Жер рентасының түрлері және жердің бағасы

Дифференциалды жер рентасы. Жер шектеулі ресурс болғ андық тан, оның тө лемі жер рентасымен белгіленеді. Жердің қ ұ нарлығ ы жә не орналасу орындары ә р тү рлі боландық тан, ерекшеленген (дифференциалды) жер рентасы орын алады. Дифференциалды жер рентасының мә селелері ә р тү рлі экономикалық мектептермен (А. Смит, Д. Рикардо, К. Маркс, А. Маршалл жә не т.б.) зерттелген болатын. Осы мектептердің ә р тү рлі тұ жырымдамаларына қ арамастан, экономистер жер учаскелелерінің сапасы бірдей болмайды деп айтады. Бұ л жердің ө німділігі ө ндіріс факторы ретінде оның қ ұ нарлығ ына жә не орналасқ ан мекен-жайына (ауыл шаруашылығ ы ө німдерін ө ткізу нарығ ына жақ ын орналасқ ан) байланысты ә р тү рлі болады дегенді білдіреді.

Жер ұ сынысының абсолютті икемсіз болуы былай тү сіндіріледі, яғ ни жердің бағ асы оның ұ сынысымен емес, жекелеген жер учаскелеріне деген сұ раныстың дең гейімен анық талады. Жердің бағ асы жер қ ызметіне белгіленетін бағ а – жер рентасымен тығ ыз байланысты. Жердің бағ асы рентаны капиталдандыру жолымен анық талады. Егер жер учаскесі жыл сайын R рентасын беріп тұ рса, онда жердің бағ асы – болашақ тағ ы жер рентасының дисконтталғ ан қ ұ ны болып табылады. Жер учаскесінің қ ызметінен тү сетін рента жоғ ары болғ ан сайын жердің бағ асы да жоғ ары болады:

Жер рентасы — жерден тү сетін тұ рақ ты табыс. Оның дифференциалдық жә не абсолюттік тү рлері бар. Алғ ашқ ысы дифференциалдық І жә не дифференциалдық ІІ рента деп ажыратылады. Дифференциалдық І рентаның пайда болуының басты себебі — жеке жер телімдерінің қ ұ нарлылығ ы мен сол жердің рынокқ а қ атысты орналасу ерекшеліктері. Дифференциалдық ІІ рента жерге жұ мсалғ ан қ осымша қ аржығ а тура байланысты. Шаруашылық ты қ арқ ынды жү ргізу нә тижесінде қ осымша қ аржыдан дифференциалдық ІІ рента туындайды. Ол, сондай-ақ, ауыл шаруашылығ ы ө німдерін ө ндіру кезіндегі қ оғ амдық жә не жеке бағ а айырмашылығ ынан да туындайды. Абсолюттік Жер Рентасы жерге деген жеке меншікке байланысты. Орташа пайдадан артық алынғ ан қ осымша қ ұ н абсолюттік рентаны алу кө зі болып табылады. Ауыл шаруашылығ ы айналымына кірмейтін жерден де Жер Рентасы алынады. Оларғ а:

1. тау-кен ө неркә сібі пайдаланып отырғ ан жерден тү сетін рента;

2. қ ұ рылыс учаскелерінен тү сетін рента, т.б. жатады

37.Жалпы тепе-тең діктің ерекшеліктері жә не кері байланыс ә сері

микроэкономикада жалпы тепе-тең дік деген ұ ғ ым бар, яғ ни барлық нарық тық жү йенің тепе-тең дік жағ дайы, бұ л барлық нарық тарда (игіліктер нарығ ы мен ресурстар нарығ ында) тепе-тең діктің бір уақ ытта орындалуы деп тү сіндіріледі.

Жалпы экономикалық тепе-тең дік моделінің кө мегімен нарық тық жү йедегі барлық нарық тардың ө зара байланыстылығ ы мен ә рекеттілігі зерттеледі. Нарық тар вертикалды тү рде байланысуы мү мкін, яғ ни, бір саланың ө німі басқ а сала ү шін ө ндіріс ресурсы болып табылса, сондай-ақ, нарық тар горизонталды тү рде байланысуы мү мкін, егер бір саланың ө німі басқ а саланың ө німін тұ тыну кезінде ауыстырса немесе толық тырса. Мұ ндай ә рекет етудің тү рін кері байланыс ә сері деп атайды. Кері байланыс ә сері дегеніміз – жеке бір нарық тағ ы жеке тепе-тең дік шарттардың (сұ раныс пен ұ сыныстың) ө згеруі басқ а бір нарық тағ ы тепе-тең дікті бұ зуы, ал ол нарық ө з кезегінде жаң а тепе-тең дікке ұ мтыла отырып бірінші нарық тың тепе-тең дік жағ дайының нә тижесіне ә сер етеді.

Бұ л идеяны, яғ ни, жалпы тепе-тең дік теориясын алғ аш рет швейцар экономисі Леон Вальрас (1834 - 1910) ашқ ан. Ол ө зінің белгілі «аукционист моделі» арқ ылы жалпы тепе-тең дікті белгілі бір қ ағ идаларғ а сү йене отырып сипаттайды. Оның моделі тепе-тең дікке жету механизмін трансакциондық шығ ындардың қ атысынсыз сипаттайды, бұ л модельде уақ ыт факторы ескерілмейді, яғ ни нарық тық келісімдер бірден немесе қ ас-қ ағ ым сә тте тек дайын тауарларғ а жасалады. «Аукционист» Адам Смиттің «кө рінбейтін қ ол» моделі сияқ ты толық нарық тық ақ паратқ а ие бола отырып, сұ раныс пен ұ сыныстың тепе-тең дігін қ алыптастыратын бағ алар жиынтығ ын іздейді. «Аукционист» - бұ л нарық ты тиімділікке жетелейтін автоматты ө зін-ө зі реттеу механизмі.

38.Парето-тиімділік жә неЭджуорт қ орабындағ ы экономикалық тиімділік

Л. Вальрастың «аукционист» моделі де, А. Смиттің «кө рінбейтін қ ол» ә рекеті де (бұ л 1776 жылы пайда болғ ан идея) нарық ты жалпы тепе-тең дікке бағ ыттайтын кү ш ретінде сипатталады. Бұ л итермелеуші кү ш – пайдағ а ұ мтылу, ә рбір жеке кә сіпкерді ө з пайдасын максималдауғ а мә жбү рлейтін бә секелік кү рес деген сө з. Бә секелі ө ндіріс нә тижесінде кә сіпкерлер барлық қ оғ амның мү дделері ү шін ә рекет етеді. Бірақ, бұ л ресурстарды тиімді қ олдану кезінде ғ ана болуы мү мкін. Ресурстарды тиімді қ олдану деп біз сол ресурстарды тиімді пайдалану жолында ең жақ сы нә тижеге жету дегенді тү сінеміз немесе басқ аша сө збен айтқ анда, ешқ андай мү мкіндікті жіберіп алмау жә не ешқ андай пайданы жоғ алтпау деген сө з.

Тиімді ө ндірістің шарты болып ресурстарды тиімді бө лу табылады. Сә йкесінше, бә секе ресурстарды тиімді бө лудің табиғ и стимулы жә не ұ йымдастырушысы болып табылады.

Адам Смиттің идеяларын ә ріқ арай ө ң деген итальяндық экономист Вильфредо Парето (1848 - 1923) болды. Ол ресурстарды тиімді бө лудің критерийін анық тады: нарық тың бір субъектісі ө з жағ дайын екінші бір субъектінің жағ дайын тө мендетпей жақ сарта алмағ анда ресурстар мү мкіндігінше тиімді бө лінеді деп санады. Мұ ндай тиімді бө луді Парето – тиімді бө лу деп атайды. Сонымен, нарық тиімділігінің критерийі Парето – тиімділік болып табылады.

Қ оғ амның ә л-ауқ аттылығ ын максималдаудың мү мкіндіктерін зерттеуде «Эджуорт қ орабы» деген модель (сурет 12.1) қ арастырылады. Бұ л модель екі субъектінің пайдалылық тарын сипаттайтын диаграмма болып табылады жә не ол экономикалық игіліктердің тиімді бө ліну шартын анық тауғ а кө мектеседі, яғ ни экономикалық игіліктерді ө зара айырбастау кезінде субъектілердің пайдалылығ ы максималды дең гейге жетеді деп тұ жырымдалады.

Салтанаттың наны

10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0С

6

E 1

5

2

4 C 3

Болаттың Салтанаттың

шоколады шоколады

3 U_Б3 4

D B

2 U_Б1 5

U_С3 А

1 U_С1 6

0Б 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Болаттың наны

Сурет 12.1. «Эджуорт қ орабы»: айырбас тиімділігі

Екі қ оғ амдық топты сипаттайтын Болат пен Салтанат деген екі тұ тынушының арасындағ ы екі тауармен айырбас жү ргізу моделін мысал ретінде қ арастырайық. Суретте бір – біріне қ арап тұ рғ ан координаттардың екі жү йесі кө рсетілген, олардың осьтері тіктө ртбұ рышты қ ұ райды. Тіктө ртбұ рыштың оң жақ жоғ арғ ы бұ рышы – Ос координат жү йесінің басы, бұ л жү йеде Салтанаттың талғ амсыздық қ исық тарының картасы орналасқ ан. Тіктө ртбұ рыштың сол жақ тө менгі бұ рышы – Об координата жү йесінің басы, бұ л жү йеде Болаттың талғ амсыздық қ исық тарының картасы орналасқ ан. Горизонталды осьте А тауары (нан) жә не вертикалды осьте Б тауары (шоколад) кө рсетілген, сә йкесінше, А тауарының саны 10 дана жә не Б тауарының саны 6 дана болсын. Айталық, бастапқ ыда игіліктер А нү ктесі арқ ылы бө лінеді, яғ ни Болатта 7 дана нан жә не 1 дана шоколад бар (сондық тан, ол наннан гө рі шоколадты жоғ ары бағ алайды). Дә л сол нү ктеде, Салтанаттың қ олында 3 дана нан жә не 5 дана шоколад бар (оның қ олында шоколад кө п, сондық тан ол Болатқ а қ арағ анда нанды жоғ ары бағ алайды). Бұ л нү ктеде тұ тынушылардың алмастырудың шекті нормалары (MRS) сә йкес келмейді. MRSС = 3, MRSБ = ½, бұ л ө зара пайдалы келісімдер жасауғ а мү мкіндік береді. UС1 жә не UБ1 талғ амсыздық қ исық тары А нү ктесінде қ иылысады. Бұ л нү кте ө зара пайдалы келісімдер ауданы (суреттің боялғ ан бө лігі) болып табылады.

39.Ә леуметтік ә ділеттік сипаттамалары

Ә ділеттіліктің эгалитарлық сипаттамасы (эгалитаризм) қ оғ амның барлық мү шелеріне игіліктердің бірдей тең естіріліп бө лінуіне негізделеді, бұ л жағ дайда ә рбір азаматқ а игіліктер тең бе-тең бө лінеді. Бө лудің мұ ндай бағ ыты қ оғ амның кез-келген мү ліктік тең сіздігін жояды.

Келесі сипаттама Джон Роулстың атымен байланысты, ә ділеттіліктің роулсиандық сипаттамасы (роулсианство) қ оғ амның ең аз қ амтылғ ан мү шелерінің ә л-ауқ аттылығ ын жоғ арылату кезіндегі игіліктердің бө лінуін ә ділетті деп санайды. Бұ л бағ ыт қ оғ амның кедей топтарының ә л-ауқ аттылығ ын кө теруді қ арастырады.

Ә ділеттіліктің утилитарлық сипаттамасы (утилитаризм) қ оғ амның ә л-ауқ аттылығ ына тә н байланыстарды кө рсете отырып, қ оғ амның барлық мү шелерінің жиынтық ә л-ауқ аттылығ ын арттыруды қ амтамасыз ететін кез-келген бө луді ә ділетті деп санайды.

Ә ділеттіліктің нарық тың сипаттамасы ә ділеттілікті нарық орнатады жә не кез-келген тепе-тең дік бө лу ә ділетті болып табылады дегенге негізделеді.

1. Қ оғ амдағ ы ә леуметтік ә ділеттілікті орнату ү шін бірнеше сипаттамалар қ олданылады: а) ә ділеттіліктің эгалитарлық сипаттамасы қ оғ амның барлық мү шелеріне игіліктердің бірдей тең естіріліп бө лінуіне негізделеді, бұ л жағ дайда ә рбір азаматқ а игіліктер тең бе-тең бө лінеді; ә) ә ділеттіліктің роулсиандық сипаттамасы қ оғ амның ең аз қ амтылғ ан мү шелерінің ә л-ауқ аттылығ ын жоғ арылату кезіндегі игіліктердің бө лінуін ә ділетті деп санайды. Бұ л бағ ыт қ оғ амның кедей топтарының ә л-ауқ аттылығ ын кө теруді қ арастырады; б) ә ділеттіліктің утилитарлық сипаттамасы қ оғ амның ә л-ауқ аттылығ ына тә н байланыстарды кө рсете отырып, қ оғ амның барлық мү шелерінің жиынтық ә л-ауқ аттылығ ын арттыруды қ амтамасыз ететін кез-келген бө луді ә ділетті деп санайды; в) ә ділеттіліктің нарық тың сипаттамасы ә ділеттілікті нарық орнатады жә не кез-келген тепе-тең дік бө лу ә ділетті болып табылады дегенге негізделеді.

40.Ақ параттың асимметриялылығ ы жә не интерналийлер

Ақ параттың асимметриялылығ ы дегеніміз нарық тың жекелеген қ атысушыларының маң ызды ақ параттарғ а ие болу жағ дайы, ал басқ а субъектілердің мұ ндай маң ызды ақ параттарғ а ие болмауы, яғ ни ақ параттардың субъектілер арасында тең бө лінбеуі немесе дұ рыс қ амтылмау жағ дайы. Неоклассиктердің айтуынша, асимметриялық ақ парат – нарық тың фиаскосын (дә рменсіздігін) тудыратын себептердің бірі. Бұ л немен байланысты? Асимметриялық ақ параттың нә тижесінде интерналийлер туындайды, яғ ни келісім жасаушы тұ лғ алардың келісім жасау барысында пайда болатын, алдын-ала келісілмеген жә не алатын шығ ындары немесе табыстары. Интерналийлердің кө птеген мысалдары: тұ тынушы тауар сатып алады, бірақ ол тауар сапасыз болып шығ ады; келісімге келуші тұ лғ аның біреуі келісім – шартты бұ зғ анда (ағ ылшын тілін ү йретуші репетитор тіл ү йретемін деп екі айдың ақ шасын алдын-ала алып алады да, нә тижесінде ол ө з уә десін орындамауы мү мкін); жалдаушы жұ мыскерді жалдаудың арқ асында ө зін-ө зі жетілдіру жолымен ө з біліктілігін арттыруы мү мкін жә не т.б. Интерналийлердің пайда болуының себептері неде? 100%-дық ақ парат жинаудың трансакциондық шығ ындары ө те жоғ ары болуы мү мкін жә не ол шығ ындар толық ақ паратты иеленуде ә келетін нә тижеден асып кетуі мү мкін. Сатып алынатын тауардың сапасы туралы алдын-ала қ алай білуге болады? Сапа сертификатын сұ рау керек пе? Ал егер бұ л сертификат заң сыз болса жә не жалғ ан болып табылса ше? Ә лде дайындаушы-фирмағ а сұ рау жіберу керек пе? Бірақ осындай ә рекеттер жасауғ а шығ ындар кө п кетуі мү мкін жә не бұ ғ ан кететін уақ ыттың да альтернативті қ ұ ны жоғ ары болуы мү мкін.

Сонымен, асимметриялық ақ парат нә тижесінде нарық тың жұ мыс істеу механизмі бұ зылады, яғ ни бағ алық белгілер істің нақ ты жайын бейнелей алмайды.

41.Ақ параттың асимметриялылығ ын тө мендету жолдары