Азіргі жастардың әлеуметтену каналдары

Жастардың ә леуметтену каналдарын қ арастыруда ә леуметтену ү рдісіне ә сер ететін факторлардың теориялық аспектісін қ арастырумен қ атар ә сер ету механизмі туралы анық кӛ рініс береді. Ә леуметтену факторларын ә р тү рлі мазмұ нда қ арастыруғ а болады. Олардың бірі тұ лғ аның ә леуметтенуіне ә сер ететін макро, мезо жә не микрофакторлардың бӛ лінуі. Макрофакторлағ а біріншіден қ оғ ам, мемлекет, оның ә леуметтік институттары, бұ қ аралық ақ параттық қ ұ ралдары кіреді, Мезофакторларғ а кең мағ ынадағ ы тұ лғ аның социумын қ амтитын: ауыл, қ ала, этнос, жергілікті бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралы, тұ лғ а жұ мыс істейтін немесе оқ итын мекеме жә не оқ у орны. Мезофакторғ а

шіркеуді де жатқ ызуғ а болады. Микрофакторлар тұ лғ аның ә леуметтену процесіне ә сер етеді: адам қ арым-қ атынас жасайтын отбасы, достастық қ ауым, оқ у тобы, алғ ашқ ы ең бек ұ жымы жә не т. б. қ ұ рылымдар. Басқ а сӛ збен айтқ анда, ол қ ысқ а мағ ынадағ ы социум немесе тұ лғ аның микросоциумы. Макро жә не мезофакторлар тұ лғ аның ә леуметтенуіне тікелей жә не микрофакторлар арқ ылы да ә сер етеді. БАҚ -нан адам алғ ан ақ парат ешқ андай делдалсыз оның ә леуметтену процесіне ә сер етеді. Бұ л ә сер етудің кӛ п бӛ лігі индивид қ арым-қ атынас жасайтын адамдар, ә леуметтену агенттері, нақ ты социумның факторлары арқ ылы трансформациялау жолымен таралады. Ә леуметтенудің ә рбір кезең інде адамдардың қ ұ рамы ӛ згереді, ал ә леуметтену агентінің «ядросы» ұ зақ жылдар бойы сол қ алпында қ алады. Ол біріншіден жақ ын отбасындағ ы адамдар: ата-аналар, ә йелі (кү йеуі), балалары, ағ алары (қ арындастары), достары мен жақ ын қ ұ рдастар. Ә леуметтену каналдарының теориялық жағ ынан қ арастырып болғ аннан кейін қ азіргі қ оғ амдағ ы жастардың ә леуметтенуіне ә сер ететін факторлардың мә селесін қ арастыруғ а болады. Жоғ арыда айтылғ ан типология негізінде мысалы, студенттік жастардың ә леуметтену процесінің векторын анық тайтын ә леуметтік факторлардың ирархиялық қ атарын қ ұ руғ а болады. Макродең гейдегі факторлар-қ оғ амда толығ ымен жү ретін ә леуметтік-экономикалық жә не ә леуметтік-саяси процестер. Оларғ а жас ұ рпақ тың қ оғ амда бар қ ұ ндылық ты идеалдар мен нормаларды игеру мү мкіндігі тә уелді болып келеді. Орта дең гейдегі факторлар-реформалануы білім беру іс-ә рекетінің мағ ынасы мен жоғ ары мектептегі білім беру мотивациясын тү зететін жоғ ары білім беру жү йесі. Микродең гейдегі факторларғ а ЖОО-ғ ы мұ ғ алімдердің қ ұ рамын, студенттік топтардың, ЖОО-ғ ы оқ у іс-ә рекетін ұ йымдастырудың ә сер ету процесін жатқ ызуғ а болады. Бұ л топқ а ЖОО-ғ ы тә рбиелеу процесінің мазмұ ны мен сипаттамасы тә уелді. Кӛ рсетілген факторлардың ү ш тобы бірін - бірі толық тырып отырулары қ ажет. Бірақ олардың ү йлесімді ӛ зара ә рекеттесуі міндетті болып табылмайды: бұ л факторлар бір-біріне қ арама-қ арсы болулары мү мкін. Қ оғ амдағ ы жү йелі дағ дарыстық жағ дайда ә леуметтену процесіндегі басты роль макро жә не мезодең гейдегі факторларғ а беріледі. Ү лкен қ ызығ ушылық ол тек қ ана ә леуметтену процесін зерттеп қ ана қ оймай, оның қ арама-қ арсылық тарын талдау болып табылады.

Ол факторларды кең інен қ арастырайық. Қ азіргі халық тардың ӛ міріндегі радикальды ӛ згерістердің жылдамдық темпі, жер халқ ының ә леуметтік тұ рмысындағ ы тенденциялардың кү шеюі ә рбір қ оғ амның ӛ мірін ә р тү рлі ә леуметтік тә уекелділіктерге апарады жә не адамның ӛ мір сү ру процесін ӛ зектендіреді; осығ ан сә йкес бірінші орынғ а ә рбір қ оғ амның басты байлығ ы жастардың ә леуметтену мә селесі қ ойылады. Ресей қ оғ амындағ ы жас ұ рпақ тың ә леуметтенуінің ұ лттық каналдарының жаң адан пайда болуы мен тұ тастай ӛ згеруі қ ажеттілікпен алғ ашқ ы уақ ыт жастарынан ерекшелінетін қ азіргі жастар, қ азіргі ӛ сіп келе жатқ ан ұ рпақ тың оқ уы, білім алуы мен тә рбиелеу процесіндегі ә ркелкілік пен бірдейлік, ә леуметтену процесінің маң ызы туралы сұ рақ қ ойылады. Соң ғ ы он жылдық та қ азіргі қ оғ амғ а басқ а постсоциалистік мемлекеттер сияқ ты радикальды ӛ згеретін қ оғ амда жастардың бейімделу мен қ ұ рылу процесіне кү шті ә сер ететін ә леуметтенудің жаң а каналдары пайда болды. Ондай каналдардың ішіндегі ең маң ыздысына: ең бек нарығ ы, ӛ неркә сіп институты, ә леуметтік ӛ мірдің барлық аймағ ын ақ параттандыру, оның базалық сипаттамасы ретінде қ оғ амның жаң а типінің негізінің қ ұ рылуы жатады. Мұ ндай жағ дайларда ең бек нарығ ы ӛ зінің болашақ жұ мысына қ атысты нақ ты армандармен, білімнің белгілібір дең гейімен қ аруланғ ан жә не осы нарық қ а алғ ашқ ы шық қ ан жастар ұ сынылуы мү мкін бос жұ мыс орындарының бар болуымен негізделетін нарық тық қ атынастардың ә леуметтік индикаторына айналады. Нарық ӛ сіп келе жатқ ан ұ рпақ тың барлық сапасын тексереді: моральдық жә не іскерлік, олардың мә дени ә лемі мен кә сіби шеберлігі. Мұ ндай ә леуметтік сапалармен жас адамдардың «қ амтамасыздандырылу» дең гейі, олардың белсенді экономикалық ӛ мірінде ӛ зекті болып табылатын қ орытындысында, серіктестермен, ә леммен мү мкін қ атынасты анық тайды жә не тұ рмыстың тұ рақ сыз жағ дайы мен ә рқ ашан трансформацияланғ ан қ оғ амда жұ мыс істеу шеберлігін қ ұ рады, бұ л мақ сат жастардың ә леуметтенуі жү ретін қ оғ амның барлық институттарының алдында тұ рады. Жаң а технологиялардың (мультимедиа, аудиовизуалдық коммуникация қ ұ ралы) кӛ мегімен қ ұ рылғ ан бұ л кең істіктегі функцияланатын барлық ақ параттың тү рін енгізетін бұ қ аралық коммуникация қ ұ ралы жастар ә леуметтенуінің маң ызды агенті болып саналады. Олар ұ мтылуғ а қ ажет шынайылық тың бейнесін бұ қ аралық санағ а енгізетін жә не моделдейтін белгілі бейнелер, жү ріс-тұ рыс нормалары мен стильдерін атақ ты етіп таратады. Тікелей бұ л ә сер ету жарнама арқ ылы жү зеге асады. Ескере кеткен жӛ н, телекоммуникацияның ә серін жағ ымды жә не жағ ымсыз тү рде бағ алауғ а болады. Бір жағ ынан, телеканалдардың ақ ылығ ы агрессия, зорлық -зомбылық қ а толы батыстық фильмдердің телеэкрандарда кӛ беюіне ә келеді. Сондай-ақ экрандағ ы маң ызды ролді жарнама алады. Басқ а жағ ынан, видео бағ дарламалардың жаң а типтерінің пайда болуы жастарғ а білімнің жаң а горизонттарын аша отырып, ойлауын кең ейтуге, сондай-ақ жаттығ уларда кӛ мектеседі. Жаң а типтегі ақ параттық сызық ә леуметтенудің ә р тү рлі институтындағ ы ә леуметтенушілік процестерге тоқ тала отырып, ә леуметтік ӛ мірдің барлық аймағ ын қ арастырады. Адамның кү нделікті іс-ә рекеті ә леуметтік қ арым-қ атынасты, ойлаудың даралығ ын, еркін ойлауды ығ ыстыратын компьютерлік ойындар, аудиовизуалдық ақ парат қ ұ ралдардың артық ә сер етуінен «экстиализациямен» энергия алады. Шынайылық тың таралғ ан феноменіне белгілі ә леуметтік-мә дени қ ауымдастық қ а адамның енуі, ә леуметтік жә не мә дени даралығ ындағ ы қ ажеттілік пен тұ лғ аның даму қ ажеттілігіне жауап беретін, жартылай функционалды қ ұ былысты кӛ рсететін жастар субмә дениеті жатады. Жастар субмә дениетін тасушы ретінде кӛ рінетін жасерекшелік топтар ә леуметтенуші фактор болып табылады. Олардың ролі жастардың ә леуметтенуін қ амтамасыз ететін негізгі институттар ә леуметтік статусты алу, ӛ зін іздеу процесін ауырлайтын ә р тү рлі жү ріс-тұ рыс модельдері мен қ ұ ндылық тарын жариялағ анда артады. Сонымен жоғ арыда айтылғ андарғ а сә йкес генералды қ орытынды жасауғ а болады, жастар ә леуметтенуінің жаң а каналдарының ішінде интернет маң ызды орынғ а ие. Ә леуметтенудің кү шті каналдарының ролін аудиовизуалдық ә лем алады: ә леуметтік ұ йымдардың тұ тастай ӛ згерген іс-

ә рекеті, қ азіргі ойын технологиялары, жарнама, теледидар жә не т. б. Жаһ андануғ а қ арама-қ арсы жастармен жұ мыс істеу процесінде ескеру қ ажет ӛ сіп келе жатқ ан ұ рпақ тың қ азіргі рухани мә дениетіндегі аймақ тық жә не локалдық дә стү рлер кү шейіп, дамуда.