Жер ғаламшарының Күн жүйесіндегі орны

Кең істік пен уақ ыт жө ніндегі алуан тү рлі ұ ғ ымдар—бү кіл болмыс пен бізді қ оршағ ан ғ аламды қ ұ райды. Ә лемдегі зат атаулының басым кө пшілігі жарқ ырағ ан алып шар тә різді плазмалық денелер — жұ лдыздарда шоғ ырланғ ан. Жү здеген миллиард жұ лдыздардан тұ ратын жұ лдыздық жү йелер галактикаларды. тү зеді. Осындайгалактикалардың бірі—Қ ұ с жолы, оның диаметрі шамамен 100 000 жарық жылына тең.

Ғ алымдар ғ арыштағ ы қ ашық тық тарды шамалауда " жарық жылы" деп аталатын ө лшем бірлігін пайдаланады, ол жыл ішінде жарық тың жү ріп ө тетін қ ашық тығ ына тең. Жарық жылдамдығ ы 300 000 км/с екенін ескерсек, ғ арыштағ ы аспан денелерінің бір-бірінен қ андай алшақ орналасқ анын шамалауғ а болады. Мә селен, ЖерденСү мбіле жұ лдызына дейінгі қ ашық тық 0, 82 жарық жылына тең, ал Кү н Қ ұ с жолының орталығ ынан 32 000 жарық жылына тең қ ашық тық та орналасқ ан.

Қ ұ с жолы ө сіресе айсыз кү згі аспанда айқ ын байқ алады, мұ нда ғ аламдағ ы мың сан жұ лдыздардың бірі болып саналатын Кү н орналасқ ан. Кү н мен оны айналып жү рген мың дағ ан аспан денелері бірігіп, Кү н жү йесін тү зеді. Кү н жү йесінің жалпы массасының 99, 9%-ы Кү нге тиесілі. Кү ннің салмағ ы Жердікінен 333 мың есе, кө лемі 1, 3 млн есе ү лкен.

Жер шары — Кү нді айналып жү рген ғ аламшардың бірі. гр. π λ ά ν η ς планета — " адасқ ан жұ лдыздар" дегенді білдіреді. Кү н жү йесіндегі Плутоннан басқ а ғ аламшарларды жер тобындағ ы (Меркурий, Шолпан, Жер, Марс) жә не алып ғ аламшарлар (Юпитер, Сатурн, Уран жә не Нептун) деп екі топқ а бө леді. Ғ аламшарлар Кү нді эллипстә різді орбиталарының бойымен айналады. Ғ аламшарлардың маң ында айналып жү рген шағ ындау аспан денелерін табиғ и серіктері деп атайды. Жердің жалғ ыз табиғ и серігі — Ай, ол Жерден 384 мың км қ ашық тық та орналасқ ан. Ай Жер табиғ аты мен тіршілік дү ниесіне елеулі тү рде ық пал етеді.

5 Iшкi геосфералар.

Жер негізгі 3 геосферадан тұ рады:

1. жер қ ыртысы,

2. мантия,

3. ядро.

Бұ л геосфералар сейсмикалық толқ ындардың жылдамдығ ына жә не олардың терең дік бойынша ө згеруіне байланысты сегізсейсмикалық қ абатқ а бө лінеді: А, В, С, D´, D˝, E, F, G. Сонымен қ атар Жерде жоғ арғ ы қ атты қ абат литосфера мен тө менгі жұ мсақ қ абат атмосфера бө лінеді. А – Жер қ ыртысы. В, С, D´ жә не D˝ қ абаттары – Жер мантиясы. В. қ абаты Мохоровивич бетінен 400 м терең дікке дейін бойлайды. В қ абаты мен Жер қ ыртысының арасында қ арқ ынды зат алмасу жү реді. Бұ л қ абатта сейсмикалық толқ ындардың жылдамдығ ын тө мендететін белдемдер бар. Олардың терең дігі қ ұ рлық та 100 – 220 км, мұ хиттардың астында 60 – 220 км. Бұ л белдемдердегі толқ ындардың жылдамдығ ының тө мендеуі жоғ арғ ы температура мен оғ ан сә йкес қ ысымғ а байланысты. С қ абаты 400 – 900 км терең дікті қ амтиды жә не бұ л қ абат минералдық зат тығ ыздығ ы артып басқ а тү рлерге алмасуына байланысты толқ ын жылдамдығ ының тез ө суімен сипатталады. D´ (900 – 2700 км) қ абатында толқ ындардың жылдамдығ ы біртекті заттардың нығ ыздалуына байланысты ө седі. D˝ қ абатында (2700 – 2885 км) заттардың қ ұ рамы ә ртекті жә не температураның жоғ ары болуына байланысты сейсмикалық толқ ындардың жылдамдығ ы тұ рақ сыз. Е, Ғ, G қ абаттары Жердің ядросын (радиусы 3486 км) қ ұ райды. Ол сыртқ ы (Е қ абаты) жә не ішкі (G қ абаты) ядроғ а (субядроғ а) бө лінеді. Бұ л екеуінің арасында сыртқ ы ядро қ ұ рамына кіретін аралық белдем (Ғ қ абаты) бар. Ядро шекарасында бойлық сейсмикалық толқ ындардың таралу жылдамдығ ы 13, 6 км/с-тан 8, 1 км/с-қ а дейін кемиді, субядро шегіне тау 11, 2 км/с-қ а дейін артады. Субядродағ ы сейсмикалық толқ ындардың таралу жылдамдығ ы тұ рақ ты. Жердің физикалық қ асиеттері мен температурасы терең деген сайын ө згереді. Жер қ ыртысының орташа тығ ыздығ ы 2, 8 т/м3, шө гінді қ абатындағ ы орташа тығ ыздығ ы 2, 4 – 2, 5 т/м3, «граниттік» қ абатта 2, 7 т/м3, «базальттық» қ абатта 2, 9 т/м3, мантияда 3, 6 – 4, 5 т/м3, ядро шекарасында 5, 6 т/м3, ядрода 10, 0 т/м3, Жер центрінде 12, 5 т/м3. 2500 км-ге дейінгі терең дікте ауырлық кү ші ү деуінің шамасы 10 м/с2-қ а, ядро шекарасында 10, 7 м/с2-қ а, Жер центрінде нө лге тең. Тығ ыздық пен ауырлық кү ші ү деуінің мә ндері бойынша есептелген қ абаттардың қ ысымы қ ұ рлық тық Жер қ ыртысы табанында 1 Гн/м2-ге, В қ абаты табанында 14 Гн/м2-ге, С қ абаты табанында 35 Гн/м2-ге, ядро шекарасында 136 Гн/м2-ге, Жер центрінде 361 Гн/м2-ге тең.Геосфераны қ ұ райтын жыныстар ү немі қ озғ алыста болады жә не ө згеріп отырады, бұ л процесс, ә сіресе, сұ йық жә не газды қ абаттарда ө те жақ сы байқ алады. Жер қ ойнауында жә не бетінде болатын барлық процестер эндогендік жә не экзогендік болып екіге бө лінеді. Экзогендік процестер бұ зушы (ү гілу, ө зен жә не мұ з эрозиясы, жел мен жер асты суларының ә рекеті, т.б.) жә не тү зуші (қ ұ рлық тық ойыстардың, тау жыныстарының жаралуы) болып ажыратылады. Жер қ ыртысына ә сер етуші эндогендік процестердің жиынтығ ы тектоникалық процестер, ал олар байқ алғ ан қ абаттар тектоносфера деп аталады. Тектоникалық процестер магмалық ә рекеттердің барлық тү рлерімен тығ ыз байланысты. Қ ұ рлық тардағ ы экзогендік процестер Жер бетіндегі биіктіктер мен ойпаң дар бойынша анық талады. Ішкі жә не сыртқ ы процестердің ө зара байланысы Жер бедерін қ алыптастырады.

· Литосфера ^[1] — жер қ абығ ы (грек. lithos - тас, sphaira — шар) — жердің сыртқ ы қ атты қ абаты жоғ арғ ы гидросфера жә не атмосфераменшектеседі. Жер қ абығ ының жоғ арғ ы бө лімі — шө гінді қ абық; ол шө гінді тау жыныстарынан тұ рады, кейде бұ ғ ан эффузивтер жамылғ ысын да енгізеді. Жер қ абығ ының тербеліс тарихы қ озғ алысына байланысты, оның кқ алың дығ ы ә р орында ә р тү рлі болып келеді. Шө гінді қ абық тың астында граниттік қ абат орналасады; бұ л қ абат мұ хит ойыстарында ұ шырамайды. Граниттік қ абаттың астында аралық немесе «базальттық» аса тығ ыз жыныстар қ абаты жатады.^[2]

· Литосфера - Жер планетасының біршама берік тау жыныстары кешендерінен тұ ратын, тө менгі жапсары ішінара балқ ымалы яки онша берік емес атмосфера қ абатымен шектелетін ең сыртқ ы қ абаты. Литосфера жер қ ыртысын (Жердің ең сыртқ ы қ атты қ абыршағ ын) жә не осы қ ыртыс пен атмосфера аралығ ын қ амтитын қ атты заттардан тұ ратын, литосфералық мантия деп аталатын жоғ арғ ы мантияның ең жоғ арғ ы қ абатын біріктіреді. Литосфералық мантия қ абаты жер қ ыртысынан Мохоровичич шегі арқ ылы дараланады, бұ л қ абатты қ ұ райтын тау жыныстарының қ ұ рамы негізінен оливин мен пироксеннен тұ ратын аса негізді жыныстарғ а сә йкес келетін болса керек. Литосфераның беткі жазық тығ ы атмосферамен немесе гидросферамен шектеледі. Литосфера қ алың дығ ы 50-200 шақ ырым аралығ ында деп есептелінеді.^[

6 Жер қ ыртысы, оның қ ұ рылысы жә не типтері.

7 Жер қ ыртысының негізгі қ ұ рылымдық элементері.

Жер қ ыртысы — литосфераның беткі бө лігін қ ұ райтын, тө менгі жапсары Мохоровичич дең гейімен шектелген Жердің ең ү стің гі қ абығ ы. Жер қ ыртысы қ алың дығ ына, қ ұ рамына, қ ұ рылысына қ арай қ ұ рлық тық жә не мұ хиттық болып негізгі 2 типке бө лінеді. Қ ұ рлық тық жер қ ыртысының қ алың дығ ы тектоник. жағ дайына байланысты 25 — 45 км-ден (платформаларда) 45 — 75 км-ге дейін (тау тү зілу аймақ тарында), ал мұ хиттық жер қ ыртысының қ алың д. 5 км-ден (Солтү стік Мұ зды мұ хит) 10 — 12 км-ге дейін ө згереді. Жер қ ыртысы тө мен қ арай тығ ыздығ ы арта беретін жанартаутекті-шө гінді (тығ ызд. 1, 8 — 2, 5 г/см3), гранит — метаморфты (2, 5 — 2, 7 г/см3) жә не базальтты (2, 7 — 3, 0 г/см3) қ абаттарғ а бө лінеді. Жер қ ыртысының жоғ арғ ы бө лігі қ атпарларғ а жиырылып, жарылымдармен қ иылғ ан жә не тө м. сатыда метаморфталғ ан шө гінді, терригенді жә не магмалық тау жыныстарынан қ ұ ралғ ан. Қ алың дығ ы платформаларда 1 — 2 км, терең ойыстарда 10 — 20 км жетеді. Шө гінді қ абаттың астында салмағ ы жең іл, гранит пен гнейстерден тү зілген шө гінді қ абаттың жыныстарымен алмасып отыратын гранит-метаморфты қ абат орналасқ ан. Гранит қ абатының қ алың д. жазық тар астында 15 — 20 км, тау жү йелері табанында 15 — 50 км-ге дейін. Мұ хиттар тү бінде граниттік қ абат ө те жұ қ а, не мү лде болмайды. Граниттік қ абат Конрад бетімен шектеледі. Жер қ ыртысының ең тө менгі бө лігінде базальт, габбро жә не кү шті метаморфтануғ а (метаморфизмге) ұ шырағ ан шө гінді жыныстардан қ ұ ралғ ан базальт қ абаты орналасқ ан. Жер қ ыртысының аралық типтері: субмұ хиттық жер қ ыртысында шө гінді жыныстар мұ хиттық жер қ ыртысындағ ыдан қ алың болады; субконтиненттік жер қ ыртысы жұ қ а болады ә рі граниттік қ абат анық байқ алмайды. Геофизикалық деректер бойынша, Қ азақ стандағ ы жер қ ыртысының қ алың дығ ы Тұ ран тақ тасы, Каспий маң ы ойысында 35 — 45 км, Тянь-Шань, Таулы Алтайда 45 — 50 км, Орт. Қ азақ станда 50 — 55 км. Жер қ ыртысының ү немі дамып ө згеруі нә тижесінде геосинклинальдар сияқ ты қ озғ алмалы аймақ тар платформаларғ а айналады. Жер қ ыртысының дамуының басты себептері — Жердің аса терең қ абаттары мен жоғ арғ ы мантиясы арасында ө тетін процестер.

Жер қ ыртысының типтері. Жер қ ыртысы қ ұ рамы мен қ алың дығ ы бойынша ү шке - континенттік, мұ хиттық жә не ө тпелі типке бө лінеді.