Тақырып 2. 1917 жыл Қазан төңкерісі және В.И. Ленин

1. Ленин жә не большевизм: «Апрель тезистерінен» Қ азан декреттеріне дейін.

2. Большевиктік жә не басқ а да саяси партиялар. Ә скери-пролетарлық диктатура.

3. Қ азақ станда большевиктік биліктің орнауы. В.Ленин жә не Тү ріккомиссия.

В.Ленин 1917 жылы 4 сә уірде партияның Орталық Комитетінің, Петербург комитетінің мү шелері алдында, жұ мысшы жә не солдат депутаттары Кең естерінің бү кіл Ресейлік большевик делегаттары алдында «Пролетариаттың ү стіміздегі революциядағ ы міндеттері туралы» баяндамажасады. Баяндаманың тезистері 7 сә уірде «Правдада» жарияланды. Ол тарихта «Апрель тезистері» деген атпен қ алды. Онда айтылғ ан басты мә селе «буржуазиялық -демократиялық революцияны социалистік революцияғ а ұ ластыру». Ленин ө з серіктеріне «бұ рынғ ы большевик» қ алпында, яғ ни 1905-1907 жылдардағ ы саяси-идеялық дең гейдеқ алып қ оймауды ескертті. Ол революцияның мақ саты буржуазиялық -демократиялық болатын. Тоталитарлы мемлекеттің болашағ ын болжап берген В.Лениннің «Мемлекет жә не революция» деген ең бегі болды. Ол «жаң а пролетарлық мемлекет... «жаң а диктаторлық» мемлекет» - деп атады. Диктатурада басшылық жасап, бағ ыт беруші коммунистер партиясы болатынын атап кө рсетті. В.Ленин ө з хаттарында партияны кө теріліс ұ йымдастыруғ а шақ ырды. Оның нә тижесі 1917 жылғ ы 25 қ азанда (7 қ араша) кө рінді. Осы кү ні Кең естердің ІІ съезі В.Ленин жазғ ан «Жұ мысшыларғ а, солдаттарғ а жә не шаруаларғ а!» ү ндеуін қ абылдады. 2 қ арашада «Ресей халық тарының деклорациясы», «Ресей мен Шығ ыстың барлық ең бекші мұ сылмандарына» ү ндеуі жә не жер туралы, бітім туралы, сауатсыздық ты жою туралы бірқ атар дектреттер қ абылданды. Қ азақ станда Кең ес ө кіметінің орнауының орталық тан басқ аша ө зіндік ерекшеліктері болды. 1917 жылғ ы кө ктем мен жаз айлары қ азақ қ ауымының барынша жанданғ ан кезең і болды.

Ол бірнеше бағ ытта: халық ө кілдерінің Ақ пан тө ң керісінен кейін мемлекеттік қ ұ рылысқ а қ атынасу, ұ лттық қ оғ амдық -саяси ұ йымдар қ ұ ру, ә леуметтік-экономикалық реформалар бағ дарламаларын жасау жә не елдің саяси ө міріне араласу бағ ыттарында кө рініс тапты. Либерал-демократиялық бағ ыттағ ы зиялылар Ә.Бө кейханов, М.Тынышпаев, М.Шоқ ай Ақ пан тө ң керісі жең ісінен кейін қ азақ интеллигенциясы ө кілдерінен кімдерді жаң а мемлекеттік қ ұ рылым қ ызметіне ұ сыну қ ажет деген мә селе тө ң ірегінде кең есе бастады. Олардың ұ сынысы бойынша Уақ ытша ү кіметтің жергілікті органдарының ә ртү рлі дә режедегі басқ ару жү йесінің чиновниктері болып А.Бірімжанов, Ғ.Кенесарин, А.Тұ рлыбаев, М.Саматов т.б. тағ айындалды. Елде қ ос ү кіметтің жергілікті органдары жә не қ азақ комитеттері қ ұ рылды, сонымен қ атар ең бекшілердің бұ қ аралық ұ йымдары да қ ұ рыла бастады.

Қ азақ станның 20-ғ а жуық қ алалары мен елді мекендерінде оқ ушылардың, ауыл мұ ғ алімдерінің бастарын біріктірген қ азақ жастарының ұ йымдары пайда болды. Омбыда «Демократиялық оқ ушы жастар кең есі» мен «Бірлік» ұ йымы, Ақ молада «Жас қ азақ», Спаскі заводында «Жас жү рек» Ә улие ата уезі, Мерке қ ыстағ ында Тұ рар Рысқ ұ лов ұ йымдастырғ ан «Қ азақ жастарының революциялық одағ ы», Семейде «Жанар», Қ ызылжарда «Талап» т.б. жастар ұ йымдары қ ұ рылды. Жастар ұ йымдарының кө пшілігі алғ ашқ ы кезде ө здерінің алдына ағ артушылық мақ саттар қ ойды. Елдегі ә леуметтік-саяси ө згерістердің ық палымен кейбір жастар ұ йымдары: «Қ азақ жастарының революциялық одағ ы», «Жас қ азақ», «Демократиялық оқ ушы жастар кең есі» ө з бағ дарламаларына ағ артушылық мақ саттармен қ атар ауылдағ ы ү стем таптарғ а, уақ ытша ү кіметке қ арсы кұ рес талаптарын кіргізіп, тү бірлі ә леуметтік, таптық мә селелерді кө тере бастады. 1917 жылдың жазына қ арай Ақ молада С.Сейфуллин, Б, Серікбаев басшылығ ымен қ ұ рылғ ан «Жас қ азақ» ұ йымы»Тіршілік» атты газетін шығ арып ауылдағ ы ү стем таптарғ а, Уақ ытша ү кіметке, алашшылдарғ а қ арсы кү рес жү ргізді.

Қ азақ жастары ұ йымдары барлығ ы бірдей болғ ан жоқ. Семейдегі «Жанар», Қ ызылжардағ ы «талап», Омбыдағ ы «Бірлік» ұ йымдары «Алаш» партиясының ық палында болып, ә леуметтік-таптық тартыста соның саяси бағ ытын қ олдады. 1917 жылдың жазына қ арай қ азақ тың либералдық -демокатиялық қ озғ алыс жетекшілерінің Уақ ытша ү кіметке деген сенімін ә лсіретті. Қ азақ станда тү бірлі ә леуметтік-саяси мә селелер шешімін таппады. Уақ ытша ү кімет ұ лт жә не аграрлық мә селелерді демократиялық тұ рғ ыда шешуге талпынбады. Ө зінің мә ні жө нінен империалистік билеу мен басқ ару органы болып қ ала берді. Осыдан кейін Уақ ытша ү кіметтегі шешуші позицияғ а ие болып отырғ ан кадеттерге деген Ә.Бө кейханов пікірі де кү рт ө згерді. Ол ө зінің «Мен Кадет партиясынан неге шық тым?» деген ашық хатында оқ ырман назарын негізгі ү ш мә селеге аударды: жер, автономия, дін мә селесі.

Сө йтіп Ә.Бө кейханов Ұ лттық -саяси партия ұ йымдастыруғ а кірісті. 1917 жылы 21-26 шілдеде ө ткен І Бү кілқ азақ тық съезд «Алаш» партиясының қ ұ рылғ андығ ын жариялады. 1917 жылдың қ азан-қ араша айларында тағ ы да бір ұ лттық -саяси ұ йым «Ү ш жү з» партиясы дү ниеге келді. Ол ө зін «қ ырғ ыздың (қ азақ тың) социалистік партиясы» деп атады.

1917 жылғ ы қ ыркү йек-қ азан айларында лениндік ұ рандарғ а сенген Қ азақ станның жұ мысшылары, кедей шаруалары ө кіметті Кең естердің қ олына беруді, ө неркә сіп орындарында жұ мысшы бақ ылауын орнатуды талап ете бастады. Қ азақ станның қ оғ амдық -саяси ө мірінде терең бетбұ рыс жасаудың алғ ышарттары пісіп жетілді. Қ азан тө ң керісіне тікелей дайындық кезең інде Қ азақ станғ а большевиктік эмиссарлар келе бастады. Қ азақ станда Кең ес ө кіметін тү пкілікті орнатуда В.Ленин қ ол қ ойғ ан арнайы мандатпен келген эмиссарлық орган Тү ріккомиссия да ерекше белсенділік кө рсетті. 1917 жылы 28 қ арашада Халық Комиссарлар Кең есінің шығ арғ ан «Тө ң керіске қ арсы болғ ан азамат соғ ысы кө семдерін тұ тқ ындау» туралы декреті шық ты. Осы декретте кадет партиясы мү шелеріне қ аратылып «халық жауы» деген термин енгізілді. Халық Комиссарлары Кең есінің 1918 жылғ ы 5 қ ыркү йектегі «Қ ызыл террор туралы» қ аулысында «террор», «концлагерь» терминдері де енді.

Коммунистік партия мү шелері идеялық жағ ынан біркелкі, саяси мә селелер жө ніндегі кө зқ арастары, ой-пікірлері бір жерде тоғ ысып жатуы тиіс болды. Алайда, партия мү шелерінің бә рі тең қ ұ қ ық ты болғ ан жоқ. Партия мү шелерінің тең қ ұ қ ық тығ ы партия қ ұ жаттарында айтылғ анымен, тө менгідлер партияның жоғ арғ ы органдарындағ ы кө семдерінің кө зқ арасын ұ ғ ынып, істі жалғ астыру дә стү рі қ алыптастырылды. Партияның басшылық рө лі алғ ашқ ыда социализм қ ұ рудағ ы қ ажеттіліктен туындаса, уақ ыт ө те келе билікті толық қ олғ а алғ ан соң тоталитардық жү йенің асыра сілтеулерін ақ тап қ алуғ а қ ажет болды. Тө ң керістен кейін орнағ ан билік – жұ мысшы мен шаруалар табының билігі деп ұ рандалғ анымен, шын мә нісінде партиялық билік орнады.