү рдісіндегі рө лін кө рсетеді. Инновация жаң а ө нім немесе операцияғ а (технология, ү рдіс) салынғ ан капиталдың пайда болғ ан нарық кө рсеткіші болып табылады. Сатуғ а дайын инновацияны іске қ осарда, «ақ ша-инновация» айырбасы жү зеге асырылады. Осындай айырбастың нә тижесінде кә сіпкермен (продуцент, инвестор-сатушы) алынғ ан ақ ша мү ліктері, біріншіден, инновацияны қ ұ ру жә не сату шығ ынын жабады; екіншіден, инновацияны жү зеге асырудың нә тижесінде пайда тү седі; ү шіншіден, жаң а инновацияларды қ ұ руғ а ү лкен бір ынта (стимул) береді; тө ртіншіден, жаң а инновациялық ү рдістің қ аржыландыру қ айнар кө зі болып табылады. Осыларды қ арастыра отырып, инновацияның ү ш функциясын кө рсетуге болады: — ө ндірістік; — инвестициялық; — ынталандырушы; Ө ндірістік функция мынаны білдіреді: яғ ни, инновация кең ө рістің маң ызды қ айнар кө зі болып табылатынын кө рсетеді. Нарық та сатылғ ан инновациялардан тү сетін ақ шалай тү сім қ аржылық ресурстардың қ айнар кө зі жә не де инновациялық ү рдістің эффектілік мө лшеріндегі қ ызметін жасайтын қ ызметкерлік пайданы қ ұ райды. Қ ызметкерлік пайда сауда-ө ндірістік, инвестициялық, инновациялық жә не қ аржылық істердің кө лемін кең ейтуге бағ ытталуы мү мкін. Пайданың қ олдану бағ ыттары «Шаруашылық субьект ақ ша ағ ымының жоспарында» кө рсетіледі. Осылайша, инновациядан пайда кө ру жә не оны қ аржылық ресурстардың қ айнар кө зі ретінде қ олдану ө ндірістік функцияның инновациясын қ ұ райды. Инновацияны ө ткізу нә тижесінде тү скен пайда ә рбір бағ ытта қ олдануы мү мкін, соның ішінде капиталдың қ ызметінде. Капитал пайда кө ру ү шін алынатын ақ ша болып табылады. Бұ л капитал бү кіл инвестициялардың қ аржыландыруы немесе белгілі бір инновацияның жаң а тү рлері ү шін қ олданылатын инновация пайдасы инновацияның иевестициялық функциясын қ ұ райды. Инновацияны енгізу нә тижесінде кә сіпкердің алатын пайдасы кез-келген коммерциялық шаруашылық субьект мақ сатының функциясына тікелей сә йкес келеді. Бұ л қ ұ былыс кә сіпкердің жаң а инновацияларғ а стимул ретінде қ ызмет атқ арады; ә рқ ашанда оғ ан сұ ранысты ү йренуге, маркетингтік істерді жү ргізуді ынталандыруғ а, қ аржылық басқ арудың жаң а қ асиеттерін қ олдануғ а (реинжиниринг, брэнд-стратегия, бенчмаркинг жә не т.б.) қ ызуғ ышылық тудырады. Жоғ арыда айтылғ андар ынталандырушы функцияның қ ұ рамын қ ұ райды. Жаң алық нарығ ының механизмі жә не функциялары. Жаң алық нарығ ын инновациялық кә сіпкерлікпен, тауар-жаң алық тарының ө ндіру амалы мен мекеніне байланысты экономикалық формалардың жә не механизмдердің жү йесі ретінде қ арастыруғ а болады. Нарық тық механизмге бағ алар, ақ ша, несие жә не басқ а да бағ алы категориялар жатады. Жаң алық нарығ ына жаң алық сұ ранысы мен ұ сынысы, бағ алар масштабы, жаң алық тардың ө зіндік қ ұ нының сұ ранысы жә не т.б. байланысты. Нарық тық механизм тауар-жаң алық тарының байланысына қ ызмет етеді жә не оны бақ арудың факторы болып табылады. Сонымен бірге де ол жаң алық ө ндірушінің жә не кә сіпкердің қ олданысы ү шін пайдалынады. Астыдағ ы кестеде жаң алық тар нарығ ының тауарлары мен инновациялық тауарлар топтарының жалпы мінездемесі мысал ретінде берілген Сұ раныс пен ұ сыныстың обьектік қ ұ рылымында белгілі бір келіспеушіліктер туындауы мү мкін. Олар: кә сіпкерлердің (сатып алушылардың) белгілі инвестицияларды қ ажет ететін негізгі жаң алық тардан бас тартуы, белгілі жаң алық тар сапасының (техниканың дең гейін) қ анағ аттандырылмауы, кө не технологияны жә не шикізат жеткізушіні ауыстыруды қ аламауы. Кө птеген жағ дайда жаң алық қ а сұ раныс адекваттық ұ сыныстың болмауынан қ анағ аттандырылуы мү мкін емес. Бұ л техника мен технологияның ғ ылыми терең тү рлеріне байланысты болады. Даму мә селесінің қ иындығ ы мен біртұ тастығ ы жаң алық қ а сұ раныстың пайда болуы мен оның қ анағ аттандырылмауының арасындағ ы маң ызды уақ ыттық мө лшерді анық тайды. Қ алыптасып жатқ ан нарық тың бірнеше маң ызды қ асиеттері бар. Жаң алық тар нарығ ы қ азіргі кү нде экономикалық айналыста кө п қ олданылатын интеллектуалдық меншік обьектілеріне рұ қ саты растамауынсыз дұ рыс қ ызмет атқ аруы мү мкін емес. Интеллектуалдық меншік обьекті ретінде жаң алық тауарлық -ақ ша формасында жү ретін басқ а бір тауар ретінде қ арастырылуы мү мкін. Экономикалық айналысқ а қ атысушылар ө зіндік интеллектуалдық қ асиеттерімен айқ ындалуы керек: обьектің лигитимизациясы (ө німдерге қ ұ қ ығ ының бар болуы, экономикалық айналысқ а кіруі), беру формасы, жаң алық нарығ ындпғ ы субьект ретінде болатын шаруашылық тағ ы обьективтік интеллектуалдық ө німнің бар болуы. 3. Кә сіпкерлік жә не оның қ ызметі Кә сіпкерлік- адам қ ызметінің ерекше саласы жә не ол ең бектің басқ а тү рлерін оқ шауланып тұ рады. Бұ ғ ан кезінде атақ ты неміс экономисі Гарвард университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер (1883-1950жж.) мә н берген. Оның айтқ ан мынандай сө зін эпиграф етіп алуғ а болады: «Кә сіпкер болу – басқ аның істегенін істемеу». Екінші жағ ынан кә сіпкерлер – алдымен кә сіпкерлерлік жұ мысты ұ йымдастырушылар. Ол жайлы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832жж.) былай деген: “Кә сіпкер- адамдарды ө ндірістік шең бер ауқ ымында ұ йымдастыратын адам”. “Кә сіпкерлік” термині алғ ашқ ы рет ағ ылшын экономисі Ричард Кантильон (1650-1734жж.) ендірді. Бұ л ұ ғ ымғ а ол нарық тық тә уекелділік жағ дайында табыс алу мақ сатымен ө ндірісті ұ йымдастырудағ ы адам белсенділігін жатқ ызғ ан. Экономикалық ә дебиеттерде кә сіпкерлік пен бизнес ұ ғ ымын баламалап қ арастыру жиі кездеседі. Бизнес пен кә сіпкерлік жақ ын ұ ғ ымдар болғ анымен, оларды бір-бірімен баламалап, тең естіріп қ арауғ а болмайды. Бизнес – табыс ә келетін кез-келген қ ызметтің тү рі. Рас бизнес кә сіпкерлік қ ызметпен тығ ыз байланысты. Кә сіпкерлік – новаторлық іс. Нағ ыз кә сіпкер – ол ө нертапқ ыш. Сондық тан да бизнеспен айналысатын адамдар, осы кө зқ арас тұ рғ ысынан ешуақ ытта кә сіпкер бола алмайды.Экономикалық ғ ылымда «кә сіпкерлік қ абілеттілік» ұ ғ ымда бар. Ол дегеніміз адамның бизнесте жаң алыты аша білу қ абілеттілігі, бірақ бизнеске қ атысатындардың барлығ ының қ олынан бұ л келе бермейді. Басқ а жұ рт қ алғ ып, қ ыдырып, той-думан жасағ анда, барлық қ уатын барынша жұ мысқ а жұ мсап, новаторлық пен, мақ саттылық пен, коммуникабелділікпен, яғ ни адамдармен тез арада байланыс жасау қ абілеттілігі, олармен ө зара жақ сы қ атынастар қ ұ ра білу, бә секелестеріне қ арағ анда айналасына басқ аша кө зқ араспен қ арауда оқ шауланып тұ рады. Бизнесмендердің ішінен мұ ндай қ абілеттілікпен оқ шауланатындар жиі кездесе қ оймайды. Демек, бизнес — бұ л табыс табыс ә келетін адамның экономикалық қ ызметі. Кә сіпкерлік – бұ л да адамның экономикалық қ ызметі, бірақ бұ л қ ызметті жаң а ізденіске бағ ыттайды жә не осы жаң алық ты жү зеге асыру ү шін тә уеклге бас ұ рады. Кә сіпкерлік бизнес саласында жү зеге асады, сондық тан да экономикалық ә дебиеттерде олар ү немі пара-пар ұ ғ ым ретінде қ арастырылады. Ал егер бизнестің новаторлық жағ ын қ арастыратын болсақ, онда кә сіпкерлік қ ызмет термині қ олданылады. Қ азақ стан Республикасы президентінің «Шаруашылық серіктестігі жайлы» жә не «Мемлекеттік кә сіпорын жайлы» жарлығ ына сай кә сіпкерлік қ ызмет шаруашылық серіктестігінің тү ріне қ арай жә не ұ йымдық болуы мү мкін: — жай, ол бірлескен қ ызмет шартына негшзделген; — толық, барлық мү лікке ынтымақ тастық жауапкершілік жү ктелген; — жаупкершілігі шектелген, салынғ ан салым қ ұ ны шең берінің жауапкершілігі жү ктелген; — командиттық -аралас жауапкершілік (біреудің толық мү лкімен жә не басқ аның салынғ ан салымымен); — қ осымша жауапкершілікпен, ө зінің салымдарымен жә не оғ ан жататын мү лікпен қ осымша жауапкершілік мойнынаалынады; — ө ндіріс жә не тұ тыну кооперативтері; — консорциумдар; — акционерлік қ оғ амдар. Мемлекеттік жә не қ азыналық кә сіпорындар. Біріншісі шаруашылық тағ ы жү ргізу қ ұ қ ығ ына негізделсе, екіншісі – оперативті басқ ару қ ұ қ ығ ына негізделген. Шын мә нінде, мұ нда шаруашылық есептің екі тү рі қ олданылады: таза мемлекеттік – толық шаруашылық есеп, қ азыналық – толық емес шаруашылық есеп. Кә сіпорын (фирма) кә сіпкерлік қ ызмет ө ндіріс звеносының негізі болып табылады. Осы жерден бастап жә не ары қ арай “кә сіпорын” мен “фирма” ұ ғ ымын баламалап қ араймыз. Рас, олардың бір-бірінен ө зара айырмашылығ ы бар: “фирма” термині жиынтық ұ ғ ым, оғ ан бір немесе бірнеше кә спорын мен ө ндіріс енуі мү мкін. Ә детте, кә сіпорынғ а бір жақ ты, бір ө німді ө ндіретін процесті жатқ ызамыз. Қ азіргі жаң а жағ дайда нарық тық қ атынастар жағ дайында кә сіпорын ө зінің ө ндірістік қ ызметінде толық ө з бетінше еркіндігін алуда: ал барлық халық шаруашылығ ы кешенінен техникалық, ұ йымдық, экономикалық жә не қ ұ қ ық тық тұ рғ ыдан дараланғ ан. Кә сә іпорынның ұ йымдық тү рлері алдыменен меншік тү рімен айқ ындалмақ. Олар мынандай тү рде болуы мү мкін: — азаматтар меншігіне негізделген жеке кә сіпорындар; — ұ жым меншігіне негізделген кә сіпорындар. Ұ жымдық кә сіпоырондар кооперативтік немесе акционерлік тү рде болуы мү мкін. Кооперативтік кә сіпорын ақ шалайғ а емес, жеке тұ лғ аның пайлық негіздегі мү ліктік жарнасына жә не олардың біріккен ең бек қ ызметтеріне негізделеді: — акционерлік қ оғ ам тү рінің негізіндегі кә сіпорын, акционер меншігінің негізінде қ ызмет жасайды; — мемлекеттік жә не қ азыналық кә сіпорындаржалпы мемлекеттік міндеттерді шешу ү шін қ ұ рылады; — қ ұ рылтайшылар мү лігінің қ осылуы негізінде біріккен кә сіпорындар қ ұ рылады, яғ ни оғ ан шет ел заң ды тұ лғ асы мен азаматтарында енеді. Қ азақ стан Республикасы Азаматтық Кодексімен, «Шаруашылық қ ызметінің еркіндігі жә не кә сіпкерлікті дамыту туралы». «Жеке кә сіпкерлік қ орғ ау мен қ олдау туралы» республика заң дарында кә сіпорын кез-келген меншік тү рлерінде жә не оның ө зі қ ұ рғ ан бірлестіктерде болу мү мкіндігі айқ ындалғ ан. Қ азірігі кезде нарық экономикасы дамығ ан елдерде бірнеше миллиондағ ан ә р-тү рлі фирмалар қ ызмет атқ аруда. Осы қ аптағ ан кө птү рлі белгісі бойынша классификациялау қ ажет. Бір қ олғ а біріккен фирмалар саны мейліеше кө п. Тек қ ана АҚ Ш-тың ө зінде олардың саны 7 млн.-ды қ ұ райды. Қ олдағ ы қ аржы қ орының шектеулілігі оларды бірігуге итермелейді. Сө йтіп соның салдарынан ә р-тү рлі серіктестіктер қ ұ рылады. Нарық тық қ атынастар кө птеген адамдардың «ө з ісіне» деген табиғ и ұ мтылуды тудырып, ө здерінің меншіктерін арттыра тү седі. Ең соң ында бұ л қ ызметтің ерекше тү рі – кә сіпкерлік қ айраткерліктің пайда болуына ә кеп соғ ады. Кә сіпкерлік дегеніміз – адамдар мен олар қ ұ рғ ан бірлестіктердің белсенді, дербес шаруашылық қ ызметі. Оның кө мегімен адамдар тә уекелге бел буып, мү ліктік жауапкершілікті сақ тай отырып, пайда табу жолын кө здейді. Кә сіпкерлікті шығ армашылық кү ш-жігерді жү зеге асыруғ а, экономикалық жә не ұ йымдастыру ісінде тапқ ырлық қ а, жаң ашылдық қ а байланыстс. Кә сіпкерлікті жаң а тұ рғ ыдан тү сіндіргенде мынадай екі жағ дайғ а: біріншіден, коммерциялық бағ ыт-бағ дарғ а, тә уекелге бел буушылық пен дербестікке, бастағ анісін аяғ ына дейін жеткізуге, кездескен кедергілерді жең е білуге; екіншіден, экономикада, ұ йымдастыру ісінде тапқ ырлық пен жаң ашылдық танытуғ а, ғ ылыми-техникалық прогреске жетуге тікелей қ атысты. Кә сіпкер қ абылданғ ан заң ғ а қ айшы келмейтін қ ызметтің қ андай да болмасын тү рімен айналыса алады. Олар: шаруашылық -ө ндірістік, сауда-кө терме сату, жаң артпашылық, кө рсетілетін консультациялық қ ызметтер жә не т.б. коммерциялық делдалдық, сол сияқ ты қ ұ нды қ ағ аздар операциялары. Қ азақ стан Республикасында кә сіпкерлік қ ызметтің субьектілері мыналар бола алады: — Қ азақ стан азаматтары; — Шетел мемлекетінің азаматтары; — Адамдардың бірігуі (кә сіпкерлер ұ жымы). Кә сіпкердің мә ртебесі заң ды жә не заң ды тұ лғ алар мемлекеттік тіркеуден ө ткеннен кейін кү шіне енеді. Қ ұ қ ығ ы, міндеті, жауапкершілігі жә не кә сіпкерлердің кепілдіктері ұ лттық заң дармен реттеледі. Мысалы, Қ азақ стан Республикасының заң дарымен реттеленуі: — кә сә пкерлік қ ызметпен айналысу қ ұ қ ығ ы, кә сіпорындар қ ұ ру жә не олар ү шін қ ажетті мү ліктер сатып алу; — барлық субьектілердің нарық тағ ы материалдық, ең бек, ақ парат жә не табиғ и ресурстарғ а қ ол жетеізудің тең дік қ ұ қ ығ ы; — меншік тү рлеріне жә не ұ йымдастыру-қ ұ қ ық тық формасына қ ара- мастан кә сіпорын қ ызметінің тең дік жағ дайы; — кә сіпкерлердің мү ліктерінен заң сыз айыруды қ орғ ау; — кә сіпкерлік саласындағ ы бекітілген шегінді еркін таң дау; — нарық тық монополия жағ дайында кә сіпкерлер мен кейбір тауар ө ндірушілердің бә секеге селқ ос қ арауына жол бермеу. Кә сіпкерліктің экономикалық формадағ ы қ ызметіне тө леп беру ө згешілігі, кә сіпкер барлық жұ мыстарды қ олғ а алады, ал тұ тынушы оғ ан бү гіннен бастап ақ ша тө леуге дайын. Кә сіпкер тауарлар ө ндіреді, содан соң оларды сатады. Осығ ан орай, кә сіпкерлік ө ндірістік, коммерциялық жә не қ аржылық болып бө лінеді. Осылардың ә рбір формасы ө зіндік ерекшелігі, ө згешілігі, демек ө зіндік технологиясы болады. Ө ндірістік кә сіпкерлікке – тұ тынушылардың кейіннен сатып алуына тиісті ө нім ө ндіру, жұ мыстар жү ргізу жә не қ ызмет кө рсету, жинау, ө ң деу жә не ақ парат беру, рухани қ ұ ндылық жасау тағ ы тағ ыларғ а бағ ытталғ ан қ ызметтер жатады. Ө ндірістік кә сіпкерліктің мү дделік ө рісі едә уір тү рліше жә не оны іске асыру ү шін қ аржылық жә не материалдық ресурстар, ал кейде олар кө пмө лшерде қ ажет болады. Ө ндірістік кә сіпкерлік қ ызметінің нә тижесі мол ө нім ө ндіру жә не оны сату мү мкіндігі болып табылады. Коммерциялық кә сіпкерлікке –қ ызмет тү рін сипаттайтын, оның мазмұ нының мә нін айқ ындайтын тауар-ақ ша қ атынастары, тауар- айырбастау операциялары жатады.Мұ ның ө ндірістік кә сіпкерліктен айырмашылығ ы-мұ нда ө нім ө ндіруге-байланысты ө ндірістік ресурстарды қ амтамасыз ету қ ажеттілігі тумайды.Технологияның бастапқ ы сатысы ретінде, не сатып алу, нені қ айта сату жә не қ ай жерде екенін таң дай білу қ ажет.Бұ л мә селелерді іске асыру, ең алдымен тауар бағ асының ө ткізу бағ асы жағ дайында кө терме сатып алу бағ асы елеулі жоғ ары болуы керек екеніне сү йену қ ажет. Қ аржылық кә сіпкерлік — коммерциялық кә сіпкерліктің бір тү рі, солай болғ андық тан оның сатып алу, сату объектісі айрық шалығ ы-тауар болып есептеледі: ақ шалар, валюта, қ ұ нды қ ағ аздар (акциялар, облигациялар, векселдер, кепілдіктер жә не т.б.). яғ ни бірдей ақ шаларды сату тікелей немесе жанама формада жү ргізіледі.Солай болғ андық тан қ аржылық кә сіпкерлік – бұ л коммерцияның бір тү рі, онда қ аржылық кә сіпкерінің технологиялық мә мілесі коммерциялық технология мә мілесімен ұ қ сас болады, айырмасы тек тауар – қ аржы активі болып саналады.
|