Көлбеу бағыттағы әркелкiлiк.

9 Тiк бағ ыттағ ы ә ркелкiлiк.

Тік бағ ыттағ ы ә ркелкілік[ө ң деу]

Жү йелі зерттеулер негізінде жер қ ыртысының қ ұ рамында ү ш қ абық (немесе қ ойнауқ ат) бө лінген. Олар қ ұ рамы, қ асиеттері жә не жаралуы бойынша ә р-тү рлі таужыныстардан тұ ратын стратисфера (шө гінді қ абық), гранитті жә не базальтты қ абаттар.

Стратисфера (латынша " стратум" - қ абат) шө гінді жә не жанартаулық -шө гінді, яғ ни саз бен сазды тақ татастардан (42%), қ ұ м (20%) мен жанартаулық (19%) таужыныстардан тұ рады. Бұ л қ абық Жер бетін толығ ымен дерлік жауып жатады ә рі терең ойпандарда оның калың дығ ы 20-25 км шамасына (мысалы, Каспий маң ы ойпаң ы) жетеді. Оның жер қ ыртысы бойынша орташа алғ андағ ы қ алың дығ ы 3 км.

Шө гінді таужыныстарғ а шамалы дислокациялану, біршама тө мен тығ ыздық пен диагенезге сә йкес келетін шамалы ө згерісгер тә н. Жанартаулық таужыныстар шектеулі таралғ ан. Барлық шө гінді таужыныстардың орташа тығ ыздығ ы 2, 50 г/см³, оның мә ні 2, 28- 2, 80 г/см³ шамасында болады. Шө гінді тыста серпімді толқ ындар таралуының жылдамдығ ы оны қ ұ райтын таужыныстардың заттық қ ұ рамына, нығ ыздалу дә режесіне байланысты болып, 1, 8-5, 0 км/с аралығ ында ө згереді.

Стратисфераны қ ұ райтын таужыныстарды зерттеу алғ аш олардың суда (сулы ортада) осыдан 3, 8 - 4, 0 млрд жыл бұ рын жарала бастағ анын кө рсетеді. Ол кезде атмосфера ауыр жә не ыстық болғ ан, қ азіргі Айдағ ы жағ дайғ а жақ ын келеді. Сондық тан жер бетін қ ұ рағ ан бастапқ ы магмалық таужыныстар кү шті кышқ ылдар буына канық кан атмосфераның ық палынан қ арқ ынды ыдырауғ а ұ шырағ ан. Ыдырау ө німдері уақ ыт ө те келе шайылып, сушараларғ а барып тұ нып, шө гінді таужыныстар тү зілген.

Гранитті қ ойнауқ ат деп шартты тү рде оны қ ұ райтын таужыныстардың граниттерге ұ қ састығ ына байланысты атағ ан. Ол гнейс (37, 6%), гранодиорит (19, 9%), гранит(18, 1%), амфиболит (9, 8%), кристалды тақ татас (9, 0%), сонымен қ атар габбро, мә рмә р, сиенит, т.б. таужыныстардан тұ рады.

Гранитті қ ойнауқ атты қ ұ райтын таужыныстар заттық қ ұ рамы мен олардың дислокациялану дә режесі бойынша ә р-тү рлі. Олар ө згеріске тү спеген ә рі метаморфталғ ан таужыныстардан тұ рады. Гранитті қ ойнауқ аттың тығ ыздығ ы таужыстардың қ ұ рылысы мен қ ұ рамына байланысты 2, 60-2, 80 г/см³ шамасында ө згеріп, оның орташа мә ні 2, 70 г/см³ болады.

Гранитті қ ойнауқ ат шө гінді қ абық тан кү рт сейсмикалық шекара бойынша бө лінеді (шекарада жылдамдық тың секірісі 0, 7 км/с). Гранитті қ ойнауқ аттағ ы серпімді толкындар таралуының қ абаттық жылдамдығ ы 5, 0-6, 5 км/с аралығ ында ө згереді, орташа мә ні 6 км/с шамасында. ТМД аумағ ында гранитті қ ойнауқ аттың қ алындығ ы 6 км- ден 40 км-ге дейін. Бұ л қ ойнауқ ат кейде қ имада жоқ болуы да мү мкін. Гранитті қ ойнауқ аттың тө менгі шекарасы Конрад сейсмикалық беті (шекарасы) деп аталады.

Базальтті қ абық - жер қ ыртысының ү шінші қ ойнауқ аты. Ол кристалды ауырлау таужыныстардан тұ рады. Олар қ асиеттері бойынша базальттарғ а - магмалық таужыныстарғ а жақ ын. Қ ойнауқ ат ә р-тү рлі дә режеде метаморфталғ ан магмалық таужыныстардан тұ рады. Кей жерлерде базальтті қ ойнауқ ат пен мантия аралығ ында базальттан тығ ыздығ ы жоғ ары таужыныстар орналасады, олар эклогит қ абаты деп аталады.

Базальтті қ ойнауқ ат таужыныстарының орташа тығ ыздығ ы 2, 9 г/см³ ал тығ ыздық мә нінің ө згеруі 2, 8-3, 2 г/см³ аралығ ында. Сейсмикалық толқ ындардың (V_p) таралу жылдамдығ ы 6 км/с-ден 7, 5 км/с-ке дейін. Толқ ындар таралуының ерекшеліктері базальтті қ ойнауқ аттың тік бағ ыттағ ы қ имасында петрографиялық қ ұ рамы ә ркелкі комплекстер болуымен сипатталады.

ТМД аумағ ының континенттік бө лігі аукымында базальтті қ ойнауқ аттың орташа қ алың дығ ы 20 км шамасында болады. Ал жекелеген аудандарда (тау жоталарының астында) оның қ алындығ ы 30-40 км-ге жетуі мү мкін. Сонымен қ атар базальтты қ ойнауқ аттың калың дығ ы 12-13 км, тіпті кейде 5—7 км-ге дейін азаятын бө лікшелер де бар (Каспий маң ы синеклизасы, Днепровск-Донецк ойпаң ы, т.б.). Біздің планета жер қ ыртысының орташа қ алың дығ ы 33 км, ал Қ азақ стан ауқ ымында — 40-45 км. Планетаның жекелеген бө ліктерінде оның мә ні орташа қ алың дық тан едә уір ауытқ иды. Мә селен, жер қ ыртысының минимал қ алың дығ ы (7-12 км) мұ хиттарғ а тә н, ал максимал қ алың дық (70-80 км) — континенттердің биік таулы алқ аптарында. Жер қ ыртысының астың ғ ы шекарасы жер бетін айнадағ ы бейнедей қ айталайды. Континенттер астында ол мантияғ а терең дей батады, мұ хиттар астында Жер бетінде жақ ындайды, бұ л қ ұ былыс " изостазия" принң ипіне сай келеді. Жер қ ыртысы мантиядан Мохоровичич шекарасы (М ажырамасы немесе беті) арқ ылы бө лінеді.

Кө лбеу бағ ыттағ ы ә ркелкілік[ө ң деу]

Жер қ ыртысы қ ұ рылысының аудандық ә ркелкілігі алдымен оның континенттер мен мұ хит ойпаң дары ауқ ымындағ ы қ ұ рылысының ә р-тү рлі болуымен білінеді. Бұ л жағ дайды алғ аш рет сейсмикалық деректер бойынша Б.Гутенберг анық таган. Геологиялық қ ұ рылысының типі бойынша ажыратылатын қ ыртыс бө лікшелері қ ұ рылымдық элементтер деп аталады.

Кең істіктегі даму заң дылық тары бойынша мұ хиттар мен континенттер, яғ ни І-ші реттік планеталық қ ұ рылымдар — ө здерінің геологиялық қ ұ рылысы мен даму сипаты бойынша айтарлық тай ө згешеленеді. Осы 1-ші реттік қ ұ рылымдық элементтер ауқ ымында геологиялық қ ұ рылысы мен даму ерекшеліктері бойынша ІІ-ші реттік қ ұ рылымдар бө лінеді: континенттерде - платформа жә не геосинклин (таулы-қ атпарлы) алқ аптар; мұ хиттық қ ыртыста - платформалар мен мұ хит орталық жоталар. Аталғ ан 11-ші реттік қ ұ рылымдар ө з кезегінде қ ұ рылымдық ерекшеліктері бойынша ұ сақ (жоғ ары реттік) қ ұ рылымдық элементтерге бө лінуі мү мкін, мысалы: жаһ андық (ІІІ-ші реттік), аймақ тық (ІV-ші реттік) жә не жергілікті (V-ші реттік). Қ ыртыстың минимал қ алындығ ы платформаларда, максимал қ алындығ ы геосинклиндерде (таулы-қ атпарлы алқ аптарда) байқ алады.

Платформа (французша " плат" - жазық, " форм" - пішін) – байтақ тектоникалық тұ рақ ты алқ аптар. Олар жер қ ыртысы калың дығ ының орташа жә не тұ рақ ты мә ндерімен, шө гінді таужыныстардың кө лбеу немесе кө лбеуге жақ ын жатысымен, жазық бедерімен сипатталады. Платформалардың қ ұ рылысы екі ярусты болып, кө нелеу кристалды іргетастан жә не оны жауып жататын шө гінді тыстан тұ рады. ТМД аумағ ында Шығ ыс Еуропа жә не Сібір кө не платформалары орналасқ ан.

Геосинклин (грекше " ге" — жер; " син" - бірге; " клин" — ең іс) деп сызық тай созылғ ан қ озғ алмалы тектоникалық белдемдерді айтады. Олар қ алың дығ ы 70-80 км-дей жер қ ыртысынан тұ рады жә не оның кү рт ауытқ уларымен, таужыныстардың қ атпарлы-жарылымды бұ зылысты жатысымен, таулы бедерімен сипатталады. Геоморфологиялық планда геосинклиндер таулы-қ атпарлы қ ұ рылыстардан тұ рады. Мысалы: Орал, Кавказ, Памир, Тянь-Шань,