Азақтың ата-заңы

2.1. Конституция - Қ азақ стан республикасының негізгі заң ы

Республиканың президенті Н.Ә.Назарбаевтың тікелей басшылығ ымен тә уелсіз Қ азақ станның жаң а Конституциясы қ ысқ а мерзім ішінде ә зірленді. Ол халық талқ ылауынан ө тіп, референдум арқ ылы ө з кү шіне енді.

Жаң а Конституцияның ө мірге келуі, жан-жақ ты сараптамадан ө туі Н.Назарбаевтың атымен тікелей байланысты. Конституцияның бас авторы – Назарбаев Н.Ә деп толық сеніммен айтуғ а болады.

Конституция Қ азақ станның демократиялық, қ ұ қ ық тық жә не ә леуметтік мемлекет ретінде дамуына қ олайлы жағ дай жасайды. Заң да белгіленген барлық тұ жырым, қ ағ идалар ө мірдің барлық салаларын ө ркениетті заң жү зінде басқ аруғ а жағ дай жасап отыр.

Еліміздің бұ л Негізгі Заң ы бірінші рет Қ азақ стан Республикасын президенттік басқ ару нысанындағ ы біртұ тас мемлекет деп жария етті. Бұ л мемлекеттің қ ұ зырына ө з аумағ ының тұ тастығ ын, сырттан қ ол сұ ғ ылмауын жә не бө лінбеуін қ амтамасыз ету толығ ымен жатқ ызылады.

Конституцияда демократияның тү пкі мә ні ерекше айқ ындалады. “Демократия” деген грек сө зін ө з тілімізге аударсақ, халық тың билігі деген мағ ына шығ ады. Осы тұ жырым қ ағ ида Негізгі Заң ның ү шінші бабында нақ ты бейнеленген. “Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық ” нақ ты жазылғ ан.

Конституцияда республикадағ ы мемлекеттік билік біртұ тас деп жарияланғ ан. Бұ л билік Конституция бойынша ү ш тармақ қ а – заң шығ арушы, атқ арушы жә не сот жү йесі болып болып дараланғ ан. Мұ ндағ ы мақ сат билікті біржақ ты иемденіп кетушілікті болдырмау ү шін олардың аражігі ажыратылып, ә рқ айсысынан конституциялық ө кілеттіктері айқ ындалғ ан. Олар бір-бірінің ісіне қ ол сұ қ пайды, ә рқ айсысы ө з қ ұ зырларынша қ ызмет етеді.

Негізгі Заң да саяси бостандық тарғ а кең кепілдік берілген. Саяси қ озғ алыстар Конституция шең берінде емін-еркін ө мір сү ріп, қ ызмет ете алады. Оғ ан ешқ андай қ ысым жасалмайды.

Жаң а Конституцияның тағ ы бір басты артық шылығ ы – меншіктердің ә ралуандығ ын мойындап, оны заң жү зінде бекітті. Енді Қ азақ стан республикасында мемлекеттік меншікпен қ атар жеке меншік те ө з кү шіне еніп, заң мен қ орғ алады.

Неігзі заң меншіктің қ ызмет аясы мен мақ сатын да айқ ындап берді. Меншік атаулы қ оғ ам игілігіне ғ ана жұ мсалуғ а тиіс, ол адамзат мү ддесіне қ арсы қ ызмет етпеуге тиіс, ол адамзат мү ддесіне қ арсы қ ызмет етпеуге тиіс. Сонда ғ ана меншік иесін қ орғ ауғ а кепілдік жасалады.

Демократиялық принциптер Конституцияның арнайы “Адам жә не азамат” атты екінші бө лімінде айқ ын кө рініс тапқ ан.

2.2. Мемлекеттік саяси биліктің Конституциядағ ы саяси кө рінісі

Мемлекеттің саяси жү йесі Конституцияда нақ ты кө рініс тапқ ан. Саяси жү йенің негізгі тұ ғ ыры – президенттік басқ ару жү йесі Конституцияда алғ аш рет заң дастырылғ ан. Қ азақ стан Республикасы президенттік басқ ару нысанындағ ы мемлекет болып жарияланғ ан. Президентке елдің ішкі жә не сыртқ ы саясаттарын анық тау міндеті жү ктелген. Ол мемлекеттік биліктің барлық тармағ ының келісіп жұ мыс істеуін жә не олардың халық алдындағ ы жауапкершілігін қ амтамасыз етеді. Президент заң шығ арушы, атқ арушы, сот жү йелерінің бә ріне бірдей қ атынаста болады. Бә рінің жұ мысын ү йлестіріп, мемлекеттік биліктің дұ рыс жү ргізілуіінің кепілі болып танылады.

Біздің президентіміздің Негізгі Заң да кө рсетілген конституциялық ауқ ымда жемісті жұ мыс істеп отырғ анына бү кіл ел куә. Еліміздегі саяси тұ рақ тылық, орын алып отырғ ан ү лкен қ иындық тарғ а қ арамастан макроэкономикалық дең гейдегі ілгерілеу, отандық ө неркә сіпті жандандыруғ а шетел инвестицияларын кө птеп тарту, шикізат кө здерін игеріп, жер асты байлық тарын экономиканы аяқ қ а тұ рғ ызуғ а пайдалану, алыс-жақ ын шетелдермен оң ды қ атынастар орнату, ұ лттардың татулығ ын қ амтамасыз ету, еліміздің руханиятын, қ орғ анысын дамытуғ а кү ш салу жә не басқ а сан-салалы қ ызметтерді қ ұ птауғ а ә бден тұ рарлық.

Президент ел халқ ына “Қ азақ стан-2003” атты Жолдауын жариялады. Алда тұ рғ ан дамуымыздың басты бағ ыттарын кө рсетті.

Жаң а Конституция елімізде екі палаталы тұ рақ ты жұ мыс істейтін Парламентті заң дастырды. Ол республиканың заң шығ арушы ең жоғ арғ ы ө кілетті органы болып табылады. Парламентіміздің жаң а демократиялық сипатта дамуына конституциялық негіз қ аланды. Парламент ө з жұ мысын саясаттандыруғ а бейімдемей, экономикалық жә не саяси реформаны елімізде жеделдетуге қ ажетті заң дарды қ абылдауды алдына негізгі мақ сат етіп қ ойды.

Конституцияда Парламент депутаттарының қ ұ қ ық тары мен міндеттері нақ тылап кө рсетілген. Конституциялық шең берде ә рбір депутаттың жемісті жұ мыс толық негіз бар.

Парламент Елбасының ұ сынысы бойынша Конституцияғ а ө згертулер мен толық тырулар енгізеді, республикалық бюджетті бекітіп, оның орындауын қ олдайды, бұ л туралы Есеп комитетінің есептерін бекітеді. Ү кімет басшысының бағ дарламасын тың дап, оны мақ ұ лдайды немесе қ абылдамай тастайды. Соғ ыс жә не бітім мә селелелерін шешеді. Республиканың халық аралық шарттарын қ адап бекітеді жә не олардың кү шін жояды.

Республика Ү кіметі Конституция белгілеп берген ө кілеттіліктерінің негізінде экономикалық -ә леуметтік дамудың барысына басшылық жасап, ұ йымдастыруғ а, ең алдымен жауапты.

Парламент депутаттары да атқ арушы органғ а шексіз билік берілген деген пікірден қ ұ ралақ ан емес. Шындығ ына келгенде, Ү кімет те Конституцияда кө рсетілген мө лшерде ғ ана ө кілеттікке ие. Президенттің алдында есеп береді, оның ү немі бақ ылау-назарында болады. Бюджет жү йесі жө нінде Парламентке тікелей тә уелді.

Жаң а Конституцияда биліктің ү шінші тармағ ы – сот жү йесіне ерекше маң ыз берілген. Елімізде қ ұ қ ық тық реформа жү зеге асырылуда. Бұ л салада жаң а Конституцияғ а негізделіп қ айта жасалғ ан “Азаматтық кодекс” пен “Қ ылмысты істер кодексінің ” қ абылдануын ерекше атап ө туге болады.

Мемлекеттің республика дең гейінде ғ ана емес, жергілікті жерлердегі басқ аруы мен ө зін-ө зі басқ ару тә ртіптері де Конституцияда айрық ша дараланғ ан.

Облыс пен аудандарда, қ ала мен селода мемлекеттік басқ аруды ө кілді дегендер – мә слихаттар, сондай-ақ жергілікті атқ арушы органдар жү зеге асырады.

2.3. Конституциядағ ы кө рсетілген Қ Р азаматтарының міндеттері мен қ ұ қ ық тары

Республика азаматының негізгі қ ұ қ ық тарымен қ атар міндеттері де 1995 жылдың 30 тамызындағ ы бү кілхалық тық талқ ылаудан ө тіп қ абылданғ ан Конституцияда анық тұ жырымдалғ ан.

Адам тумасынан ө зіне қ ажетті қ ұ қ ық тар мен бостандық тарғ а ие. Ал ол ө з мемлекетінің азаматтығ ын алғ аннан кейін азаматтық қ ұ қ ық тарғ а ие болып, тиісті міндеттерді қ оса атқ аруғ а тиіс. Конституцияда адамды қ астерлеу, қ ұ рметтеу, адамгершілік сезімдеріне ү лкен маң ыз берілген. Ә ркімнің ө зінің жеке басының бостандығ ы заң жү зінде қ орғ алғ ан. Заң бойынша адамның жеке басының қ адір-қ асиетіне қ ол сұ ғ ылмайды.

Конституцияның 19-бабында “Ә ркімнің ө зінің қ ай ұ лтқ а, қ ай партияғ а жә не қ ай дінге жататынын ө зі анық тауғ а жә не оны кө рсету-кө рсетпеуге хақ ылы” деп жазылғ ан. Адамдардың ар-ождан бостандығ ына заң жү зінде толық кепілдік берілген.

Республика азаматтарының заң ды тү рде алғ ан қ андай да болсын мү лкін жеке меншігінде ұ стауында, оны мұ рағ а қ алдыруына конституциялық кепілдік жасалғ ан.

Конституцияның 39–бабында адамдардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарына қ оғ амдық тә ртіпті, адамның қ ұ қ ығ ы мен бостандығ ын, халық тың денсаулығ ын қ орғ ау мақ сатында ғ ана шектеу қ ойылуы мү мкін екендігі кө рсетілген.

39 баптың 3 пунктінде азаматтардың қ ұ қ ық тарын, яғ ни азаматтық қ ұ қ ығ ы, ө мір сү ру қ ұ қ ығ ы, жеке ө міріне, ө зінің жә не жанұ ясының қ ұ пиясына қ ол сұ ғ ылмауына, мемлекет органдары мен лауазым иелерінің кінә сінен шеккен зиянды қ айтарып алуына т.б қ ұ қ ық тарын тіпті ең тө тенше жағ дайлардың ө зінде де шектеуге рұ қ сат бермейтіні айтылғ ан.

Конституцияда жеке, азаматтық жә не саяси қ ұ қ ық тарғ а, осы қ ұ қ ық тардың кепілдігіне айтарлық тай кө ң іл бө лінеді.

Жеке меншік қ ұ қ ығ ы заң мен қ орғ алады (6 бап.). Жерді меншіктеу қ ұ қ ығ ы бекітіледі (21, 25 бап.), сонымен қ оса ө зінің мү мкіндіктерін жә не мү ліктерін кә сіпкерлік қ ызметте жә не заң мен тыйым салынбағ ан экономикалық қ ызметте еркін пайдалануына қ ұ қ ық тары бар. Бұ л нарық тық экономиканың тұ рақ ты дамуы, экономикалық реформаның алғ а жылжуы ү шін сенімді конституциялық негіз жасауды қ амтамасыз етеді.

Қ азақ стан Республикасының Конституциясының 13 бабында ә р адамның ө зінің бостандығ ы мен қ ұ қ ығ ын сот арқ ылы қ орғ ай алатыны кө рсетілген. Ә р адамның заң мамандарынан кө мек алуғ а, ү кімді Жоғ ары сотқ а қ айта қ аратуғ а, жазаны жең ілдетуді сұ рауғ а қ ұ қ ығ ы бар.

Азаматтардың медициналық кө мек алуына, мемлекеттік оқ у орындарында тегін орта білім алуына кепілдік беріледі. Ал орта білім алу Конституция бойынша міндетті деп табылғ ан.

Республика азаматтарының қ ұ қ ығ ы мен міндеттерін сө з еткенде, екі мә селені ерекше атап ө туге болады. Бірі – заң ды тү рде белгіленген салық тарды, алымдарды жә не ө зге де міндетті тө лемдерді тө леу ә ркімнің борышы ә рі міндеті болып табылады, екіншісі – Отан қ орғ ау ә рбір азаматтың қ асиетті парызы жә не міндеті. Азаматтардың қ ұ қ ығ ы мен міндетін сө з еткенде бұ л талаптардың адамдардың ө з қ ұ қ ық тарын кө бірек біліп, міндеттерін орындауғ а келгенде ұ мытшақ тық танытатыны жиі кездеседі.