Еңбек нарығының модельдері

Ең бек нарығ ының екі негізгі типін белгілейді:

1.
кә сіпорын арасындағ ы жұ мыс кү шінің мобильділігін ұ сынатын;

2.
кә сіпорын ішіндегі кадрлар қ озғ алысына негізделетін, ішкі.

Осы бө лімге қ арамастан, осы жә не басқ а ең бек нарығ ының типіне кә сіпорынның саясатын бағ ыт кө рсету кезінде ең бек нарығ ының ашық моделдері болып:

- жапондық модель.

Ішкі нарық тың дамуына кә сіпорын саясатына бағ ыт кө рсету саясатының сипатты мысалы болып Жапон ең бек нарығ ы саналады. Осы ә лемдегі қ атынас жү йесі ө мірлік жалдамағ а негізделеді. Ө мірлік жалдама жү йесі ең бек ақ ы тө лемі, жә рдемақ ы, жұ мыс тә жірибесінің ұ лғ аюы кезінде ә леуметтік тө лем тү рінде материалдық мө лшерінің жоғ арылуы қ арастырылады. Бұ л жү йе ішкі фирмалық дең гейде топтасудың толық қ алыптасуын жү ргізуге мү мкіндік береді, нарық конъюктурасымен сә йкес кә сіпорын жұ мыскерлерінің кә сіби – біліктіленген қ ұ рамына сә йкес оперативті келтіреді. Ө ндірістің қ ысқ артылғ ан сұ рақ тары жә не сондық тан қ олданылғ ан жұ мыс кү ші жұ мыстан шығ ып кету арқ ылы емес, жұ мыс уақ ытының қ ысқ артылуынан немесе жұ мыскерлердің басқ а (дочерния) кә сіпорынына ауысуына байланысты шешіледі. Бірақ барлық қ ажеттіліктер ү немілік персоналғ а жатады.

- АҚ Ш модельі

АҚ Ш ең бек нарығ ы моделіне арналғ ан ең бек нарығ ының сипатты орталық танбағ ан. АҚ Ш-тың ә р штаты жұ мысбастылығ ы жә не жұ мыс істемейтіндерге кө мек туралы ө здерінің заң намалары бар. Кә сіпорын рентабельді еместігін кө рсеткен кезде, АҚ Ш-та жұ мыста шығ уғ а тура келеді. Ә детте ірі компаниялар кә сіби дайындық қ а аз назар аударады. Ең бек ақ ысы жә не басқ а тө мендер ұ зақ уақ ытқ а бекітілінетін контркпен қ ұ ралады. АҚ Ш ү шін кадрдың жоғ ары мобильділігі сипатты. АҚ Ш-да эксперттердің бағ асы бойынша шамамен 10% жұ мыскерлер бір жыл ішінде кә сіптерін ауыстырады. АҚ Ш саясатының қ орытындысы – жұ мыссыздық дең гейінің жоғ арылығ ы.

- шведтік модель.

Швеция табысы жұ мыс бастылығ ының толық жетістігі, жұ мыс бастылығ ының белсенді саясатын ө ткізуі арқ ылы жұ мыскерлердің кә сіби дайындығ ына жә не жаң а жұ мыс орнын қ ұ ру ү шін Швеция басқ а елдерден қ арағ анда кө п шығ ындалады. Жұ мыс бастылығ ының белсенді саясатын ө ткізу ү шін шығ ындары 3% ВНП жә не 7% бюджетті қ ұ райды. Осы шығ ындар мемлекеттік айналым шығ ындарына тең. Егер шығ ын қ ұ рамын қ арастырсақ, онда ¾ шығ ындар белсенді саясатқ а жә не тек ¼ - пассивті саясатқ а келіп тіреледі.

Ең бек нарығ ы дамуының приоритетін анық тау кезінде Қ азақ станғ а міндетті тү рде ө зінің ең бек нарығ ы мө делін жасау керек. Осығ ан байланысты басқ а елдердің жұ мыс тә жірибелерінің маң ызды екенін міндетті тү рде белгілеу керек. Бірақ, экономикалық саясаттың жә не ә леуметтік шарттарының менталитет есебісіз модель ү лгілері зардаптарғ а ә келуі мү мкін. Сол уақ ытта шешімді қ абылдау кезінде басқ а елдердің элементтерін енгізу шешімін қ абылдау кезінде міндетті тү рде жартылай емес оларды кешенді енгізеді.

34.Капитал нарығ ының ерекшеліктері жә не дисконтталғ ан қ ұ н

Капитал – тауарлар мен қ ызметтерді ө ндіруді арттыру мақ сатында адамдардың қ олымен жасалғ ан барлық ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарының тү рлері. Капитал тү сінігі кең мағ ынада қ арастырылғ анда, оны экономикалық игіліктерді кө п мө лшерде ө ндірумен байланысты жә не сол мақ сатта қ ұ рылатын кез-кезген ресурс деп атауғ а болады. Капиталғ а машиналар, ғ имараттар, қ ұ рылыстар, станоктар, қ ұ рал-жабдық тар, қ озғ алғ ыш заттар, қ ұ рал-саймандар, шикізат қ орлары, жартылай фабрикаттар, патенттер, «ноу-хаулар» жә не тағ ы басқ алары жатады.

Капиталдың екі негізгі формасы бар:

1. Физикалық капитал ә ртү рлі игіліктерді ө ндіруге қ атысатын ө ндірістік ресурстардың қ орын сипаттайды. Оғ ан машиналар, қ ұ рылыстар, ғ имараттар, қ ұ рал-саймандар, қ озғ алғ ыш қ ұ ралдары, станоктар, шикізат қ орлары, жартылай фабрикаттар жатады. Физикалық капиталдың ө зі екіге бө лінеді:

1) Негізгі капитал – бұ л ө ндірістік ү рдіске ұ зақ уақ ыт бойы қ атысатын жә не ө зінің қ ұ нын ө ндіріске біртіндеп жұ мсайтын ғ имараттар мен қ ұ рылыстар (зауыттар), қ ұ рал-жабдық тар, машиналар мен станоктар тү ріндегі ө ндіріс факторлары немесе ең бек қ ұ ралдары.

2) Айналмалы капитал – бұ л ө ндірістік ү рдістің цикліне ө зінің қ ұ нын бірден жұ мсайтын немесе ауыстыратын шикізат, ең бектің негізгі жә не кө мекші материалдары, жұ мыс кү ші тү ріндегі капиталдың бір формасы.

Адам капиталы – оқ у немесе білім алу ү рдісінде, тә жірибелік ә рекеттер арқ ылы алынғ ан жә не игерілген ақ ыл-ой қ абілеттіліктері мен ең бек дағ дылары тү ріндегі капитал.

Дисконтталғ ан қ ұ н. Адамдар қ аражат жинауғ а бейімді болады, бірақ олар бұ л кезде ағ ымдағ ы тұ тынуды келешектегімен салыстырады. Бү гінгі жинақ тағ ан тең генің болашақ тағ ы бағ асын анық тайық. Егер біз бү гін 1 тең ге қ ор жинасақ, онда пайыздық мө лшерлемесі i болғ анда бір жылдан кейін:

1 тең ге × (1 + i) аламыз.

Сонымен, бү гінгі 1 тең ге оның бір жылдан кейінгі қ ұ нымен салыстырғ анда аз болады, оның қ ұ ны: 1 тең ге / (1 + i). Ал 2 жылдан кейін алынатын тең генің бү гінгі қ ұ ны: 1 тең ге / (1 + i)² болады.

Белгілі бір уақ ыттан кейін тө ленетін 1 тең генің бү гінгі қ ұ ны ағ ымдағ ы келтірілген дисконтталғ ан қ ұ н (Present Discount Value - PDV) деп аталады жә не ол тө мендегі формуламен анық талады:

PDV = 1 / (1 + i)ⁿ

Бұ л формуладан ағ ымдағ ы дисконтталғ ан қ ұ н пайыздық мө лшерлемеге тә уелді екенін кө реміз. Пайыздық мө лшерлеме жоғ арылағ ан сайын, ағ ымдағ ы дисконтталғ ан қ ұ н тө мендейді.

Инвестициялар туралы шешім қ абылдағ анда таза дисконтталғ ан қ ұ н кө рсеткіші анық талады (Net Present Value - NDV):

NDV = π ₁ / (1 + r) + π ₂ / (1 + r)² +... + π _n / (1 + r)ⁿ – I

мұ ндағ ы I – инвестициялар;

π _n – n жылғ ы алынатын пайда;

i – дисконт мө лшері.

Дисконт мө лшері (i) пайыздық мө лшерлеме немесе басқ а да мө лшерлеме болуы мү мкін. Таза дисконтталғ ан қ ұ нның (net present value) шамасы 0-ден кө п болуы керек (NDV > 0), яғ ни инвестициядан кү тілетін жоспарлы пайда осы жобағ а салынғ ан инвестиция шамасынан кө п болуы керек екенін білдіреді.

35.Жер нарығ ының ерекшеліктері

Жер нарығ ы. Жер – аса маң ызды экономикалық ресурс жә не оның басты ерекшелігі – шектеулілігі, сондық тан жердің ұ сынысы ә рқ ашанда шектеулі болады. Жердің ұ сынысына ә сер ететін факторлар – оның қ ұ нарлығ ы мен орналасу орны. Жер ұ сынысының тұ рақ тылығ ы ұ сыныс қ исығ ының абсолютті икемсіз сипатта болуын кө рсетеді

Жер ресурсына қ атысты мұ ндай шектеулілік ең бек ұ сынысын немесе капитал ұ сынысын қ алыптастыруда байқ алмайды, себебі бұ л екі фактор еркін тү рде ұ дайы ө ндірілетін факторлар болып табылады, жә не бұ лар сұ раныстың ө суіне байланысты артуы да мү мкін. Осындай сұ рақ тарды жер нарығ ына қ атысты айта алмаймыз, себебі жер ұ сынысының шектеулілігі мен абсолютті икемсіздігі – жер нарығ ында бағ а қ алыптастырудың басты ерекшелігі болып табылады

Жер ресурстарының тағ ы бір ерекшелігі – оның қ озғ алмайтындық сипаты болып табылады. Жердің иесі ө зінің жер учаскесін жоғ ары пайда алу мақ сатында ауыл шаруашылығ ы ө німдерін ө ткізу нарық тарына жақ ындата алмайды немесе оларғ а жақ ын бола алатын ө ндірістік қ алаларғ а орналастыра алмайды.

Кө птеген ғ асырлар бойы жер негізінен тек ауыл шаруашылығ ы саласында ғ ана қ олданылып келген болатын, ал қ азіргі уақ ытта ол тұ рғ ын ү йлер, кең селер, дү кендер жә не басқ а да ғ имараттар салу ү шін де қ олданылады. Сондық тан, жердің тағ ы бір ерекшелігі – шаруашылық тық іс-ә рекеттің кез-келген тү рінде қ олданыла беретінін де айтып кеткеніміз жө н.