Тақырып 3. Қазақстан жаңа экономикалық саясат (НЭП) жылдарында

1. 1920 жылдардың басындағ ы ә леуметтік жағ дай. Елдегі ауыр дағ дарыс себептері.

2. Коммунистік партияның Х съезі (1921 ж. 20 наурыз)

3. Жаң а экономикалық саясатақ а ө ту.

Азамат соғ ысында Қ ызыл Армия жең іске жетіп, қ арсыластарын тізе бү ктірді. Біріншә дү ниежү зілік соғ ыс жылдарынан басталғ ан экономикалық қ арама-қ айшылық тар терең дей тү сті. аймақ тардағ ы экономикалық байланыстар ү зілді. Ауыл шаруашылығ ы экстенсивті сипатта болды. ОНың бағ ыттары: кө шпелі жә не жартылай кө шпелі мал шаруашылығ ы, егіншілік болды. ауыл шаруашылық аудандарының даму дә режесі ө те тө мен болды. Шетелдердің ә скери интервенциясы мен азамат соғ ысы жағ дайында елде экономикалық саясат енгізілген еді. Ол тарихтан белгілі «ә скери коммунизм» саясаты деп аталды. «Ә скери коммунизм» саясаты ө неркә сіпті толығ ымен орталық тандырып билікті мемлекеттің қ олына берді, мақ сат елдің қ орғ анысын қ амтамасыз ету болғ андық тан тамақ, шикізат жә не басқ а да ө німдерді қ алай пайдалану мә селесін мемлекеттің ө зі шешті. Бұ л «Ә скери коммунизм» саясаты ауыл шаруашылығ ына ө нім дайындаудың бө ліп ө лшеу жү йесін енгізді. «Продармия» дегендер пайда болды. Олар мемлекет ү шін шаруашылық ө німдерін жинады. Ө нім дайындаушыларғ а кү н кө рістері ү шін ең тө мен нормамен ө нім қ алдырып, кө нбегендерден кү шпен тартып алынды.

Қ азақ станда 300-ден астам ірі ө неркә сіп орындары национализацияяланды. Азамат соғ ысы жылдарында енгізілген «ә скери коммунизм» саясатының жеке кә сіпкерлік пен саудағ а тыйым салуы экономикағ а тиімсіз болды. Бұ рынғ ы шаруашылық байланыстары ү зілді, жаң а шаруашылық жү йесі қ арқ ын ала алмады. Национализацияланғ ан ө неркә сіпті басқ арудың жаң а жү йесі бірден шектен тыс орталық тандырылғ ан, бюрократтық сипат алды. маман жұ мысшылардың жетіспеуі, азаматтардың соғ ыста болуы, енді бір бө лігінің ә кімшілік жұ мыстан босамауы, шикізаттың жеткіліксіздігі кей жағ дайларда саяси жә не ә скери органдардың ө неркә сіп саласына араласуына алып келді.

Соғ ыстың салдарлары, табиғ и апат (қ уаң шылық, астық тың шық пауы т.т.), иррационалды экономикалық саясат ауыл шаруашылығ ында дағ дарысты жағ дай қ алыптастырды. Мал шаруашылығ ы да ө те ауыр жағ дайда қ алды. 1914-1922 жылдар аралығ ында мү йізді қ ара -2, 1 миллион басқ а, жылқ ы – 2 миллионғ а, ұ сақ мал – 6, 5 миллионғ а, тү йе – 300 басқ а қ ысқ арды.Осы жылдары барлық мал басы 10, 5 миллионғ а азайды. Ауыл мен деревняларда мемлекеттің кү штеу саясатына наразылық ө рістеді.

Қ алыптасқ ан жағ дай елдегі шаруашылық саласына жаң а ө згерістер енгізу қ ажеттігін кө рсетті. Оның негізгі ө зегі қ алыпты экономикалық қ атынастар қ алыптастыру болуы тиіс еді. шаруашылық кү йзеліс, азамат соғ ысы жә не шетелдік соғ ыс интервенциясы жағ дайында азық -тү лік салғ ырты азық -тү лікпен қ амтамасыз етудің мә жбү рлі қ ұ ралы болды. Мұ ны Халық комиссарлар кең есі «соғ ыс коммунизм» кезінде ірі саяси жә не экономикалық маң ызы бар шара ретінде 1919 жылы 11 қ аң тарда енгізді. Уақ ытша енгізілген «ә скери коммунизм» саясаты, азамат соғ ысы жағ дайында бірден-бір мү мкін ә рі қ ажетті шара болды.

«Ә скери коммунизм» саясатының салдарлары:

Ÿ Шаруалардың «антикоммунистік» кө терілістер ұ йымдастыруы, соң ында большевиктердің салғ ырттан, «соғ ыс коммунизмі» саясатынан бас тартуына алып келді;

Ÿ Ө неркә сіп саласын анархия жайлады. Шаруашылық жү йесі еркін даму мү мкіндігінен айралды;

Ÿ Ең бекті тотальді милитаризациялау орнық ты;

Ÿ Ең бекшілерді ө з ең бегінің нә тижесінен шеттетті;

Ÿ «Идеяғ а» ең бек ету қ ажеттігін тү сіну қ алыптасты.

Соцаилизмнің экономикалық іргетасын қ алау ү шін, ірі ө неркә сіп саласын жаң а техникалық база негізінде қ алпына келтіру жә не қ айта қ ұ ру қ ажет болатын.

1921 жылы 8-16 наурыз аралығ ында РКП(б) Х съезі болды. Съезден кейін Бү кіл Одақ тық Орталық Атқ ару Комитеті (ВЦИК) жаң а экономикалық саясатқ а кө шу курсын бекітті.

«Ә скери коммунизм» саясатының қ атал шектеулерінен босату шаруалар мен кә сіпкерлердің белсенділігін оятып, халық шаруашылығ ының ең сесін кө теруіне ә сер етті. Азық -тү лік салғ ырытының орнына азық -тү лік салығ ы енгізілді.

Жаң а экономикалық саясатқ а кө шу барысында мына мә селелерге мә н беру ұ сынылды:

Ÿ саяси-идеологиялық салада – қ атал бір партиялық жү йе, кез келген оқ шау ойлау мен оқ шау ә рекетке жол бермеу. Партия кадрларына коммунистік тә рбие беру, жат «буржуазиялық» идеологиядан сақ тандыру мақ сатында В.Ленин «Жауынгер материализмнің маң ызы туралы» мақ аласын жазды. Бұ л мақ ала партия саясатына басқ а бағ ытта ойлаушыларғ а қ арсы кү реске жұ мылдырылды;

Ÿ экономика саласында - ә кімшіл-нарық тық (административно-рыночную) шаруашылық жү йесін қ ұ ру мақ сат етілді. Азық -тү лік салығ ын енгізу дегеніміз капитализмнің кейбір кө ріністерін жандандырып, жеке меншіктегі ұ сақ кә сіпорындардың ашылуына жағ дай жасайтын еді.

Жаң а экономикалық саясатты енгізумен мынадай мә селелер шешімін тапты: жерді жалғ а беру жә не алу, жалдамалы ең бек кү шін пайдалану, ауыл шаруашылық, кредиттік, тұ тыну, кооперациялары кең ейіп дамыды. «Ә скери коммунизм» кезінде енгізілген ең бек етуге міндеттілік жә не ең бекке жұ мылдыру тоқ татылды. Ұ сақ кә сіпорындар жеке тұ лғ алар немесе кооперативтерге жалғ а берілді.

Қ азақ станда ө неркә сіпті қ алпына келтіру қ иын жағ дайда жү ргізілді: шикізат пен отын, маман жұ мысшы қ олы жеткііксіз болды. Қ абылданғ ан жаң а экономикалық саясат жағ дайында ел ең сесі біртіндеп кө терілгені байқ алды. Республиканың ауыл шарушылығ ы саласы да ілгеріледі.

1921-1925 жылдары Қ азақ станда Кең естер жү зеге асырғ ан экономикалық саясаттың қ арама-қ айшылық ты жақ тары да болды. Тө ң керістің алғ ашқ ы жылдары ұ лттық аймақ тарғ а, алыс аудандарғ а кө мек кө рсету жө нінде кө п айтылғ анымен, орнығ ып келе жатқ ан жаң а жү йе бар мү мкіндіктерді Мә скеу қ аласы мен Ресейдің егінді аудандарында Кең ес билігін нығ айтуғ а жұ мылдырды. Ұ лттық аудандар мемлекеттің шет аймақ тары саналды да, орыс емес ұ лттардың мұ ң -мұ қ тажына сө з жү зінде болмаса, іс жү зінде айтарлық тай кө ң іл бө лмеді.