Тақырып. Менеджмент (басқару) психологиясының пәні мен әдістері.

1.Басқ ару ғ ылым мен ө нер ретінде.

2. Басқ ару психологиясының пә ні

3. Басқ ару психологиясының негізгі ә дістері.

4. Басқ ардың психологиялық заң ы.

Басқ ару біруақ ытта ө нер мен жаң а ғ ылым болып саналады. Ғ ылым ретінде, басқ ару ө з кезегінде білімдердің жинақ талғ ан жиынтығ ы мен олардың ә дістерінің болуын талап етеді. Басқ ару психологиясы адамдардың басқ а адамдарғ а ә сер ету табиғ атын, топ жә не жалпы қ оғ амды тү сіну мен олардың механизмдерінің ә сер етуі мен оларды жетілдіру қ ұ ралдарын қ амтамасыз етеді.

Басқ ару психологиясының тек ө зіне тә н зерттеу пә ні бар, ол- басқ арушылық процесті ұ йымдастыру заң дылық тарын жә не осы процесс кезіндегі адамдар арасындағ ы пайда болғ ан қ атынастарды зерттеп, басқ ару процесінің ә дістемелік негізін анық тайды. Сонымен қ атар зерттеу обьектісінің спецификасына сә йкес басқ ару обьектісіне белсенді ә сер ету ә дісі мен жү йесін қ ұ растырады, жә не зерттелініп отырғ ан болжауларды анық тайды.

Басқ ару психологиясының ғ ылым ретіндегі негізгі міндеті- психологиялық қ ұ былыстарды анық тап, оларды жү йеге келтіру, заң дылық тарын ашып, олардың арасындағ ы байланыс себептерін тә жірибелік қ орытындылар мен ұ сыныстарды жасауды анық тау. Сонымен қ атар, психология ғ ылым ретінде, басқ ару жү йесінің жұ мыс сапасын тиімді етіп кө теру мақ сатында басқ арушылық іс-ә рекеттің ерекшеліктері мен психологиялық шарттарын талдайды.

Басқ ару процесі мынадай жетекшілік іс-ә рекеттің нә тижесінде іске асады, бұ лардың негізгі бағ ыттарына: жү йелік басқ арушылық ұ йымның ө згеруі мен жағ дайларды болжаулары жә не диагностикалау, басқ арушылардың іс-ә рекет бағ дарламасын қ алыптастыру, жетекшінің ө з іс-ә рекетін оң тайлы ету.

Басқ ару психологиясы жетекшінің тұ лғ алық ерекшеліктерін: оның басқ арушылық қ ажеттіліктері мен қ абілеттерін, басқ арушылық ойлары мен миссиялырның енуін, индивидуалды басқ арушылық концепциясын, сонымен қ атар, оның ө з ішінде қ абылдағ ан басқ ару ережелері мен принциптерін зерттейді.

Бір ғ ана басқ ару кө п жағ дайда тек дедуктивті жә не эксперименталды тану ә дісіне сү йене алмайды, себебі, зерттелініп отырғ ан қ ұ былысты кө пшілік факторлардың ә серінен шектеуге болмайды. Басқ ару тағ ыда бір ерекше – интуиция қ ұ ралын алады. Ә рине, интуиция зерттелініп отырғ ан қ ұ былыстың эмперикалық жә не теориялық білімінің негізінде жатыр, бірақ та интуиция механизімдері бейсаналы тү рде ойша процестердің аяқ астылық жағ дайларын дұ рыс шешімге келуін жә не оның нақ ты ә дістермен байланысын куә лә ндырады. Жақ сы жетекші яғ ни дұ рыс шешім қ абылдау кезінде немесе дұ рыс жү ріс-тұ рысты анық тауда рационалды шешім қ абылдау қ иын жағ дайда дұ рыс жауап беретіндей басқ арушылық сезімді иеленеді. Барлығ ын басқ арып отырғ ан адам, ә р уақ ытта ө згеріп отырғ ан ә леуметтік ортаның жә не ә ртү рлі адамдармен тығ ыз контактіде бола отырып, нақ ты жағ дайларды есепке алып міндетті тү рде шешім қ абылдар алдында, ө зінің тә жірибесі мен интуициясына сү йену керек.

Г. Кунц жә не С. О. Доннел сияқ ты зерттеушілердің пікірінше, басқ ару бұ л ең алдымен ө нер болып табылады. Олардың тұ жырымдарына сә йкес: «барлық шынайы ситуацияда бұ л ғ ылымды қ олдану мә ні болатын, басқ ару процесі ө нер болып табылады». Дегенмен, бұ л ө нер мынадай ғ ылымғ а сү йенеді, яғ ни: «Басқ ару бойынша іс-ә рекет ө нер болғ анымен де, оларды иегертін адамдар, бұ л ө нер ғ ылымының негізінде жатқ андарды тү сініп жә не қ олданса ғ ана, жақ сы нә тижеге жетеді». Егер барлық қ оғ амдағ ы топтық серіктестік тиімді ә рі маң ызды нә тижені кө рсетсе, онда басқ ару- барлық ө нерден де маң ызды екендігін батыл айтуғ а болады.

Тә жірибелік тұ рғ ыда барлық адамдар іс-ә рекетінің сферасында ғ ылым мен ө нер бірін бірі толық тырып тұ рады. Басқ аруда, жекелей адамдардың ұ сыныстарының жауабы, топтық іс-ә рекетте барлық нә тижелердің шешімдері варианттарынан ерекшеленсе, жә не саналы компромиссті таба білсе, ол басқ арушы ө нерінің кө рінісі болып табылады. Бұ л ө нерді кімде-кім иегере алмайтындығ ына қ арамастан, оның негізгі басқ ару ө нерін білу, маң ызды принциптері мен ә дістерін қ абылдай білуге ұ мтылу - барлық дең гейдегі мамандар мен жетекшілердің міндеті.

Жетекші кө ндіру, сендіру, диалог, қ арым-қ атынас ө нерінің мастері, ащы біркелкі емес ойлайтын жә не барлық білім сферасын жан-жақ ты білетін тұ лғ а болу керек. Дегенмен, ол ең алдымен адамдармен жұ мыс жасайтын болғ андық тан, адами инженерияның барлық қ ыр-сырын біліп, кең ауқ ымды гуманитарлық жә не психологиялық білімді игеру керек.

Кең мағ ынада «ө нер» термині барлық жұ мыстар ебімен, шеберлі, эстетикалық жә не технологиялық мағ ынада істелінген жағ дайда, яғ ни барлық адамша іс-ә рекет орнағ анда қ олданылады.

Ө нер импровицазияғ а деген қ абілет ретінде кө рінеді, яғ ни жеке білімдер элементтері мен жаң а интуицияларды жоғ ары ақ ыл-оймен біріктіретін, бұ рынғ ы белгісіз комбинациялар. Біруақ ытта, ол шығ армашылық қ иялды дамытып, тұ лғ аның ө зіндік санасы мен ө негелі ө зіндік анық тауларына себеп болып, эстетикалық дә мдері мен идеалдарын қ алыптастырады. Егерде ө нер бізді қ оршап отырғ ан ә лемді моделдеп жә не зерттеуге бағ ытталғ ан іс-ә рекет болса, онда ө нерді басқ ару мынадай принциптерге жауап беру керек, яғ ни жетекші шынай пайда болғ ан жағ дайларды кү нделікті зерттеп, басқ арушылық шешімде қ олданылатын варианттарды шығ армашылық тү рде моделдеу керек.

Сондық танда, тиімді басқ ару ү шін, оның теориялық негізін біліп, практикалық тә жірибе болып, шығ армашылық тұ рғ ыда теория мен практиканы қ олдана білу керек, яғ ни басқ ару ғ ылымы мен ө нерін игеру керек.

XX ғ асырдың басына дейін басқ ару ғ ылыми зерттеу аймағ ында жекелей болып саналмады.1911 жылы Ф.У.Тейлордың «Ғ ылыми менеджмент принциптері» атты кітабының шығ уымен байланысты еді, бұ нда негізгі басқ арушылық ең бектің принциптері кө рсетілген, сол себепті ең алғ аш бұ л жайында ә ң гімелер айтыла бастады. XXғ асырдың 20-жылдарында атақ ты металлургия компаниясын басқ арушы, француз инженері А.Файоль менеджмент принциптері жү йесінің нә тижесін айтып кеткен болатын. А.Фейолдың арқ асында басқ аруды іс-ә рекеттің ерекше спецификасы деп есептеді.

Осы уақ ытқ а дейін психологияның ғ ылымы ретінде, оның теориялық пен қ осалқ ы бағ ыттары ретінде қ алыптасып ү лгерді. Басқ арудың психологияғ а бірігуі нә тижесінде – «басқ ару психологиясы» деп аталатын қ осалқ ы пә наралық ғ ылым пайда болды.

Басқ ару психологиясын кө бінесе менеджментпен шатастырады. Егер де менеджмент бізге не істеу керектігін ү йретсе, ал басқ ару психологиясы оны біз не ү шін істеуіміз керектігін, немесе қ алай жұ мыс жасау керектігін тү сіндіреді.

Сә йкесінше, басқ ару психологиясының пә ні болып менеджер іс –ә рекетінің психологиялық негізі, яғ ни: ең бек іс-ә рекетінің психофизиологиялық ерекшеліктері, ақ паратты ө ң деудің психологиялық ерекшеліктер, адамның адамды қ абылдауының механизмдері мен басқ а адамдардың бір –біріне ә сер ету механизмдерін, ең бек коллективінің қ алыптасуының психологиялық ерекшеліктері мен олардың арасындағ ы тұ лғ ааралық қ атынастарды, басқ арушылық шешімдерді қ абылдаудың психологиялық ерекшеліктері мен жалпы басқ арушылық іс-ә рекеттің психологиялық факторлары жатады.

Басқ ару психологиясы ғ ылым мен практика ретінде жетекшілердің психологиялық басқ арушылық мә дениетінің дамуы мен қ алыптасуын, жұ мысшы тұ лғ асының басқ аруды қ олдану кезіндегі теориялық жә не практикалық білімдерінің негізіне керекті жағ дайларды, ең бек коллективінің заң дылық тарының қ ызметі мен тұ лғ ааралық қ атынастарды қ алыптастырады.

Басқ арушы басқ арушылық процестің табиғ атын тү сіну керек, басқ арудың тиімділін жоғ арлату қ ұ ралдарын білу керек, персоналды басқ арудағ ы керекті бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары мен қ атынас қ ұ ралдарын білу керек, ең бек коллективінің психологиялық қ алыптасу ерекшеліктерін, адамдармен жұ мыс жасағ ан кезде ә р тү рлі жағ дайлар мен шарттарда болатын басқ арушылық шешімді қ абылдау ү шін білу қ ажет.

Ең бек ұ жымын қ алыптастырудың психологиялық факторларына топтағ ы психофизиологиялық сә йкестік, тұ лғ ааралық ә сер ету феномені, ең бек мотивациясы, кө рсетілетін шарттар, ә леуметтік – психологиялық климат жә не басқ а да психологиялық қ ұ былыстар жатады. Ал басқ арушылық шешімді қ абылдаудағ ы психологиялық факторларғ а шешім қ абылдау процесі мен іс-ә рекет нә тижесінің қ ұ ру мақ сатындағ ылар жатады.

Басқ ару психологиясы тә жірибелік психологияның саласы ретінде менеджер мамандығ ы мен кә сіпқ ой басқ арушылардың пайда болуымен біруақ ытта пайда болғ ан. Басқ а да психологияның салалары ретінде бұ л салада, индустриалды дамушы қ оғ амның нақ ты ә леуметтік тапсырысына жауап ретінде туғ ан.

Басқ ару психологиясы қ оғ ам дамуының белгілі бір этапында пайда болғ ан, яғ ни бұ л жерде ең бектің максималды нә тижесін алу ғ ана емес, сонымен қ атар, ең бек процесі кезіндегі адамдардың ө зіндік білдіру ерекшеліктерін, қ ұ ндылық тарының шың далуын, ең бек нә тижесіне жетуін есепке алу керек.

Осығ ан сә йкес, басқ ару психологиясының пә ніне басқ ару жағ дайы кө зқ арасымен адамдардың қ арым-қ атынас мә селесі мен ө зара ә рекеттері келесідей болып табылады:

1. Ең бек процесі кезіндегі тұ лғ аның ө зіндік жетілуі мен ө зіндік дамуы.

2. Психологиялық тиімділік кө зқ арасымен басқ арушылық іс-ә рекет пен оның ұ йымдастырылуы.

3. Ең бек ұ жымындағ ы топтық процесі пен олардың реттелуі.

Басқ ару процесі кезінде тұ лғ а жә не оның ө зіндік жетілуі мен ө зіндік дамуы маң ызды ролді ойнайды. Бұ л жерде минимум екі жағ дай маң ызды болып табылады. Біріншіден, басқ ару психологиясы тұ лғ аның барлық мінезі, қ ыры мен сапасын яғ ни, басқ арушылық іс-ә рекетін табысты іске асыруғ а кө мектеседі. Екіншіден, басқ ару процесі кезінде тұ лғ аны қ арастырады.

Кез келген коллектив – ол, ең ә уелі, ө з мақ саттарын қ уушы, ө з міндеттерін шешуші, ө здерінің формальды жә не формальды емес статустарын сақ сап қ алушы немесе ө згертуші адамдар. Ең бек ұ жымдары бір бірімен, ө кінішке орай, ө те қ иын қ атынастар жү йесімен байланысты. Барлық кез келген ағ за сияқ ты ұ жым, дамуында жақ сы ә рі жаман пероидтарды кешіреді. Кез келген сә тте ішкі не сыртқ ы кешендердің себептері мен жағ дайларының ә серінен дағ дарыс болуы мү мкін. Жетекші дең гейі мен кезең дері оның ө з ұ жымын қ алай басқ ара алатындығ ында ғ ана емес, сонымен қ атар, дағ дарыс жағ дайында, қ иын сә ттерде ол қ андай іс- ә рекет жасайтындығ ында. Жетекші кез келген, тіпті басқ ара алмаймын-ау деген жағ дайларды басқ ара алу керек. Ал ол ү шін, конфликт пен дағ дарыс жағ дайында нақ ты жетекшілік дағ дылар мен білімдер керек.

Басқ ару психологиясы ғ ылым ретінде ә ртү рлі психологиялық ә дістерге сү йенеді, олардың негізгілері бақ ылау мен эксперимент болып табылады.

Бақ ылау ө з сипаты мен мә ніне байланысты- шынайылылық ты бейнелейтін қ иын обьективті психологиялық процесс. Бақ ылауғ а ақ параттар жиынтығ ы ретінде ә ртү рлі жағ дайлар қ атысады. Біріншіден, жоспарланғ ан зерттеуді нақ тылау бағ ытында алдың ғ ы материалды алу. Зерттелініп отырғ ан қ ұ былысты нақ тырақ кең ейту, іс-ә рекет етуші тұ лғ аны анық тауда, маң ызды жағ дайлардың кө рінуінде себеп болғ анда, бақ ылаудың мақ саты іске асады.

Екіншіден, басқ а бө тен психологиялық ақ параттар жетіспегенде, бақ ылау шартардың ө зіндік ә дісі ретінде қ олданылады.

Бақ ылау кезінде кө рінетін, мынадай маң ызды элементтердің тізімдері кездеседі:

а) бақ ыланушылар- жағ дайғ а қ атысатын адамдардың саны, топтың ә леуметтік- демографиялық қ ұ рылымы, ондағ ы қ арым-қ атынастың сиапты, жағ дайғ а қ атысушылардың арасыдағ ы бө лінген ролдері;

б) жағ дай (обстановка)- іс-ә рекетке заттық ортаның ә сер ету ерекшелігі мен бақ ыланушы жағ дайының орналасу орны;

в) топтың іс-ә рекет мақ саты- кездейсоқ немесе заң ды бақ ыланушы жағ дай, топтың жинақ талуының себебі ретіндегі формальды немесе формальды емес мақ саттардың жиынтығ ы, ә ртү рлі жағ дайдағ ы қ атысушылардың ұ қ састық тары мен теріс жақ тары.

г) ә леуметтік мінез-қ ұ лық - бақ ыланып отырғ ан топтың іс-ә рекет сипаты, іс-ә рекет стимулы, іс –ә рекет кімге (неге) бағ ытталғ ан, топтың психологиялық атмосферасы, ә леуметтік мінез-қ ұ лық тың осы орынғ а тә н типі, бақ ыланып отырғ ан топтың мү мкін деген ауытқ ушы мінез-қ ұ лық тары;

д) жиілік пен ұ зақ тығ ы- бақ ыланып отырғ ан жағ дайдың уақ ыты мен, қ айталанушылығ ы мен ұ зақ тығ ы, оның кереметтілігі мен типтілігі.

Бақ ылау орнына, оның бақ ылаушылық ұ йымдастырылуына жә не т.б. ә ртү рлі факторларғ а қ атысты оның бірнеше тү рлерін кө рсетуге болады:

1. Тұ жырымдалу дең гейіне қ атысты қ ұ рылымдалғ ан жә не қ ұ рылымдалмағ ан бақ ылау болып бө лінеді.

2. Зерттелініп отырғ ан жағ дайда бақ ылауғ а қ атысушылардың дең гейіне қ атысты қ осылғ ан жә не қ осылмағ ан бақ ылау.

3. Бақ ылау шартын ұ йымдастыру, ө ткізу орнына қ атысты, табиғ и жә не лабораториялық бақ ылау.

4. Бақ ылуды жү ргізу реттелуіне байланысты жү йелік жә не жү йелі емес болуы мү мкін.

Ережеге сай, жетекші жү ргізетін бақ ылау, қ ұ рылымданбағ ан, қ осылғ ан, табиғ и жә не жү йелі емес болып табылады.

Қ ұ рылымданбағ ан бақ ылау кезінде бақ ылушы ә рекетінің жоспарлы детальдары жоқ болады, тек мү мкін деген бақ ыланушы топ жағ дайларының жалпы қ ыры анық талады. Егер де жетекші зерттелініп отырғ ан жағ дайдың маң ызды деген элеметтерін анық тауғ а мү мкіндік алып, бақ ылау нә тижесінің нақ ты жоспары мен инструкциясын қ ұ рса, онда ол ө з бағ ынушыларының біреуіне жү ктей алатындай, қ ұ рылымданғ ан бақ ылау жү ргізуге мү мкіндік алады.

М.К.Горшков пен Ф.Э.Шереги жиналыстар мен мә жілістерде ұ йымдастыруғ а болатын қ ұ рылымданғ ан бақ ылаудың келесідей карточкаларын мысал ретінде кө рсеткен:

Ф.И.О. _______________________________

Должность ____________________________

1. По чьей инициативе выступил:

001 — записался заранее;

002 — сам попросил слово устно;

003 — сам попросил слово письменно;

004 — выступление предложил президиум.

2. Время начала выступления: ___ час. ____ мин.

3. Основные положения выступления:

Тема_______________________________

Объект выступления___________________

4. Реакция аудитории на появление выступающего:

005 — положительная;

006 — отрицательная;

007 — отсутствует.

5. Направленность выступления:

008 — одобрительное;

009 — нейтральное;

010 — критическое,

6. От чьего имени говорит:

011 — от себя лично;

012 — от имени коллектива;

013 — неопределенно.

7. Время окончания выступления: ___ час. ___ мин.

8. Продолжительность выступления: ______мин.

Қ осылмағ ан бақ ылау бақ ыланушымен қ атынас кезінде немесе оның қ атысуынсыз жү ргізіледі. Бұ нда жалпы бақ ылаушының ролі мен бақ ылау мақ саты анық. ең алдымен бұ л бақ ылаудың формасы жекелей процедурада ең бек процесі кезінде адамдардың мінез-қ ұ лық ерекшеліктерін анық тауда қ олданылады. Кө п жағ дайда осы мақ сатпен адамдар ө те ерекше жағ дайда бақ ыланады. Мысалғ а, автомашина айдау инструкторы оқ ушының жұ мыс ерекшелігін тренажерде зерттейді. Бұ л форманың ерекшелігі бақ ланушығ а тек міндет қ ана анық емес, сонымен қ атар оның бақ ыланушығ а қ атысты ә леуметтік орны анық.

Қ осылғ ан бақ ылау дегеніміз- бақ ылаушымен бірге ә рекет ететін, зеретелініп отырғ ан процес бақ ылаушымен сә йкес қ осылғ ан. Қ осылғ ан бақ ылау сипаты ә ртү рлі: бақ ыланып отырғ ан топ іс-ә рекетіне бақ ылаушы қ атыса отырып, бірақ -та ө з зерттеу мақ сатын жасырып бақ ылайды. Бұ л бақ ылау тү рінің тиімді жағ ы бақ ыланушылармен тура қ атынасқ а тү сіп жә не танысу арқ ылы бірнеше ақ параттарды алуғ а мү мкіндік алады.

Бақ ылау ә ртү рлі шарттарда жү ргізілуі мү мкін. Егерде, шынай бақ ыланушы топтардың жағ дайында болатын болса, мысалғ а, жұ мыс орында, одан бұ ндай бақ ылау тү рін табиғ и деп атаймыз. Топты зерттеуде, ә детті жағ дайдың болуы бақ ыланушыларыдың мінез-қ ұ лқ ын дұ рыс тү сінуге мү мкіндік береді. Егер нақ тырақ ақ парат алу ү шін, бақ ылау процесі кезінде техникалық қ ұ ралдарды қ олдануғ а болады (магнитофон, фото-кино, тележабдық тар).

Ал егер, жаң а ә дісті эксперименталды тексеру мен міндеттерді қ ұ растыру керек болғ ан жағ дайда, бақ ылаудың лабороториялық тү рі қ олданылады. Осылайша, конфликтіден шығ у немесе жаң а басқ ару дағ дыларын қ алыптастыру ү шін, арнайы жабдық талғ ан сыныптарда жаттығ улар жү ргізіледі. Іскерлік ойынғ а қ атысушылардың ә рқ айсысы кезекпен, мысалы, бастық немесе бағ ынушы ролдерін ойнайды.

Жү йелік бақ ылау- берілген уақ ыт ішінде ретімен жү ргізіледі. Ол ү зіліссіз жалғ аса беретін ұ зақ бақ ылау болуы мү мкін. Жү йелік бақ ылау ертерек жоспарланбағ ан қ ұ былыстармен жұ мыс жасауғ а ә келуі мү мкін.

Бақ ылау ә дісінің жетіспеушілігі болғ ан жағ дайда келесідей психологиялық ә дісті-экспериментті қ олдануғ а болады.

Эксперимент ақ парат жинауда ең қ иын мең герілетін жә не ө зіндік бейнелі қ атарғ а жататын ә діс. Экспериментті іске асыру ө те мардымды ақ параттарды алуғ а мү мкіндік береді. Мысалғ а, ең бек ө німін ө ндіруді жоғ арлату мақ сатында жаң а моралдық жә не материалдық стимулдардың тү рлерін қ олданды. Бастық қ а эксперимент қ ұ нды ақ паратты алу мен белгілі бір ситуацияны ойнауғ а мү мкіндік алу ү шін керек. Бұ ны ө ткізудің негізгі мақ саты болып- гипотезаларды тексеру, ә ртү рлі басқ арушылық шешімдерді тә жірибеге тура ә келетін нә тиже береді.

Экспериментті ең алдымен, ү лкен емес (он шақ ты) зерттелуші топтарда, бірің ғ ай шарттарғ а қ атысты жү ргізу ұ сынылады. Эксперименттің табысты дең гейде болуы сә йкес болатындай шарттарды қ ұ растыруына байланысты.

М.К. Горшков жә не Ф.Э. Шереги эксперименттік зерттеулерге қ ажетті бірнеше талаптарды ұ сынады. Осы талаптардың ретімен орындалуы экспенименттік зерттеулердің тиімділігіне қ атысты:

1. Эскпериментатор орнатқ ан эксперименталды щарттардың жү йесі обьективті шынайылық шарттарының гипотизалық жү йесіне сә йкес келу керек.

2. Эксперименталды жү йе жақ сы басқ арылатын шарттарды игеру керек.

3. Эксперименталды араласулардың нә тижесі бақ ыланатын болуы керек. Мү мкіндігінше эскперименталды факторлардың эффектісін (қ асиеттердің ө згеруін, мінез-қ ұ лқ ын) тіркей білу керек.