Тақырып. Еңбек әрекетіндегі көңіл бөлу және танымдық процестер

1.Тү йсік туралы жалпы тү сінік.

2.Қ абылдау туралы жалпы тү сінік.

3. Есте сақ тау, ойлау, қ иял, зейін ерекшеліктері.

4. Мидың орталық жү йесінің жә не сезу ағ заларының ә сер етуі нә тижесінде шындық тың кө рінуін – тү йсік дейді Тү йсік адамның қ оршағ ан ортаны қ абылдауында ә ртү рлі болып келеді. Тү йсіктің адам ө міріндегі рө лі қ оршағ ан ортада болғ ан нә рселерді адам ағ засына орталық жү йке жү йелері арқ ылы жеткізу.

5. Тү йсік классификациясы. Ежелден тү йсіктің бес басты моделін қ арастырғ ан: иіс тү йсігі, дә м сезу, сезу, кө ру жә не есту. Тү йсік классификациясы ресейлік психолог А. Р. Лурияның зерттеуінде екі ұ станым бойынша қ арастырылады: жү йелік жә не генетикалық.

6. Тү йсіктің жү йелік классификациясы. Тү йсіктің ең ү лкен топтарын қ арастыра отырып оларды ү ш негізгі типке бө луге болады: интероцептивті, проприоцевтивті, эктероцевтивті. Интероцептивті тү йсік ішкі ағ залар кү йінен белгіні асқ азан жә не ішек қ абырғ аларынан, жү рек жә не қ анайналым жү йесінен жә не басқ а ағ залардан тітіркенуі арқ ылы алады. Бұ л ежелден келе жатқ ан тү йсік тү рі жә не ол эмоциалды кү йге жақ ын болып келеді. Проприоцептивті тү йсік дененің кең істіктегі кү йін жә неадамның афферентациялы қ озғ алыс белгілеріне негізделіп оның кезектелуінде басты рө ль атқ арады. Проприоцептивті тү йсіктің перифериялық рецепторы бұ лшық еттер мен желілерде ерекше жү йке денешелерінде орналасады. Қ азіргі психолгияда жануарлардың афферентті қ озғ алыс жү йесі А. А. Орбели, П.К. Анохинмен, ал адамдарда – Н. А. Бернштейнмен зерттелген. Ү шінші ең ү лкен тү йсік жү йесі экстероцептивті болып саналады. Ол сыртқ ы дү ниеден келген ақ параттарды адамғ а жеткізіп адам мен қ оршағ ан орта арасында байланыс орнатады. Осы тү йсік тобы шартты тү рде екі топқ а бө лінеді: жанасу жә не дистантты тү йсік. Жанасу тү йсігі дене ү стіне жанасуы жә не қ абылдаушы ағ зағ а тиюі тиіс. Бұ л тү йсікке мысал ретінде дә м жә не сезінуді жатқ ызады. Дистантты тү йсік алыс аралық та сезу мү шелеріне тітіркену арқ ылы ә рекет етеді. Бұ ғ ан иіс тү йсігі, есту жә не кө ру жатады.

7. Ағ ылшын неврологы Х. Хедтің генетикалық классификациясында сезінудің екі тү рін қ арастырады: 1) протопатикалық (аса аффективті, жергілікті жә не дифференцияланғ ан) органикалық сезулер жатады (аштық, шө л); 2) эпикритикалық (аса дифференцияалданғ ан, тиімді) басты сезіну мү шелері жатады.

8. Эпикритикалық сезіну генетика бойынша жас, жә не ол пропатикалық сезінуді бақ ылап отырады.

Тү йсік қ асиеттері. Тү йсіктің ә ртү рлігі оның ерекшеліктерімен ғ ана емес, сонымен қ атар қ асиеттерімен сипатталады. Ондай қ асиеттерге: сапа, қ арқ ындылық, жалғ асушылық жә не кең істікті таратпаушылық жатады. Сапа – ол тү йсіктің негізгі ерекшелілігі, тү йсіктің кө пү лгілі сапасы материя қ озғ алысының шексіздігімен кө рсетіледі. Тү йсік қ арқ ындылығ ы оның сандық сипаттамасы болып саналады жә не рецептордың функциональды кү йі мен тітіргендіргіш кү шімен кө рсетіледі.Тү йсіктің жалғ асушылығ ы уақ ытша сипаттама. Ол сезім ағ засының функциональды кү йін анық тайды, бірақ бастысы тітркендіру уақ ытын жә не оның қ арқ ындылығ ын анық тайды. Тітркендірудің ә рекеті сезім мү шелеріне бірден сезілмейді, уақ ыт ө те келе тү йсіктің латентті кезең інде кө рінеді.Тү йсік – мидың орталық жү йесінің жә не сезу ағ заларының ә сер етуі нә тижесінде шындық тың кө рінуі. Тү йсік дегеніміз қ арапайым психологиялық сипаттама, ол адамның тә ртібіне есті жә не ессіз кү йде ә сер етеді. Тү йсік объективті де, субъективті де ұ ғ ым. Бір жағ ынан онда сыртқ ы тітіркендіргішті байқ ауғ а болады. Ал бір жағ ынан тітіркендіруді байқ ау жү йке жү йесіне де байланысты.

Қ абылдау – қ оршағ ан ортадағ ы объективті шындық ты бағ ыттап ақ парат ретінде қ абылдау мен ө згерту қ иын ү рдіс болып табылады.Қ абылдау сезім мү шелеріне ә сер ететін қ ұ былыстар мен заттардың толық жиынтығ ы. Қ абылдау – талдау жү йесі ә рекетінің нә тижесі.

Қ абылдаудың субъективті заң ы дегеніміз адамдардың ақ паратты қ абылдау қ ажеттілігіне сә йкес, субъективті қ абылдауы болып табылады. Адамның психикалық қ абылдауы оның тұ лғ а ерекшелігіне байланысты апперация деп аталады. Қ абылдау қ асиеттеріне келесілер жатады:

1. Тұ тастық – қ абылдау заттың толық тү рін кө рсетеді. Ереже бойынша ең алдымен зат толық жаратылыс ретінде қ абылданып тек содае кейін ғ ана оның бө лшектері зерттеледі.

2. Константылық – қ оршағ ан ортаны қ абылдау кезінде олардың пішіні, тү сі, кө лемі тұ рақ ты ретінде қ абылданады. Константты қ абылдаудың белсенді ә рекет етуші жү йесі ретінде перцептивті жү йе саналады.

3. Қ ұ рылымдық – ол қ абылдаудың жай ғ ана жиыны болып саналмайды. Біз осы қ ұ рылымның жалпылама тү йсігін іс – ә рекеттер ретінде сезінеміз: жеке дыбыстардың орнына сө здерді, адамның жеке қ имылының орнына икемдерді, жеке суреттердің орнына орын ауыстыруды қ олдану.

4. Ойлаушылық – қ абылдау ойлаумен, заттардың табиғ атын тү сіну. Олардың мағ ынасын тү сініп атау береміз.

5. Сайлаушылық – бір объектті екінші объект пен салыстырып оның ерекшелігін бө ліп кө рсетеді. Қ абылдау кезінде адамның кө зіне бірінші шалынатын объект деп, айналасындағ ы фон деп саналады.

Қ абылдау заттары қ ате болуы да мү мкін. Қ ателер ә ртү рлі талдаулардың ә рекеті нә тижесінде белгілі болады. Негізінен кө з алдаулары (иллюзия) кө п кездеседі.Қ абылдауды ұ йымдастыру қ ажет. Ақ паратты қ абылдаудың тиімді ү рдістерін қ арастырайық:

1. Таным мақ саты бар нақ ты ақ паратты қ абылдау керек. Ө зін мақ сатты айқ ындап, соғ ан қ ол жеткізуге ү йрету керек.

2. Талдаушыларды жан – жақ ты, ә рі қ арқ ынды қ олдану. Кез – келген жағ дайда қ абылдау ү шін ү стемдік етуші талдаушыларды қ олдану керек. Талдаушыларды кең інен қ олданғ ан сайын, қ абылдау ү рдісі қ арқ ынды жү реді.

3. Қ ызығ ушылық тудыру.Есте сақ тауғ а тиісті мағ лұ матты жоғ ары дә режеде қ ызық ты ету.Бұ л ү шін оның жұ мысқ а деген маң ызын жетік тү сіну қ ажет. Мағ лұ матты қ абылдау сә тін жылдамырақ ө ткізу ү шін ө зің із білетін барлық білімді қ олдану қ ажет.

Есте сақ тау дегеніміз- ө мірлік тә жірибе ә рекетін алуғ а, сақ тауғ а тырысу. Ә ртү рлі тү йсіктер туа біткен жә не ө мір сү ре келе алынғ ан тә жірибелер механизмі сақ талуы мұ рагерлікпен беріледі немесе жеке ө мірде жиналады. Біздің есте сақ тауымыздың ө німділігі кү ннің уақ ытына байланысты: кү ндіз 8-12 аралығ ында қ абылдау есте сақ тау жоғ ары болады, тү стен кейін тө мендеп, кешке қ айта кө теріледі.

П. П. Блонский зерттеулерінде эмоциялды ә сіреленген уақ ытта еске сақ тау жоғ ары дә режеде болады деп тү сіндіреді, ол студенттеріне балалық шағ ы естеліктерін жазуды тапсырғ ан, сонда бірінші орында мына естеліктер шық қ ан: 1 - жұ мбақ ә рі жаң а; 2- ө лім; 3 – қ атты қ орқ ыныштар; 4 – қ атты жазалаулар мен реніштер; 5 - бала отбасындағ ы бақ ытсыз оқ иғ алар; 6 – жақ ындармен бақ ытсыздық тар; 7 – айырылысу; 8 – бақ ытты сә ттер – 8 % 9 – басқ алары - 8 %

Еске сақ тау тү рлері. Уақ ытқ а байланысты еске сақ тау қ абілеті былай бө лінеді:

· Оперативты ес;

· Қ ысқ а мерзімді ес;

· Ұ зақ мерзімді ес.

Оперативты ес сезім мү шелері қ абылдайтын дү ниенің толық ә рі нақ ты бейнесін сақ тайды. Бейнені сақ таудың ұ зақ тығ ы секундтан бірнеше сағ атқ а дейін созылады. Оперативті ес деп бір ү рдіс барысында қ ажетті ақ паратты есте сақ тау қ абілеті деп айтады. Аз уақ ытты ес. Бұ л ес тү рі жаң а ғ ана болғ ан оқ иғ адан қ абылданғ ан қ ұ былыстардың аз уақ ытты ү рдісі. Оқ иғ а аяқ талғ аннан кейін ә сер жоғ алып, адам есіне қ анша тү сіргісі келгенмен оқ иғ аны тү сіре алмайды. Алынғ ан ақ параттың адам санасында тек оқ иғ а бө лімдері ретінде ғ ана қ абылданғ андық тан, есте анық сақ талмайды. Ұ зақ уақ ытты есте қ абылданғ ан ақ параттың ұ зақ тығ ы мен мық тылығ ымен сипатталады. Ұ зақ уақ ытты ес адам санасында ақ параттың жиналуы мен жалпылама жә не жү йелі тү рде сақ талуына себеп болады.

Ес процестері. Оғ ан есте сақ тау, сақ тау, қ алпына келтіру, ұ мыту жатады. Есте сақ тау – бұ л ескі ақ параттың жаң асыменен байланысып есте бекітілу ү рдісі. Бұ л есте сақ таудың тү ріне байланысты ерікті жә не еріксіз, ұ зақ, қ ысқ а жә не оперативті есте сақ тау бө лінеді. Қ алпына келтіру ерте есте сақ талғ ан ақ паратты психикалық жолмен ұ зақ естен оперативті еске бекіту болып табылады. Белсендіру процессі қ иын немесе оң ай жолмен ө згеру дең гейімен сипатталады: ұ мытылғ ан затты еске тез тү сіру немесе еске тү сіре алмай қ иналу. Осығ ан байланысты қ алпына келтіру тану, жеке қ алпына келтіру жә не еске тү сіру сияқ ты болып бө лінеді. Объектке субъектті қ айта кө рсету кезінде тану ү рдісі жү реді. Адам бұ рын кө рген затын қ айта кө ргенде есіне тү сіреді. Жеке қ алпына келтіру объектке субъектті қ айта ұ сынусыз ө теді. Адам бә рін ө зі еске тү сіреді. Ол бұ рын кө рген нарсесін жай есіне ерікті тү рде алады немесе, еске тү сіру мақ сатында еріксіз тү рде кү ш салу арқ ылы тү сіреді.

Кейде реминисценция қ ұ былысы болады – адам ө зінің еске тү сіре алмағ ан ақ паратын жақ сы жағ дайда еш кү ш салусыз еске тү сіреді. Ұ мыту жартылай немесе толық болады. Жартылай ұ мыту қ алпына келтіре алмағ ан ақ паратты тану арқ ылы ө теді. Ақ паратты қ айта тың дау немесе оқ у ү рдісі адамғ а оны таныс екенін кө рсетеді, бірақ оны ө з бетімен қ айталауғ а мү мкіндігі келмейді. Толық ұ мыту ақ паратты қ алпына келтіру, тану мү мкіндігінен айырады. Неміс психологы Г. Эббингауз кө птеген тә жірибесінің нә тижесінде ақ паратты 72 сағ ат кө лемінде мү мкіндігіміз бар екенін анық тағ ан.

Сақ тау. Ұ мытылмағ ан ақ параттың бә рі сақ талады. Адамның қ ажеттілігіне байланысты ақ парат жаймен ұ мытылады. Адамғ а ө мірлік маң ызы бар ақ парат ешқ ашан ұ мытылмайды. Ақ паратты сақ тау адамның ә рекет дең гейіне байланысты.Ақ параттың естен ерікті немесе еркінен тыс алынуы сақ таудың ашық ә дісі кө мегімен іске асады. Алайда сақ таудың жабық ә дісі бар, ол адам есінен керек мә ліметті гипноз арқ ылы еске тү сіру. Есті жетілдірудің бір ә дісі «жинақ тау жү йесі» ә дісі. Ес бұ лшық ет тә різді жең іл жаттығ уларды жиі қ айталау барысында жаттығ ады. Ол ү шін жақ сы қ ұ растырылғ ан қ ызық ты ақ паратты біртіндеп оқ ып, есте сақ тау қ ажет. Жинақ тау жү йесі есті ғ ана емес, қ алпына келтіру мен назарды да шынық тырады.

Ойлау. Ойлау адамның жаң алық ашуының, шығ армашылық жұ мысының белсенді кө рінісін жә не ә рекеттерінің ө згеруін кө рсетеді. Ойлау субъектте болмағ ан нә тижелерге жеткізеді. Ойлаудың басқ а психологиялық ү рдістерден айырмасы тапсырмағ а жауап іздеу мен оның шарттарын ө згерту сияқ ты мә селелі жағ дайлармен айналысуы болып табылады. Ойлау ә рекеттердің жалпы, ортақ заң дылық тарымен байланысы. Бұ л дегеніміз нақ ты жағ дайлардағ ы ә рекеттердә ң шынайылығ ына бағ ытталады. Ойлауғ а екі белгі тә н:

1. Жалпылық. Бұ л дегеніміз ойлау кезінде ақ параттың ә ртү рлі қ асиеттерінің ә ртү рлі кө здерден алынып, кө птеген ө ң деуден ө тіп, сығ ылып адамғ а берілуі. Ойлау тек адамғ а тә н ү рдіс.

2. Ортақ тық. Ойлау шынайылық тың ортақ кө рінісі. Бұ л дегеніміз ойлау талдаушыларғ а ә сер етпейтін тек қ осымша белгілер кө мегімен ғ ана ақ паратты тү сінуге жә не анық тауғ а мү мкіндік беру. Адамның ойлау қ абілеті сө здердің кө мегімен жү зеге асатын тү сінік арқ ылы беріледі. Тү сіну – қ ұ былыстар мен заттардың толық ә рі нақ ты кө рінісі.

Ойлауда ә рекеттің шарттарының оның мақ саттарына қ атынасын кө рсетеді, яғ ни алынғ ан ақ параттың бірінен екіншісіне ө згеруі, жағ дайдың қ ажетті жалпылама сызбағ а ө ң делуі.Ортақ байланыс орнату, қ ұ былыстардың бірнұ сқ алы топтарының қ асиеттерін жалпылау, нақ ты бір қ ұ былыстың жаратылысын белгілі бір қ ұ блыстар тобының ә ртү рлігі екенін тү сіну адамның ойлау қ абілетінің қ асиеті. Ойлау ә рекеті ә ртү рлі операция қ ұ рылымдары арқ ылы жү зеге асады.Алгоритмдік ойлау берілген тапсырманы қ арапайым операциялар тізбектері арқ ылы орындау.

Эвристикалық ойлау – қ иын тапсырмалардың шешімін шығ армашылық жолмен табу.Дискурсивты ойлау (есті) –логикалық талдаудың тізбекті қ атарынан ақ ыл қ орытындысы жү йесіне қ ұ рылғ ан, есті ойлау сипатына ие ойлау тү рі. Дискурсивты ойлау тү рі қ орытынды шығ аруда қ олданыладды.Ойлаудың тарихында баланың ойлау қ абілеті ойлаудың бір – бірін алмастыратын ү ш тү рі бар:

1) кө рнекі – ә рекетті

2) кө рнекі – бейнелік

3) абстрактілі – логикалық.

Ойлаудың бірнеше тү рі бар: теоретикалық тү сінікті ойлау – адам тапсырманы орындау барысында ақ ылмен ә рекет етіп тү сінігіне жү гінеді, бірақ ол сезім мү шелерінің тә жірибесі кө мегімен шешуге тырыспайды. Теоретикалық ойлау тү рі теоретикалық ғ ылыми зерттеулерде қ олданылады.Кө рнекі – бейнелік ойлау ү рдісі адамның қ оршағ ан ортаны шынай қ абылдайтын ойларымен байланысты, олар адам кө менгінсіз шешілмейді. Кө рнекі – ә рекетті ойлау ү рдісі шынай қ ұ былыстарды адамның тә жірибелі ойларғ а ө ң деуімен анық талады. Бұ л ойлау тү рі ө ндірістік қ ызметпен айналысатындарғ а тә н.

Ойлау қ абілетіне байланысты адамды екі типқ а бө леді:

1. Интуитивті тип. Сезімнің ақ ылды бағ ындыруымен жә не мидың оң жақ бө лігінің сол жағ ына ү стемдік етуімен сипатталады.

2. Ойлы тип. Ақ ылдың сезім мен интуициядан басым болуы мен сол жақ ми бө лігінің оң жақ ты тиімді пайдалануымен сипатталады.

Шығ армашылық ойлау ойлаудың ерекше тү ріне жатады. Оның негізгі белгілері:

1. Біртуарлық, ойлардың ерекшелігі мен интелектуалды жаң алық қ а тырысу.

2. Затты басқ а қ ырынан кө ру, оны жаң аша қ олдану жолдарын табуғ а тырысу.

3. Ү лгілі адаптациялық икемділік, объектті қ абылдауды ерекше етіп, оның қ ұ пия жақ тарын ашу.

4. Семантикалық спонтанды икемділік, тү сініксіз жағ дайда ойдың ә ртү рлі ө німділігін арттыру қ абілеті.

Ойлаудың қ иыншылығ ы. Ойлау ә лдебір мә селені шешуде туындайды, ал мә селе қ иындық ты жағ дайды туғ ызады. Қ иыншылық ты жағ дай деп адамның ө з тү сінігі жетпейтін қ ұ былыспен соқ тығ ысуы. Ол белгілі бір танымдық кедергіні, қ иындық ты ойлаудың кө мегімен жең уді білдіреді. Ойлаудың негізгі механизіміне талдау – жинақ тау жатады.Талдау – бір бү тінді бө лшектерге бө лу, ұ сату, дифференциялау, белгілі бір қ ырларын анық тау, абстрагтілеу. Жинақ тау – бө лшектерді біріктіру, қ осу, толық тыру, топтастыру.

Талдау мен жинақ таудың байланысы келесі тә уелділікте кө рсетілген:

1. бү тінді талдау сол мезетте оны жинақ тау болып саналады, себебі талдау бө лшектерді қ арастыру ғ ана емес, олардың арасындағ ы байланысты, тә уелділікті, қ атынастарды анық тайды.

2. Талдау – жинақ тау ү рдісінің бірігуі талдаудың бү тінді зерттеуі нә тижесінде оны толық ә рі терең інен анық тауы.

3. Мә селені шешудегі ойлау ү рдісі ү ш тізбектің бір – бірімен сә йкестенуі кезінде ғ ана сә тті ө теді. Егер олардың арасында сә йкестік болмаса, онда ойлау ү рдісі жү зеге аспайды немесе мә селе дұ рс шешілмейді.

4. Талдау – жинақ тау ә ртү рлі дең гейде жү зеге асады: затты бө лшектеу немесе жинақ тау кезінде тікелей ә рекет етуі, мә селенің кө рнекті немесе теоретикалық тү рде ұ сынылуы

Талдау – жинақ тау ойлау ү рдісінің негізі болғ андық тан келесі ақ ыл – ой операцияларына қ атысады:

1. Салыстыру – шынайы қ ұ былыстар мен заттардың ұ қ састығ ы мен айырмашылығ ын анық тау.

2. Абстракция – қ ұ былыстар мен заттардың бар жә не жоқ қ асиеттерін бө ліп кө рсету.

3. Нақ тылау – жалпы тү сініктен жекеге ө ту. Жалпылама білімді жекеге қ олдану.

Логикалық ойлаудың келесі тү рлерін ажыратады:

1. Тү сінік – шынайы қ ұ былыстар мен заттардың жалпы, нақ ты, ерекше белгілері кө рінетін ойлар.

2. Талқ ылау – қ ұ былыстар мен заттар арасындағ ы байланыс немесе олардың белгілері мен қ асиеттерінің байланысы. Жалпы, жеке, жалғ ыз болып бө лінеді. Тікелей немесе жанама тү рде қ ұ рылады.

3. Ақ ыл-ой қ орытындысы – бірнеше талқ ылаулардың нә тижесінде басқ а талқ ылауғ а қ ол жеткізу. Ә деттегі жә не қ арапайым қ орытынды ү лгісі негізінде туындағ ан жекелік силлогизм болып саналады.

Ақ ыл қ орытындысының екі тү рін ажыратады: индуктивті жә не дедуктивті. Индуктивті ақ ыл қ орытындысы жалпы жағ дайғ а қ атысты жеке жағ дайлардан қ ұ ралады. Дедуктивті ақ ыл қ орытындысы керісінше, жалпы жағ дайлардан жеке жағ дайларғ а қ ұ ралады. Ойлау логика мен ақ ыл ә рекет ететін ү рдіс ретінде ә рдайым санала бермейді. Ойлау ү рдісіне оның сезімінің ө згеруі кө п араласады. Сезімдер ойлау қ абілетін бұ рмалап, зиян келтіреді. Ойлау қ абілетінің бұ рмалануының біртү рі ретінде аутизмді алуғ а болады. Аутистік ойлау кезінде ақ ылғ а емес, аффективті қ ажеттіліктерге бағ анып, оның кү ші мен динамикасын кө рсетеді. Аутисттік ойлау беталысты. Оның мақ саты қ ажеттіліктер қ ауымдастығ ын логиамен емес, ерікті ойлау қ абілетімен қ амтамасыз ету. Шынайы ойлау шындық ты нақ ты кө рсетсе, аутистік ойлау афффекті объекттерге сү йенеді. Аутисттік ойлау иллюзиялар тудырып, шындық ты қ абылдамайды.

Ойлау қ абілетінің ү рдіс ретінде жекеше ерекшеліктері бар:

Ойлаудың ауқ ымы – барлық ү рдісті жеке кезең дерін жіберіп алмай толығ ымен қ амту.

Ойлау терең дігі – қ иын сұ рақ тарды тү сіне алумен сипатталады.

Ойлаудың дербестігі – басқ а адамдардың кө мегінсіз мә селені шеше алу ү рдісі.

Ойлаудың икемділігі – жағ дай ө згерген сә тте ә рекеттерді тез ө згерту қ абілеті.

Ақ ылдың тездігі – жаң а жағ дайда адамның тез талдауы мен оның шешімін табу қ абілеті.

Ақ ылдың асығ ыстығ ы – жағ дайды жан – жақ ты талқ ылап алмай шешім қ абылдауғ а тырысу қ абілеті.

5. Талдау – жинақ тау ә ртү рлі дең гейде жү зеге асады: затты бө лшектеу немесе жинақ тау кезінде тікелей ә рекет етуі, мә селенің кө рнекті немесе теоретикалық тү рде ұ сынылуы

Талдау – жинақ тау ойлау ү рдісінің негізі болғ андық тан келесі ақ ыл – ой операцияларына қ атысады:

4. Салыстыру – шынайы қ ұ былыстар мен заттардың ұ қ састығ ы мен айырмашылығ ын анық тау.

5. Абстракция – қ ұ былыстар мен заттардың бар жә не жоқ қ асиеттерін бө ліп кө рсету.

6. Нақ тылау – жалпы тү сініктен жекеге ө ту. Жалпылама білімді жекеге қ олдану.

Логикалық ойлаудың келесі тү рлерін ажыратады:

4. Тү сінік – шынайы қ ұ былыстар мен заттардың жалпы, нақ ты, ерекше белгілері кө рінетін ойлар.

5. Талқ ылау – қ ұ былыстар мен заттар арасындағ ы байланыс немесе олардың белгілері мен қ асиеттерінің байланысы. Жалпы, жеке, жалғ ыз болып бө лінеді. Тікелей немесе жанама тү рде қ ұ рылады.

6. Ақ ыл-ой қ орытындысы – бірнеше талқ ылаулардың нә тижесінде басқ а талқ ылауғ а қ ол жеткізу. Ә деттегі жә не қ арапайым қ орытынды ү лгісі негізінде туындағ ан жекелік силлогизм болып саналады.

Ақ ыл қ орытындысының екі тү рін ажыратады: индуктивті жә не дедуктивті. Индуктивті ақ ыл қ орытындысы жалпы жағ дайғ а қ атысты жеке жағ дайлардан қ ұ ралады. Дедуктивті ақ ыл қ орытындысы керісінше, жалпы жағ дайлардан жеке жағ дайларғ а қ ұ ралады. Ойлау логика мен ақ ыл ә рекет ететін ү рдіс ретінде ә рдайым санала бермейді. Ойлау ү рдісіне оның сезімінің ө згеруі кө п араласады. Сезімдер ойлау қ абілетін бұ рмалап, зиян келтіреді. Ойлау қ абілетінің бұ рмалануының біртү рі ретінде аутизмді алуғ а болады. Аутистік ойлау кезінде ақ ылғ а емес, аффективті қ ажеттіліктерге бағ анып, оның кү ші мен динамикасын кө рсетеді. Аутисттік ойлау беталысты. Оның мақ саты қ ажеттіліктер қ ауымдастығ ын логиамен емес, ерікті ойлау қ абілетімен қ амтамасыз ету. Шынайы ойлау шындық ты нақ ты кө рсетсе, аутистік ойлау афффекті объекттерге сү йенеді. Аутисттік ойлау иллюзиялар тудырып, шындық ты қ абылдамайды.

Ойлау қ абілетінің ү рдіс ретінде жекеше ерекшеліктері бар:

Ойлаудың ауқ ымы – барлық ү рдісті жеке кезең дерін жіберіп алмай толығ ымен қ амту.

Ойлау терең дігі – қ иын сұ рақ тарды тү сіне алумен сипатталады.

Ойлаудың дербестігі – басқ а адамдардың кө мегінсіз мә селені шеше алу ү рдісі.

Ойлаудың икемділігі – жағ дай ө згерген сә тте ә рекеттерді тез ө згерту қ абілеті.

Ақ ылдың тездігі – жаң а жағ дайда адамның тез талдауы мен оның шешімін табу қ абілеті.

Ақ ылдың асығ ыстығ ы – жағ дайды жан – жақ ты талқ ылап алмай шешім қ абылдауғ а тырысу қ абілеті.

Ақ ылдың сынауы – ө зінің жә не ө згелердің ойын жан – жақ ты ойлап талқ ылай білу.

Қ иял. Қ иял – адам ө мірінде шынай болмағ ан ойлар мен кө ріністерді қ ұ растырудың психикалық ә рекеті.Ә лі кү нге дейін ғ алымдар елестетудің механизмін тапқ ан жоқ. Бұ л ү лгі адаммен оның ағ за ә рекетіне байланысты.қ иял пассивті (тү с кө ру, армандау), белсенді – қ ұ растырылғ ан (заттың сипаттамасы бойынша ү лгісін қ ұ рау), шығ армашылық (ойдан шығ арылғ ан материалдарғ а байланысты жаң а ү лгілер қ ұ ру). Қ иялдың бір тү ріне армандау жатады. Егер арман уақ ыт пен тә сілдері нақ ты болса ол мақ сатқ а айналады.

Шығ армашылық қ иял бірнее этаптан тұ рады:

1– шығ армашылық ойдың тууы;

2 – ойлағ ан затты «кө теру»

3 – ойды жү зеге асыру.

Адам ө мірінде елес ерекше орын алады. Біріншіден шындық ты ү лгі ретінде кө ріп, мә селені шешуде қ олдана алу мү мкіндігі. Еіншіден, сезім кү йін реттеу. Елестердің кө мегімен адам ө з қ ажеттіліктерін жү зеге сыра алады. Ү шіншіден, елестету танымдық ү рдістердің қ атысуымен жү зеге асады. Тө ртіншіден, адамның ішінен ә рекет жопарын қ ұ рып, оны ү лгілерді басқ ара отырып ақ ылда жү зеге асыру.

Қ иял жә не органикалық процестер. Қ иял психикалық сапа мінсіз болып саналатын ең жарқ ын психикалық қ ұ былыс болып есептеледі. Осы жағ ынан елестеу органикалық тұ рғ ыдан материалдық қ а қ арама – қ арсы қ ұ былыс болып келеді.

Белгілі америкалық психолог А. Маслоу «дербес белсенді адам» деген жалпылама тү сінік енгізді. Ол бұ л адамдарғ а дербестік, аутоұ нату, уақ ытқ а бағ ыныштылық, қ атынас сияқ ты қ асиеттерді жатқ ызыды. Оның басты аң ғ арғ аны – оларда қ орқ ыныштың болмауы. Олар ө здері туралы басқ алардың не айтатынына мә н бермейді.олар адамдарғ а тә уелді емес, оларды қ ажет етпейді. Осы қ асиеттер Маслоудың ойынша нағ ыз ұ лы адамдарғ а тә н.

Зейін. Зейін – психологтардың жеке қ араудағ ы келсімі берілмеген таным ү рдісі. Кө п психологтар зейін деген жеке, дербес ү рдіс жоқ, ол басқ а психологиялық ү рдістің немесе адам ә рекетінің бір қ ыры ретінде зерттеледі деп пайымдайды. Басқ алары зейін ерекше ішкі ү рдіс деп есептеген. П. Я. Гальперин ө німі бақ ылау болып келетін психикалық ү рдіс деп есептеген.Кө птеген псиологтар таным ә рекетінің динамикалық ү рдісін сипаттайтын психофизиологиялық ү рдіс деп есептейді. Сезім мү шелері арқ ылы бір ақ паратты саналы жә не санасыз тү рде таң дау жә не біреуін елемеу.

Адам зейіні бес негізгі қ асиетпен сипатталады:

Тұ рақ тылық – бір затта ұ зақ уақ ыт бойы зейін тоқ тату қ абілеті.

Жинақ талу – басқ а объектілердің алаң датуына қ арамастан зейінін бір объектке аудару.

Ауысу – бір объектіден екіншісіне, бір ә рекеттен басқ асына назар аудару.

Бө лу – нақ ты кең істікте бір нә рсеге назар аудара отырып, басқ а ә рекеттер жасау.

Кө лем- аса зейін қ ою кезіндегі адамның сақ тай алатын ақ параты.

Назарды топтаудың негізгі ұ станымдары:
1. Маң ызды нә рсеге кө ң іл аудару. Зерттелә п жатқ ан объектке бар назарың ызды аударып оның жаң а қ ырларын, ерекшеліктерін, белгілерін, байланысын кө руге тырысың ыз

2.Маң ызы жоқ ақ паратты бекітпеу. Зерттелген затқ а қ атысы жоқ ақ паратты тек қ ана қ абылдау қ ажет, оны есте сақ таудың саң ызы жоқ.

3.Маң ызы жоқ ақ паратты жою. Маң ызы жоқ ақ паратты жаң а ақ парат қ абылдай отырып, санадан лақ тыру керек.

Зейін қ абылдау қ абілеті мен тығ ыз байланысты. Сондық тан еске сақ таудың ұ станымдырын білген жө н:

1. Еске сақ тауды «Мен есіме сақ таймын» деп бастағ ан дұ рыс.

2. Таным байланыстарын дұ рыс таң дау. Сақ тауғ а тиіс ақ параттың танымдық байланыс тү рін таң дау қ ажет.

3. Таным байланысын еске сақ таудың ұ зақ уақ ыттық мақ сатында қ ұ ру. Аз уақ ытты есте сақ тау қ ұ рылымдық байланыспен жү зеге асады.

4. Сә йкес таным байланыстарын қ олдану. Сақ талғ ан ақ парат пен білім арасында байланыс орнату.

Менеджер зейіні – ү лкен тә рбиелік кү ш. Егер қ ол астындағ ы басшының ө зін бақ ылап отырғ анын сезсе жұ мысын тың ғ ылық ты атқ аруғ а тырысады.

Негізгі ұ ғ ымдар: танымдық процестер тү сінігі, назар аудару, тү йсік, тү йсіктің классификациясы, қ абылдау, кең істіктегі қ абылдау, жалпылай қ абылдау, нақ ты қ абылау, иллюзия, иллюстрация, есте сақ тау, оперативті ес, ұ зақ жә не қ ысқ а мерзімді ес, ойлау, абстракция, логикалық ойлау, кө рнекі –бейнелік ойлау, талқ ылау, анализ, синтез, дедукция, индукция, аналогия, ой-қ орытындысы, қ иял, шығ армашылық қ иял, зейін, зейіннің шоғ ырлануы, зейін аудару, менеджердің зейіні.

Ө зін-ө зі тексеру сұ рақ тары:

1. Басқ ару процесіндегі негізгі танымдық процестердің ролі қ андай?

2. Менеджер немесе жетекшіге басқ ару ісін тиімді жү ргізу ү шін қ андай танымдық процестің басымдылығ ы жоғ ары?

3. Тү йсіктің классификациясын жіктеу?

4. Қ абылдаудың басқ ару процесіндегі ерекшелігі қ андай?

5. Шығ армашылық қ иял басқ аруда не ү шін керек?

6. Менеджердің зейіні қ андай?

Ұ сынылатын ә дебиеттер:

1. Самыгин С.И., Столяренко Л.Д. Психология управления. – Ростов – на – Дону, 2008

2. Власова Н. Справочник по психологии управления.Новосибирск, 1994

3. Обозов Н.Н. Психология менеджмента. С-пб.1994