Психологиялық басқару теориясы

5. Психоанализ теориясы. Ә рбір жаң а басқ ару мектебі теориясы адамғ а ерекше қ арайды. Басшығ а ә ркез машиналармен емес адамдармен жұ мыс істеуге тура келеді. Басқ ару аумағ ында жұ мыс істейтін ә рбір маман ө з бағ ыныштыларын бақ ылап, керек кезде дұ рыс шешім қ абылдап отыруы тиіс. Бұ ндай тапсырма Дж. Фон Нейманмен машиналарды қ ажет еткенде олардың қ ажетсіз заттардан қ ұ ралатыны зерттелген.

6. Ең бірінші адам ынтасына ғ ылыми зерттеу жү ргізген, психоанализ ғ ылымының негізін салушы австриялық психиатр – дә рігер Зигмунд Фреид болды. Ол адамның ә рбір психикалық қ ұ былысы арнайы себепке негізделген жә не оның ессіз ү рдістерінен адамның ө зін ұ стауы тә уелді деп есептеген. Адамның тә ртібі екі инстинктті ұ мтылушылық тармен тү сіндіріледі: ө мірге ұ мтылыс (эрос) жә не жә не ө лімге ұ мтылыс (танатос). Олардың ә рбірі жойқ ын кү шке ие. Эростың энергиясы «либидо», ал танатос энергиясы «мортидо» деп аталады. Осы кү штер адамның белсенділігін анық тайды.

7. Психоанализ теориясы негізіне санасыздық идеясы себеп болады, олар адамның тә ртіптік ұ мтылушылығ ын анық тайды. Фрейд ә р шығ армашылығ ың астарына біз кө рсетуге ұ ялатын қ анағ аттандырылмағ ан сексуалды қ алаулар себеп деп есептейді.

8. Бірақ адамның ө з ұ мтылыстарынан бас тартуы сублимация ретінде қ арастырылады. Сабырсыз ә рекеттер нә тижесінде адамдар арасында туындағ ан тү сініспеушіліктер, оларды шешуге емес, шиеленістіруге ә келіп соғ ады.

9. Фрейд ә леуметтанудың 4 баспалдығ ын қ арастырады: ауызша, аналды, фаллилық жә не генитальды. Осы баспалдақ барысында сә би ө з дене мү шелері арқ ылы рахаттанғ ан немесе ашуланғ ан кезінде ө з назарын аударады. Алғ ашқ ы ү шеуі ересек адамның психикасының бұ зылуына ә келіп соғ ады.

10. Ересектермен ауызша кезең інде (туғ аннан 1, 5-2 жасқ а дейін) жағ дайлар болғ ан кезде ауызына назар аударту мә селесі туындайды. Темекі, ішімдік, сағ ыз шайнау, стрессті дә мді нә рсемен басу, жаман сө з арқ ылы тө белеске себепші болу осығ ан баланың дұ рыс қ алыптаспағ ан ауызша кезең і себеп болады.

11. Аналды кезең дегі ересектермен туындағ ан мә селе (2-3 жас) баланы дә ретке ү йретіден туындайды. Егер ересектер баланы ұ қ ыпсыздығ ы ү шін жазаласа, «аналды» мінез, яғ ни мінездің ұ қ ыптылық, тазалық сияқ ты белгілері қ алыптасуы мү мкін. Бұ ндай адам қ ызметте ө зіне бағ ыныштыларғ а ұ сақ айыптаулармен мә селе тудыруы мү мкін.

12. Ү шінші кезең де (4-5 жас) ө зін жыныстық рө льді тасушы ретінде сезнеді. Егер тә рбиеде шектен шығ ушылық болса (ұ лдарғ а – ә йелдің тә рбиесі, қ ыздарғ а – ер адам тә рбиесі), онда ұ ялу кешендері – Эдип жә не Электра кешендері пайда болып, олар ересек ө мірде ө з отбасы мә селелерін басқ ағ а жабуғ а ә деттенеді.

Фрейдтың теориясын психоанализ мектебінің басқ а ө кілі «топтық ессіздік»жаң алығ ының иесі, аналитикалық психология саласының негізін қ алаушы швейцариялық Карл Густав Юнг (1875-1961) толық тырды. Ол адамның тә ртібі оның қ алауларымен ғ ана емес, оның ө мір сү ру барысында пайда болғ ан мақ саттар легіне де тә уелді деп тү сіндіреді. Ол тұ лғ аның психологиялық типтері («архетиптер»- адамның туа біткен психикалық ерекшелікке жетуі), экстравертирванность (сыртқ ы дү ниеге икемделу) жә не интровертированность (ішкі дү ниеге икемделу) тү сініктерін енгізді. Юнг экстраверсия жә не интроверсия тү сініктері жү ректің созылу жә не жирылу жұ мысына ұ қ сас екенін атап айтқ ан. Қ арапайым тілмен айтқ анда ішкі жә не сыртқ а серпілетін маятник қ ызметіне ұ қ сайды. Адам не экстраверсия, не интроверсия тобына жатады. Біреулерді ө з мә селелері қ ызық тырса, біреулерді ә лем мә селелері толғ андырады.

Юнг экстраверсия жә не интоверсия типіне жататын адамдар мінездерін ғ ана анық тап қ оймай, олардың психикалық даму ү рдістерінің басымдылық тарын зерттеді: тү йсік, сезім, ойлау, кө кейкө з. Ә р адамда ә ртү рлі психикалық функция дамығ ан. Юнг белгілі бір адамның тұ лғ асының ө зі туралы (Эго), басқ алар туралы (Персон), жә не қ ұ рылымдары Самость, Кө лең ке, Аниму – Анимус (ер жә не ә йел қ ұ рамдас бө лігі) пікірлерге бө лінетінін кө рсетті.

Ү йрету теориясы. И. П. Павлов, Д. Б. Уотсон, Б. Ф. Скиннер жұ мыстары мадақ тау мен жазалау жү йелеріне негізделіп (ү йрету теориясы) орындаушының ә рекеттерді ақ ылмен шешу қ абілеті жә не басшы мен бағ ынушы арасындағ ы кері байланысқ а қ ұ рылу қ ажеттілігімен анық талады. Ү йрету теориясы негізінде рефлекс ұ ғ ымы, яғ ни тұ лғ аның сыртқ ы қ ұ былыстарғ а жауап беруі жатады. Рефлекстер туылғ ан (шартсыз) жә не тә жірибеден жинақ талатын шартсыз рефлекстер болып бө лінеді. Туылғ ан рефлекстер ессіз акты кезінде сезімнің, эмоциялардың, қ алаулардың қ иын толқ ынымен байқ алып, шешім қ абылдау мен еріктілік кө рсететін кезде байқ алады. Шартты рефлекс осы теорияны жақ таушылардың кө зқ арасы бойынша ойлау мен ө зін ұ стаудың стереотипын қ ұ рап, адамның алғ а ұ мтылушылық жү йесінің бө лігі болып табылады.

Павловтың пайымдауынша адамның ө зін ұ стауда мақ сат рефлексі басты болып саналады. Ол адамның ең бек жолында білімділігі мен тұ рақ тылығ ын айқ ындайды. Бұ л кү шті рефлекс ө нертапқ ыштар, коллекционерлар, тіптен ғ ашық тарда да байқ алады.

Белгілі тұ лғ а теориясымен айналысушы неміс – америка психологы К. Левин басқ ару ү лгісінің концепциясын қ ұ растырып сипаттады. Ол тә жірибе жү зіндегі ақ парлары бойынша 3 негізгі ү лгіні бө ліп кө рсетті:

- Авторитарлық (директивті);

- Демократиялық (ә ріптестік);

- Нейтралды (босә урелік).

Басқ арудың бір ү лгісін екіншісінен айыратын критерий ол басшының шешім қ абылдауы болып саналады. Шешім қ абылдаудың ә мірлі жә не демократиялық жолдары бар, бірақ ғ алымдар екеуінің де тиімді жағ ынан қ арастырғ ысы келеді. Біреулері демократиялық жол дұ рыс шешім қ абылдауғ а кө мектеседі деп шешсе, біреулері кері пікірде. К. Левинның теориясы осығ ан орай ө зінің қ арапайымдылығ ы мен нақ тылығ ына қ арамастан бірнеше кемшіліктерге ие:

1. Демократиялық басқ ару ү лгісі ә рдайым ә мірлі басқ ару ү лісіне қ арағ анда тиімді бола бермейді. К. Левинның ө зі екі ү лгінің де ө німділік кө рсеткіші бір дең гейде деп пайымдағ ан.

2. Кейбір жағ дайда авторитарлық ү лгі демократиялық қ а қ арағ анда тиімді. Ол мынадай жағ дайда болады:

А) тез арада шешім қ абылдауда;

Б) жұ мысшылардың кә сіптік дә режесі мен мә дениет дең гейі тө мен болғ анда;

В) тұ лғ аның ерекшеліктері осыны талап еткен жағ дайда.

3. Екі ү лгінің де шын мә нінде басқ ару ү рдісінде қ олданылмайтыны бекітілген. Ә рбір басшы ө зінің жеке қ асиеттеріне байланысты демократта, ә міршіде болады. Кейде басшының қ андай бағ ытта басқ аратынын тү сіну қ иын.

Басқ ару ү лгісі формасы мен мазмұ ны сә йкес келмейтін жағ дайлар болады: ә мірлі жү йеде басшы ө зін демократша ұ стайды, немесе керісінше. Кө п жағ дайда кө п нә рсе жағ дайғ а тә уелді: бір жағ дайда басшы ә мірші болса, бір жағ дайда демократ болуғ а тырысады.

Р. Блейко мен Д. Мутонның басқ ару теориясы. Америкалық зерттеушілер Р. Блейк пен Д. Мутон кез – келген басқ арушы ә рекетті екі ө лшеммен ө лшеуді ұ сынды – ө ндіріске кө ң іл бө лу мен адамдарғ а қ амқ ор болу.

Ө ндіріске кө ң іл бө лу - ол басшының кө птеген сұ рақ тар жү йесіне қ атынасы, яғ ни кадрлар таң дауда, адамдарды ұ йымдастыруда, ө ндірістік ү рдістерде жә не шығ аратын ө німнің кө лемі мен сапасына қ атысты шешім қ абылдауда тиімдісін таң дау болып саналады.

Адамдарғ а қ амқ ор болу жұ мысшылардың мақ саттарына жетуіне, ө зіне қ ұ рметпен қ арауда, жауаптылық ты дамытуда, жақ сы ең бек жағ дайын туғ ызуда, тұ лғ а аралық жақ сы қ атынастарда болуды мең зейді.

Екі параметр бойынша да жоғ ары кө рсеткіштер тиімді басқ ару белгісі болып табылады.

Соң ғ ы жылдардағ ы басқ ару критерилерінің тиімділігін толық тыру ғ ылыми ө ң деулерді кө рсетеді. Оларды толық қ арастырайық.

Тиімді басқ ару теориясы. Америкалық ғ алымдардың эксперименталды зерттеулеріне сү йене отырып жапондық зерттеуші Т. Коно тиімді бақ ару концепцияын ұ сынды. Ө зінің «Жапон ө ндірісіндегі қ ұ рылым мен стратегия» атты кітабында басқ арудың типін сипаттайды:

- Жаң ашыл – талдаушы;

- Жаң ашыл – интуициялы;

- Консервативті – талдаушы;

- Консервативті – интуициялы

Т. Кононың ойынша басқ арудың жаң ашыл – талдаушы типі ұ йымғ а нарық тық бә секелестіктің ең қ атты кезінде де дамуына ү лес қ осатын тиімді ү лгісі болып саналады. Ол ө зіне келесі менеджерлік тә ртіп элементтерін қ амтиды:

- ұ йымғ а берілгендік;

- қ уаттылық жә не жаң ашылдық;

- жаң а ақ парлар мен идеяларғ а шапшаң дық:

- кө птеген идеялар мен жаң алық тарды жалпыландыру;

- шешімді тез қ абылдау;

- топтық ә рекеттерді сә йкестендір;

- мақ саттарды таң даудағ ы нақ тылық;

- басқ алардың пікірімен санасушылық:

- сә тсіздіктерге шыдамдылық.