Инновацияның негізгі және мәні

Практикалық сабақ тар

Тақ ырып. Инновацияның негізі жә не мә ні. Жаң алық тар нарығ ының мә ні жә не тү сінігі

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Инновация тү сінігі

2. Инновацияның қ ұ рылымы

3. Жаң алық тарды мә ндік жә не экономикалық талдау

Аудиториялық жұ мыс

Инновацияның негізгі жә не мә ні

Инновация – жаң а практикалық ә дісті тарату жә не қ олдануды қ ұ рудың комлекстік ү рдісі немесе ғ ылыми-техникалық шешімнің, адамдардың, ұ сыныстапдың, жаң а идеялардың тә жірибеге енуі, іске асырылуы жә не де соң ында қ олданылуы. Инновация туралы осындай кө птеген тү сініктемелер беруге болады. Инновация ұ ғ ымын бірнеше мағ ынамен тү сіндіруге болады, бірақ та ең бастысы “инновация” мен “жаң алық ” терминдерін айыра біліп, ол ұ ғ ымдардың мағ ынасын білу керек. Жаң алық қ андай да қ ызмет саласында оның тиімділігін жоғ арылату бойынша фундаменталды, қ олданбалы, тә жірибелік жұ мыстардың рә сімделген нә тижесі болып табылады. Жаң алық мынадай тү рлерде рә сімделеді: жаң алық ашу; патенттер; тауар белгісі; рационализаторлық ұ сыныстар; жаң а немесе ө ндіріс процесі қ ұ жаттары; ұ йымдастыру, ө ндіріс немесе басқ а қ ұ рылымдар; ноу-хау; ұ ғ ымдар; ғ ылыми тұ рғ ыдағ ы принциптер; қ ұ жаттар (стандарттар, ұ сыныстар, ә дістемелер, нұ сқ аулар жә не т.б.); маркетингтік зерттеулердің нә тижелері жә не т.б. жаң алық ты жасаудағ ы инвестиция – жұ мыстың жартысы. Ең бастысы — жаң алық ты енгізу, жаң алық ты инновация формасына айналдыру, яғ ни инновациялық диффузияны жалғ астыруғ а болады. Жаң алық ты жасау ү шін маркетингтік зерттеулер жү ргізу қ ажет. Ал, инновация – жаң алық ты енгізуде басқ ару обьектісін ө згерту мақ сатында жә не экономикалық, ә леуметтік, экологиялық, ғ ылыми-техникалық немесе басқ а тиімділік тү рлерінің соң ғ ы нә тижесі. Яғ ни, жаң алық ты ендіріп, іске асырылғ анда инновация пайда болады. Қ ысқ аша айтқ анда, инновация – жаң алық ты енгізудің нә тижесі.

Отандық жә не шетелдік экономикалық ә дебиеттерде “жаң алық ” жә не “инновация” дегенге ә р тү рлі категорияларда тү сіндірулер кездеседі. Кей жағ дайларда бұ л тү сініктер синонимдер секілді қ олданылады, бірақ айқ ын айырмашылық тар бар. ­ «Жаң алық»-деген айқ ын жаң алық қ а мінездеме береді, тап мұ нда тү сінік «ойлап табу» деген ұ ғ ымғ а таяу.

“Жаң алық енгізу”- бұ л жаң а техника мен технологияны мең геру, басқ ару мен ұ йымдастырудың жақ сарғ ан ә дістері.

Инновация – бұ л іздеуге, жасауғ а жә не жаң а бұ йым тү рлерін, технологияларын, таратуғ а бағ ытталғ ан қ ызмет. Оның басқ а да анық тамасы бар. Иновация –бұ л жаң алық енгізудің жалпы процессі, адамдардың қ ажеттілігін қ анағ аттандыру ү шін қ олданылатын жә не таратылатын жаң алық, қ оғ амның даму ә серіне байланысты ауысып отырады.

Фирма жү йесінің “кірісі” сияқ ты сатушылардың тез енуіне, инновациялық формағ а ө туде, ө зінің енгізу ү шін уақ ытын кү тіп, жай жинақ талу жаң алығ ы болады. Фирманың “шығ ысында” тауарлар сияқ ты тек жаң алық болады. Ғ ЗТКЖ стратегиялық маркетинг процесі бойынша ө ндірістің ұ йымдастыру – технологиялық дайындығ ының, жаң алық ты рә сімдеу жә не ө ндіру, оларды басқ а салаларғ а таратуды (диффузия), инновациялық қ ызметті айтады.

Инновацияның жіктелуінің негізгі критерийлері болуы қ ажет:

а) талдау жә не кодтау ү шін ескерілетін классификациялық жинақ таудың кешенділігі;

б) критерийді анық таудың сандық (сапалық) мү мкіндігі;

в) ұ сынылғ ан жіктелу белгілерінің ғ ылыми жаң алығ ы;

Инновация жә не жаң алық портфелін қ алыптастыру барысында тауардың бә секеге қ абілеттілігін талдау нә тижесі негізінде ұ йымдардың ұ йымдастыру, ә леуметтік, техникалық, қ аржылық жағ дайын, оның бә секелестік мү мкіндігі ұ йымның қ ызмет жә не кешенді даму саясаты қ алыптасады. Ұ йымның саясаты – басты жолы, қ андай да бір қ ызмеи саласында (техникалық, экономикалық, ә леуметтік, сыртқ ыэкономикалық жә не т.б.) ұ йымдардың басшыларымен ө ткізілген стратегиялық шама жү йесі болып табылады.Кез-келген саясаттың негізі жаң алығ ы, яғ ни инновацияны ендіру болып табылады. Ұ сыныстар бойынша орындалғ ан жұ мыс негізінде ұ йымның инновация жә не жаң алық портфелі қ алыптасады. Инновация портфелі ұ йымда енгізуге жататын (кіргізуге) жеке ең бектер мен сатып алынатын ө зінше кешенін жаң алық тізімін кө рсетеді. Осылайша, стратегиялық маркетинг ісінің ә дістері мен ғ ылыми тұ рғ ыда келу негізінде тауарлардың бә секеге қ абілеттілігі, нормативтері ұ йымдардың жаң алық жә не инновация портфелінде жасалғ ан.

Инновация жіктелуін қ арастыруда жаң алық санын алынатыны жә не жеке жасалғ ан болу мү мкіндігі айтылғ ан, ал жаң алық ты ендіру нә тижесі сияқ ты тек ұ йымда іс жү зіне асырылуы мү мкін. Инновация сатылмайды, жаң алық инновацияда тұ тыну саласында оларды айналдыруү шін сатылады.

Жаң алық тың ө мір сү ру циклы ү ш жолдың біреуі арқ ылы дамуы мү мкін: 1) инновациялық ұ йымда жинақ талу; 2) жаң алық тың инновацияғ а айналуы; 3) тауар сияқ ты сатылуы;

Ұ йым қ ызметінің тиімділігі экономикалық жә не қ аржылық кө рсеткіштерге қ арай бағ аланады. Нарық тық қ атынас жағ дайында кө рсеткіштің бірың ғ ай жү йе болуы мү мкін емес. Ә рбір инвестор инновациялық жобаның ерекшеліктерінен, мамандардың, менеджерлердің жә не т.б. факторлардың шеберлігіне байланысты бұ л жү йені анық тайды.

Ұ йымдардың қ ызметінің тиімділігі мен қ арқ ындық негізгі кө рсеткіштерінің бірі оның тұ рақ тылық кө рсеткіші болып табылады. Экономикалық тиімділікті кіріс формасында алу есебінен ұ йым қ ызметкерлерінің жағ дайын кешенді кө теру жә не дамытуды іс жү зіне асырады. Тиімділіктің басқ а тү рлері ө зіне потенциалды экономикалық тиімділікті алып жү реді.

Мұ нда қ орытынды бағ алау принципіне фактілі экономикалық тиімділікті алу уақ ыты мен оны алудың анық талмағ ан дә режесі болып табылады.

Қ азіргі уақ ытта ө неркә сіпті дамыту бойынша Ұ лттық біріккен ұ йымы ұ сыныстарына сә йкес шетелдік тә жірибеде инновациялық қ ызметтің тиімділігін бағ алаудың келесі кө рсеткіші қ олданылады:

1) Таза дисконттық кіріс;

2) Кірістің сыртқ ы формасы немесе дисконттаудың коэффициенті;

3) Кіріс нормасы:

R = [(NP+P) / I] *100%

Мұ ндағ ы, NP- таза кіріс, P-алынғ ан капитал проценті, I- жалпы инновациялық ұ сталым;

4) Акционерлік капиталдағ ы кіріс нормасы:

R = (NP/Q)*100%

Мұ ндағ ы, Q- акционерлік капитал;

5) Жобаның автономиялық қ аржылық коэффициенті:

Кфа= Cc / Z

Мұ ндағ ы, Cc- жеке қ ұ ралдар; Z- алынғ ан қ ұ ралдар;

6) Ағ ымдық ликвидтілік коэффициенті:

Кл= Qa / Z > =1

Мұ ндағ ы, Qa- жобаның белсенді айналым бағ асы;

7) Ұ йым қ ызметінің инновациялық тиімділігін кө рсететін интегралды кө рсеткіші ретінде жұ мыс нә тижесінің коэффициентін қ олдану мү мкін (r);

r = R / [ ∑ Q - ∑ (H – H)]

Мұ ндағ ы, R — сериялық ө ндіріске еге болу ү шін қ абылданғ ан (ұ сынылғ ан), аяқ талғ ан жұ мыстар бойынша бағ а шығ ыны;

Q — 1 жылғ ы Ғ ЗТКЖ-нің факеілі шығ ыны;

N — данғ ан мерзімнің жыл саны;

H — кө рсетілген бағ ада талданғ ан мерзім басындағ ы аяқ талмағ ан ө ндіріс;

H – талданғ ан мерзім аяғ ындағ ы аяқ талмағ ан ө ндіріс;

Бұ л кө рсеткіштерге тағ ы да инновациялық жобадағ ы инвестицияның қ айтарып алу мерзімінің кө рсеткішін (T) қ осу керек:

T = I / П

Мұ ндағ ы, П – обьект қ ызметінің нә тижесінде алынғ ан таза жылдық пайда;

2. Инновацияның рө лі мен функциялары

Қ азіргі таң да кез-келген бір кә сіпорынның немесе фирманың инновацияғ а деген кө зқ арасы ө те маң ызды болып табылады. Сондық тан да нарық тық экономика жағ дайындағ ы бә секелестік кө птеген жағ дайда инновациялық қ ызметтерді талап етеді. Жалпы инновациялық қ ызмет ролінің маң ыздылығ ын талдау мақ сатында инвестицияның берген анық тамасы мен оның механизмін зерттеу болып табылады. Мұ ның ішінде келесі талдау бағ ыттары қ арастырылады:

— мә селелердің негізделген қ ұ рылымдық идеясын талдау;

— ұ йымның рационалды қ ұ рылымын талдау;

— ұ йым басшысының инновациялық жоба басшылығ ын, олардың командаларының кә сіби шеберлігін талдау;

— ұ йымның ақ параттық қ амтамасыз сапасын талдау;

— ғ ылыми тұ рғ ыда келу жә не қ азіргі менеджмент ә дістерін жобалауда қ олданылатын сә йкестікті талдау;

— ұ йымның бә секелестік мү мкіндігін қ олдануды талдау;

— инновация жә не жаң алық портфелі қ ұ рылымын талдау (сатып алынатын жаң алық, ұ йымғ а ендіруге арналғ ан жаң алық, жинақ тауғ а арналғ ан жаң алық, жеке жасалғ ан жаң алық, сатуғ а арналғ ан жаң алық);

— жоба экспертизасының сапасын талдау;

— ұ йымның инновациялық қ ызмет тиімділігінің есеп кө рсеткішінің сапсаын талдау;

— инновациялық қ ызметтің ынталандыру жү йесін талдау;

Ұ йымның инновациялық қ ызмет тиімділігін, рө лін талдауды келесі принциптерді сақ тай отырып іс-жү зіне асыру керек:

— диалектика (жү йелікпен келу, динамикалық пен келу). Қ ажеттілік жә не кездейсоқ тық ашу принципі, бірлік жә не қ арама-қ арсылық ты кү рес принципі, ө ту принципі, жоқ ты жоқ қ а шығ ару принципі;

— талдау мен жинақ тау бірлігі;

— ранжирлеу;

— баламалы нұ сқ аулардың сә йкестігін қ амтамасыз ету;

— оперативтілік;

— сандық анық тамалылығ ы жә не т.б.

Талдау ә дістері: салыстыру, балансты, индексті, факторлық жә не т.б.

Инновация бұ л – экономикалық категория. Категория бойынша инновация жаң а енгізудің жалпы жә не маң ызды қ асиеттерін, себептерін, қ атынасын кө рсетеді.

Категорияның маң ызы оның функцияларында кө рінеді. Экономикалық категорияның функциясы оның ішкі қ ұ былысын нақ ты тү рде енгізеді. Инновацияның функциялары оның экономикалық жү йедегі кө рінісін жә не де шаруашылық ү рдісіндегі рө лін кө рсетеді.

Инновация жаң а ө нім немесе операцияғ а (технология, ү рдіс) салынғ ан капиталдың пайда болғ ан нарық кө рсеткіші болып табылады. Сатуғ а дайын инновацияны іске қ осарда, «ақ ша-инновация» айырбасы жү зеге асырылады. Осындай айырбастың нә тижесінде кә сіпкермен (продуцент, инвестор-сатушы) алынғ ан ақ ша мү ліктері, біріншіден, инновацияны қ ұ ру жә не сату шығ ынын жабады; екіншіден, инновацияны жү зеге асырудың нә тижесінде пайда тү седі; ү шіншіден, жаң а инновацияларды қ ұ руғ а ү лкен бір ынта (стимул) береді; тө ртіншіден, жаң а инновациялық ү рдістің қ аржыландыру қ айнар кө зі болып табылады.

Осыларды қ арастыра отырып, инновацияның ү ш функциясын кө рсетуге болады:

— ө ндірістік;

— инвестициялық;

— ынталандырушы;

Ө ндірістік функция мынаны білдіреді: яғ ни, инновация кең ө рістің маң ызды қ айнар кө зі болып табылатынын кө рсетеді.

Нарық та сатылғ ан инновациялардан тү сетін ақ шалай тү сім қ аржылық ресурстардың қ айнар кө зі жә не де инновациялық ү рдістің эффектілік мө лшеріндегі қ ызметін жасайтын қ ызметкерлік пайданы қ ұ райды.

Қ ызметкерлік пайда сауда-ө ндірістік, инвестициялық, инновациялық жә не қ аржылық істердің кө лемін кең ейтуге бағ ытталуы мү мкін. Пайданың қ олдану бағ ыттары «Шаруашылық субьект ақ ша ағ ымының жоспарында» кө рсетіледі.

Осылайша, инновациядан пайда кө ру жә не оны қ аржылық ресурстардың қ айнар кө зі ретінде қ олдану ө ндірістік функцияның инновациясын қ ұ райды.

Инновацияны ө ткізу нә тижесінде тү скен пайда ә рбір бағ ытта қ олдануы мү мкін, соның ішінде капиталдың қ ызметінде.

Капитал пайда кө ру ү шін алынатын ақ ша болып табылады. Бұ л капитал бү кіл инвестициялардың қ аржыландыруы немесе белгілі бір инновацияның жаң а тү рлері ү шін қ олданылатын инновация пайдасы инновацияның иевестициялық функциясын қ ұ райды.

Инновацияны енгізу нә тижесінде кә сіпкердің алатын пайдасы кез-келген коммерциялық шаруашылық субьект мақ сатының функциясына тікелей сә йкес келеді. Бұ л қ ұ былыс кә сіпкердің жаң а инновацияларғ а стимул ретінде қ ызмет атқ арады; ә рқ ашанда оғ ан сұ ранысты ү йренуге, маркетингтік істерді жү ргізуді ынталандыруғ а, қ аржылық басқ арудың жаң а қ асиеттерін қ олдануғ а (реинжиниринг, брэнд-стратегия, бенчмаркинг жә не т.б.) қ ызуғ ышылық тудырады. Жоғ арыда айтылғ андар ынталандырушы функцияның қ ұ рамын қ ұ райды.

Жаң алық нарығ ының механизмі жә не функциялары.

Жаң алық нарығ ын инновациялық кә сіпкерлікпен, тауар-жаң алық тарының ө ндіру амалы мен мекеніне байланысты экономикалық формалардың жә не механизмдердің жү йесі ретінде қ арастыруғ а болады. Нарық тық механизмге бағ алар, ақ ша, несие жә не басқ а да бағ алы категориялар жатады. Жаң алық нарығ ына жаң алық сұ ранысы мен ұ сынысы, бағ алар масштабы, жаң алық тардың ө зіндік қ ұ нының сұ ранысы жә не т.б. байланысты. Нарық тық механизм тауар-жаң алық тарының байланысына қ ызмет етеді жә не оны бақ арудың факторы болып табылады. Сонымен бірге де ол жаң алық ө ндірушінің жә не кә сіпкердің қ олданысы ү шін пайдалынады.

Астыдағ ы кестеде жаң алық тар нарығ ының тауарлары мен инновациялық тауарлар топтарының жалпы мінездемесі мысал ретінде берілген

Сұ раныс пен ұ сыныстың обьектік қ ұ рылымында белгілі бір келіспеушіліктер туындауы мү мкін. Олар: кә сіпкерлердің (сатып алушылардың) белгілі инвестицияларды қ ажет ететін негізгі жаң алық тардан бас тартуы, белгілі жаң алық тар сапасының (техниканың дең гейін) қ анағ аттандырылмауы, кө не технологияны жә не шикізат жеткізушіні ауыстыруды қ аламауы.

Кө птеген жағ дайда жаң алық қ а сұ раныс адекваттық ұ сыныстың болмауынан қ анағ аттандырылуы мү мкін емес. Бұ л техника мен технологияның ғ ылыми терең тү рлеріне байланысты болады. Даму мә селесінің қ иындығ ы мен біртұ тастығ ы жаң алық қ а сұ раныстың пайда болуы мен оның қ анағ аттандырылмауының арасындағ ы маң ызды уақ ыттық мө лшерді анық тайды.

Қ алыптасып жатқ ан нарық тың бірнеше маң ызды қ асиеттері бар. Жаң алық тар нарығ ы қ азіргі кү нде экономикалық айналыста кө п қ олданылатын интеллектуалдық меншік обьектілеріне рұ қ саты растамауынсыз дұ рыс қ ызмет атқ аруы мү мкін емес. Интеллектуалдық меншік обьекті ретінде жаң алық тауарлық -ақ ша формасында жү ретін басқ а бір тауар ретінде қ арастырылуы мү мкін. Экономикалық айналысқ а қ атысушылар ө зіндік интеллектуалдық қ асиеттерімен айқ ындалуы керек: обьектің лигитимизациясы (ө німдерге қ ұ қ ығ ының бар болуы, экономикалық айналысқ а кіруі), беру формасы, жаң алық нарығ ындпғ ы субьект ретінде болатын шаруашылық тағ ы обьективтік интеллектуалдық ө німнің бар болуы.

3. Кә сіпкерлік жә не оның қ ызметі

Кә сіпкерлік- адам қ ызметінің ерекше саласы жә не ол ең бектің басқ а тү рлерін оқ шауланып тұ рады. Бұ ғ ан кезінде атақ ты неміс экономисі Гарвард университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер (1883-1950жж.) мә н берген. Оның айтқ ан мынандай сө зін эпиграф етіп алуғ а болады: «Кә сіпкер болу – басқ аның істегенін істемеу». Екінші жағ ынан кә сіпкерлер – алдымен кә сіпкерлерлік жұ мысты ұ йымдастырушылар. Ол жайлы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832жж.) былай деген: “Кә сіпкер- адамдарды ө ндірістік шең бер ауқ ымында ұ йымдастыратын адам”. “Кә сіпкерлік” термині алғ ашқ ы рет ағ ылшын экономисі Ричард Кантильон (1650-1734жж.) ендірді. Бұ л ұ ғ ымғ а ол нарық тық тә уекелділік жағ дайында табыс алу мақ сатымен ө ндірісті ұ йымдастырудағ ы адам белсенділігін жатқ ызғ ан.

Экономикалық ә дебиеттерде кә сіпкерлік пен бизнес ұ ғ ымын баламалап қ арастыру жиі кездеседі.

Бизнес пен кә сіпкерлік жақ ын ұ ғ ымдар болғ анымен, оларды бір-бірімен баламалап, тең естіріп қ арауғ а болмайды. Бизнес – табыс ә келетін кез-келген қ ызметтің тү рі. Рас бизнес кә сіпкерлік қ ызметпен тығ ыз байланысты. Кә сіпкерлік – новаторлық іс. Нағ ыз кә сіпкер – ол ө нертапқ ыш. Сондық тан да бизнеспен айналысатын адамдар, осы кө зқ арас тұ рғ ысынан ешуақ ытта кә сіпкер бола алмайды.Экономикалық ғ ылымда «кә сіпкерлік қ абілеттілік» ұ ғ ымда бар. Ол дегеніміз адамның бизнесте жаң алыты аша білу қ абілеттілігі, бірақ бизнеске қ атысатындардың барлығ ының қ олынан бұ л келе бермейді. Басқ а жұ рт қ алғ ып, қ ыдырып, той-думан жасағ анда, барлық қ уатын барынша жұ мысқ а жұ мсап, новаторлық пен, мақ саттылық пен, коммуникабелділікпен, яғ ни адамдармен тез арада байланыс жасау қ абілеттілігі, олармен ө зара жақ сы қ атынастар қ ұ ра білу, бә секелестеріне қ арағ анда айналасына басқ аша кө зқ араспен қ арауда оқ шауланып тұ рады. Бизнесмендердің ішінен мұ ндай қ абілеттілікпен оқ шауланатындар жиі кездесе қ оймайды. Демек, бизнес — бұ л табыс табыс ә келетін адамның экономикалық қ ызметі. Кә сіпкерлік – бұ л да адамның экономикалық қ ызметі, бірақ бұ л қ ызметті жаң а ізденіске бағ ыттайды жә не осы жаң алық ты жү зеге асыру ү шін тә уеклге бас ұ рады.

Кә сіпкерлік бизнес саласында жү зеге асады, сондық тан да экономикалық ә дебиеттерде олар ү немі пара-пар ұ ғ ым ретінде қ арастырылады. Ал егер бизнестің новаторлық жағ ын қ арастыратын болсақ, онда кә сіпкерлік қ ызмет термині қ олданылады.

Қ азақ стан Республикасы президентінің «Шаруашылық серіктестігі жайлы» жә не «Мемлекеттік кә сіпорын жайлы» жарлығ ына сай кә сіпкерлік қ ызмет шаруашылық серіктестігінің тү ріне қ арай жә не ұ йымдық болуы мү мкін:

— жай, ол бірлескен қ ызмет шартына негшзделген;

— толық, барлық мү лікке ынтымақ тастық жауапкершілік жү ктелген;

— жаупкершілігі шектелген, салынғ ан салым қ ұ ны шең берінің жауапкершілігі жү ктелген;

— командиттық -аралас жауапкершілік (біреудің толық мү лкімен жә не басқ аның салынғ ан салымымен);

— қ осымша жауапкершілікпен, ө зінің салымдарымен жә не оғ ан жататын мү лікпен қ осымша жауапкершілік мойнынаалынады;

— ө ндіріс жә не тұ тыну кооперативтері;

— консорциумдар;

— акционерлік қ оғ амдар.

Мемлекеттік жә не қ азыналық кә сіпорындар. Біріншісі шаруашылық тағ ы жү ргізу қ ұ қ ығ ына негізделсе, екіншісі – оперативті басқ ару қ ұ қ ығ ына негізделген. Шын мә нінде, мұ нда шаруашылық есептің екі тү рі қ олданылады: таза мемлекеттік – толық шаруашылық есеп, қ азыналық – толық емес шаруашылық есеп. Кә сіпорын (фирма) кә сіпкерлік қ ызмет ө ндіріс звеносының негізі болып табылады. Осы жерден бастап жә не ары қ арай “кә сіпорын” мен “фирма” ұ ғ ымын баламалап қ араймыз. Рас, олардың бір-бірінен ө зара айырмашылығ ы бар: “фирма” термині жиынтық ұ ғ ым, оғ ан бір немесе бірнеше кә спорын мен ө ндіріс енуі мү мкін. Ә детте, кә сіпорынғ а бір жақ ты, бір ө німді ө ндіретін процесті жатқ ызамыз. Қ азіргі жаң а жағ дайда нарық тық қ атынастар жағ дайында кә сіпорын ө зінің ө ндірістік қ ызметінде толық ө з бетінше еркіндігін алуда: ал барлық халық шаруашылығ ы кешенінен техникалық, ұ йымдық, экономикалық жә не қ ұ қ ық тық тұ рғ ыдан дараланғ ан. Кә сә іпорынның ұ йымдық тү рлері алдыменен меншік тү рімен айқ ындалмақ. Олар мынандай тү рде болуы мү мкін:

— азаматтар меншігіне негізделген жеке кә сіпорындар;

— ұ жым меншігіне негізделген кә сіпорындар.

Ұ жымдық кә сіпоырондар кооперативтік немесе акционерлік тү рде болуы мү мкін. Кооперативтік кә сіпорын ақ шалайғ а емес, жеке тұ лғ аның пайлық негіздегі мү ліктік жарнасына жә не олардың біріккен ең бек қ ызметтеріне негізделеді:

— акционерлік қ оғ ам тү рінің негізіндегі кә сіпорын, акционер меншігінің негізінде қ ызмет жасайды;

— мемлекеттік жә не қ азыналық кә сіпорындаржалпы мемлекеттік міндеттерді шешу ү шін қ ұ рылады;

— қ ұ рылтайшылар мү лігінің қ осылуы негізінде біріккен кә сіпорындар қ ұ рылады, яғ ни оғ ан шет ел заң ды тұ лғ асы мен азаматтарында енеді.

Қ азақ стан Республикасы Азаматтық Кодексімен, «Шаруашылық қ ызметінің еркіндігі жә не кә сіпкерлікті дамыту туралы». «Жеке кә сіпкерлік қ орғ ау мен қ олдау туралы» республика заң дарында кә сіпорын кез-келген меншік тү рлерінде жә не оның ө зі қ ұ рғ ан бірлестіктерде болу мү мкіндігі айқ ындалғ ан.

Қ азірігі кезде нарық экономикасы дамығ ан елдерде бірнеше миллиондағ ан ә р-тү рлі фирмалар қ ызмет атқ аруда. Осы қ аптағ ан кө птү рлі белгісі бойынша классификациялау қ ажет.

Бір қ олғ а біріккен фирмалар саны мейліеше кө п. Тек қ ана АҚ Ш-тың ө зінде олардың саны 7 млн.-ды қ ұ райды. Қ олдағ ы қ аржы қ орының шектеулілігі оларды бірігуге итермелейді. Сө йтіп соның салдарынан ә р-тү рлі серіктестіктер қ ұ рылады.

Нарық тық қ атынастар кө птеген адамдардың «ө з ісіне» деген табиғ и ұ мтылуды тудырып, ө здерінің меншіктерін арттыра тү седі. Ең соң ында бұ л қ ызметтің ерекше тү рі – кә сіпкерлік қ айраткерліктің пайда болуына ә кеп соғ ады.

Кә сіпкерлік дегеніміз – адамдар мен олар қ ұ рғ ан бірлестіктердің белсенді, дербес шаруашылық қ ызметі. Оның кө мегімен адамдар тә уекелге бел буып, мү ліктік жауапкершілікті сақ тай отырып, пайда табу жолын кө здейді. Кә сіпкерлікті шығ армашылық кү ш-жігерді жү зеге асыруғ а, экономикалық жә не ұ йымдастыру ісінде тапқ ырлық қ а, жаң ашылдық қ а байланыстс. Кә сіпкерлікті жаң а тұ рғ ыдан тү сіндіргенде мынадай екі жағ дайғ а: біріншіден, коммерциялық бағ ыт-бағ дарғ а, тә уекелге бел буушылық пен дербестікке, бастағ анісін аяғ ына дейін жеткізуге, кездескен кедергілерді жең е білуге; екіншіден, экономикада, ұ йымдастыру ісінде тапқ ырлық пен жаң ашылдық танытуғ а, ғ ылыми-техникалық прогреске жетуге тікелей қ атысты.

Кә сіпкер қ абылданғ ан заң ғ а қ айшы келмейтін қ ызметтің қ андай да болмасын тү рімен айналыса алады. Олар: шаруашылық -ө ндірістік, сауда-кө терме сату, жаң артпашылық, кө рсетілетін консультациялық қ ызметтер жә не т.б. коммерциялық делдалдық, сол сияқ ты қ ұ нды қ ағ аздар операциялары.

Қ азақ стан Республикасында кә сіпкерлік қ ызметтің субьектілері мыналар бола алады:

— Қ азақ стан азаматтары;

— Шетел мемлекетінің азаматтары;

— Адамдардың бірігуі (кә сіпкерлер ұ жымы).

Кә сіпкердің мә ртебесі заң ды жә не заң ды тұ лғ алар мемлекеттік тіркеуден ө ткеннен кейін кү шіне енеді.

Қ ұ қ ығ ы, міндеті, жауапкершілігі жә не кә сіпкерлердің кепілдіктері ұ лттық заң дармен реттеледі. Мысалы, Қ азақ стан Республикасының заң дарымен реттеленуі:

— кә сә пкерлік қ ызметпен айналысу қ ұ қ ығ ы, кә сіпорындар қ ұ ру

жә не олар ү шін қ ажетті мү ліктер сатып алу;

— барлық субьектілердің нарық тағ ы материалдық, ең бек, ақ парат

жә не табиғ и ресурстарғ а қ ол жетеізудің тең дік қ ұ қ ығ ы;

— меншік тү рлеріне жә не ұ йымдастыру-қ ұ қ ық тық формасына қ ара-

мастан кә сіпорын қ ызметінің тең дік жағ дайы;

— кә сіпкерлердің мү ліктерінен заң сыз айыруды қ орғ ау;

— кә сіпкерлік саласындағ ы бекітілген шегінді еркін таң дау;

— нарық тық монополия жағ дайында кә сіпкерлер мен кейбір тауар

ө ндірушілердің бә секеге селқ ос қ арауына жол бермеу.

Кә сіпкерліктің экономикалық формадағ ы қ ызметіне тө леп беру ө згешілігі, кә сіпкер барлық жұ мыстарды қ олғ а алады, ал тұ тынушы оғ ан бү гіннен бастап ақ ша тө леуге дайын.

Кә сіпкер тауарлар ө ндіреді, содан соң оларды сатады. Осығ ан орай, кә сіпкерлік ө ндірістік, коммерциялық жә не қ аржылық болып бө лінеді. Осылардың ә рбір формасы ө зіндік ерекшелігі, ө згешілігі, демек ө зіндік технологиясы болады.

Ө ндірістік кә сіпкерлікке – тұ тынушылардың кейіннен сатып алуына тиісті ө нім ө ндіру, жұ мыстар жү ргізу жә не қ ызмет кө рсету, жинау, ө ң деу жә не ақ парат беру, рухани қ ұ ндылық жасау тағ ы тағ ыларғ а бағ ытталғ ан қ ызметтер жатады.

Ө ндірістік кә сіпкерліктің мү дделік ө рісі едә уір тү рліше жә не оны іске асыру ү шін қ аржылық жә не материалдық ресурстар, ал кейде олар кө пмө лшерде қ ажет болады. Ө ндірістік кә сіпкерлік қ ызметінің нә тижесі мол ө нім ө ндіру жә не оны сату мү мкіндігі болып табылады.

Коммерциялық кә сіпкерлікке –қ ызмет тү рін сипаттайтын, оның мазмұ нының мә нін айқ ындайтын тауар-ақ ша қ атынастары, тауар-

айырбастау операциялары жатады.Мұ ның ө ндірістік кә сіпкерліктен айырмашылығ ы-мұ нда ө нім ө ндіруге-байланысты ө ндірістік ресурстарды қ амтамасыз ету қ ажеттілігі тумайды.Технологияның бастапқ ы сатысы ретінде, не сатып алу, нені қ айта сату жә не қ ай жерде екенін таң дай білу қ ажет.Бұ л мә селелерді іске асыру, ең алдымен тауар бағ асының ө ткізу бағ асы жағ дайында кө терме сатып алу бағ асы елеулі жоғ ары болуы керек екеніне сү йену қ ажет.

Қ аржылық кә сіпкерлік — коммерциялық кә сіпкерліктің бір тү рі, солай болғ андық тан оның сатып алу, сату объектісі айрық шалығ ы-тауар болып есептеледі: ақ шалар, валюта, қ ұ нды қ ағ аздар (акциялар, облигациялар, векселдер, кепілдіктер жә не т.б.). яғ ни бірдей ақ шаларды сату тікелей немесе жанама формада жү ргізіледі.Солай болғ андық тан қ аржылық кә сіпкерлік – бұ л коммерцияның бір тү рі, онда қ аржылық кә сіпкерінің технологиялық мә мілесі коммерциялық технология мә мілесімен ұ қ сас болады, айырмасы тек тауар – қ аржы активі болып саналады.