Арыстанбаб аман ба?

Патша – Алланың жердегі кө лең кесі. Кім оны қ ұ рметтемесе, Алланы қ ұ рметтемегені. Кім оны қ орласа, Тә ң іріні қ орлағ андық болады.

Пайғ амбарымыз Мұ хаммед (с.ғ.с.)

1969-70 жылдың қ ысы ә деттегі кезекті қ ыс емес, елді есең гіретіп, ү кімет пен партияны есінен тандырғ ан естен кетпес оқ иғ а болды. Ондай қ ысты жү з жасағ ан қ ариялар да кө рмепті. Аяз кү н сайын 30-40 градустан тө мен тү скен жоқ. Мал біткен далағ а шығ а алмай қ амалып қ орада тұ рды. ДТ тракторынан басқ а кө лік жү ре алмады.

Сө йтіп, қ иналып жү ргенде қ атты жел тұ рып, қ ораларды қ ар басып, мал қ ардың астына кө міліп қ алды. Аршып алуғ а шама жоқ. Бұ л жағ дай айлап созылды. Мал жаппай аштан қ ырыла бастады. Кү н жылынар емес, қ айта суыта тү суде. Тірі тұ рғ ан қ ойлар бірінің жү нін бірі жеп жатыр.

Партия мен ү кімет састы, есінен танды. Ешнә рсеге кө зі жетпейді. Кө зсіз кө белек сияқ ты мал қ оралардың тө бесінен самолетпен престелген шө п тастады. Бірақ ол ө зінің жинаулы тұ рғ ан шө бінен де алысқ а тү сті. Ақ ылынан адасқ ан ел басшылары малды жаппай сойың дар деген нұ сқ ау берді. Бірақ халық оғ ан дайын емес еді. Кү н болса жалап тұ р. Кө терем болғ андық тан сойылғ ан малды ешбір жер қ абылдамайды. Енді бұ ғ ан кіналы адамдарды іздеген ә ң гіме басталды.

Енді елдің бә рі кө лең кесінен қ орқ ып жү ргенде кү н бірден жылынып, қ ар аяқ астынан ери бастады. Ө зендерде мұ з бұ зылды. Жерді кө к-топан су басты. Елді мекендер судың астында қ алды. Кейбір совхоздардың орталығ ы бү тіндей қ ұ лап, ел жан сауғ алап, басының ауғ ан жағ ына кө шіп жатты. Аудан басшылары да ө здері қ алып ү йлерін, бала-шағ асын кө шіріп жіберді. Республика мен облыс басшылары малды сұ рауды қ ойып, енді адам аман ба? -дегенге кө шті.

Сө йтіп ел «Ақ табан шұ бырындығ а» ұ шырап жатқ ан кезде 10 наурыз кү ні кешкі сағ ат 19-да Алматыдан ауданның бірінші хатшысын Д. А. Қ онаев телефонғ а шақ ырады деген хабар келді. Басқ аның бә рін қ ойып, Т. Тайбеков аппаратты аяғ ынан тік тұ рғ ызып, ақ пар жинады. Димекең нің не сұ райтынын білу ү шін облыс басшыларына да телефон шалды.

Тү нгі сағ ат онда тұ тқ адан:

– Тә ліп, мен Қ онаевпын, – деген Димекең нің даусы естілді.

– Мен Тайбеков, тың дап тұ рмын, Димеке, сә лә матсыз ба, – деп жатыр.

– Тә ліп, ел-жұ ртың аман ба? Мен байқ ап тұ рмын, сен біртү рлі қ обалжып, дегіберсізденіп тұ рсың ғ ой. Ө зің ді мық тап ұ стап, ө зің е-ө зің кө кіл. Рас, жаппай мал қ ырылып жатқ анда республиканың бірінші басшысының қ оң ырау шалуын халық жақ сылық қ а жорымайды. Бұ л сенің қ алыпты жағ дайың ды бұ зуы мү мкін. Бірақ бұ л жолы сенен жұ мыс сұ рамаймын. Малдың ө лімі туралы мә лімет алдымда жатыр. Табиғ ат деген соқ ыр, мылқ ау, ө зінен басқ аны танымайтын дү лей кү ші бар, ол дегенін істеді. Табиғ аттың бермесін алуымыз керек деп, қ айдам, асылық айттық па? Елдің басына келген зауал малмен кетсін деп тілейік. Халық аман болса, малдың басы толар...

Жерді-шө пті топансу алып кетті деп есітіп жатырмын. Арыстанбаб аман ба, судың астында қ алғ ан жоқ па? – деп сұ рады Димекең.

– Арыстанбаб аман, тө ң ірегіндегі еріген қ ардың суы коллекторғ а қ ұ йылып жатыр, – деді Тайбеков.

– Кесенесінің іргесіне су кетпесін, қ абырғ асы жарылса немесе қ ұ ласа екеумізді ә руақ ұ рады. Жазаның ең ү лкені ә руақ қ ой. Ә руақ ұ рғ ан оң алмайды. Сондық тан бір кө зің сонда болсын. Бү гін тү нделетіп, Туриводан генерел бастағ ан саперлар барып, вагонымен Тимур стансасында тұ рады. Ө зен мен кө лдердегі мұ з буады-ау деген жерлерді жарғ ызың дар. Дұ рыстап пайдаланып, менің кө мегім керек болса, телефон шал, – деп бір қ ойды.

– Енді сен мені тың да, – деді Димекең ә лден соң.

Қ азақ станда не кө п, ә улие кө п. Бірақ оның ең ү лкені Арыстанбаб екені аян, Сайрамда бар сансыз баб. Тү ркістанда Тү мен баб. Ең ү лкен бабтардың бабы Арыстанбаб деп халық бекер айтпаса керек. Бұ л тек қ азақ тардың ауқ ымындағ ы ә ң гіме-аң ыз емес. Бұ л тең еуді орта Азияда тұ ратын біраз мұ сылман елдерінен есітуге болады. Баяғ ыда Қ ожа Ахмет Йасауи кесене тұ рғ ызып жатқ анда қ абырғ асы екі рет қ ирап қ алады. Сонда ең алдымен кесенені Арыстанбабқ а тұ рғ ыз деп тү сінде аян береді. Мұ хаммед Пайғ амбардың ұ сынысы бойынша сонау Арабиядан келіп, Тү ркістанның кө шесінде мектептен шығ ып келе жатқ ан 9 жасар оқ ушы бала Қ ожа Ахметке пайғ амбардың аманатын берген де осы Арыстанбаб емес пе еді.

Арыстанбаб Фараби мен Қ орқ ытты қ асына ертіп алып, Қ азығ ұ рт тауының бойында ауа райы мен аспан денелерін зерттейді. Осы сапарында табылғ ан Нұ һ пайғ амбар кемесінің сынық тарын Отырарғ а ала келеді. Оларды ө зі ө лерінің алдында кө зінің қ арашағ ындай сақ та деп шә кірті Қ ожа Ахметке тапсырады деген жазба деректер бар. Бабамыз халық тың геолог ретінде Қ аратаудың кү нгей бетіндегі ү ң гірлер мен сай-салалардан тастарды теріп, олардан алтын, кү міс, қ орғ асын, темір, сынап сияқ ты сирек кездесетін асыл металдарды бө ліп ала білген. Ү немі таулы жерлерден шө п жинап, одан дә рі-дә рмек жасап адам емдеген. Дә рілік шө птердің мезгілін тауып ала біл, мө лшерін тауып, қ олдана біл деп ү йретті ол. Арыстанбаб туралы елдің аузында аң ыз-ә ң гімелер кө п. Біреулер ө те ерте замандардағ ы Хакім Лұ қ пан тә уіптің ұ рпағ ы десе, енді біреулер оны Мұ хаммед пайғ амбардан ә лдеқ айда бұ рын туғ ызып, ө мір сү ргізеді.

Қ алай дегенде «Мен бір жұ мбақ адаммын» деп Абай айтқ андай, Арыстанбабтың жұ мбақ жан екені рас. Ө йткені оның туғ ан-ө скен жерлері мен жылдары белгісіз, ата-анасы туралы да, ө скен ортасы, алғ ан білімі туралы да, Отырар мен Тү ркістанғ а келуі туралы да нақ ты деректер жоқ. Бірақ ө мірде болғ аны рас. Осыдан кейін бабамыздың жұ мбақ жан болмағ анда несі қ алды. Қ алай дегенде ү лкен бір сиқ ырлы кереметі бар екенін бү кіл мұ сылман халқ ы мойындайды.

Дә л осы жерге келгенде Димекең:

– Тә ліп тың дап тұ рсың ба? – деп сұ рап қ ойды.

– Иә, тың дап тұ рмын, Димеке, – деді Тайбеков.

– Онда сен тың дай бер. Мен айта берейін. Екеумізді ешкім бө ле қ оймас, кө п сө йледің де демес.

Менің ә кем діндар адам емес. Дінді оқ ып, уағ ыздамайды. Бірақ қ атты қ ұ рметтейді. Оғ ан тіл тигізбейді, оның кө птеген артық шылығ ын мойындайды. Барлық заманның талаптарына тұ п-тура келетін қ ағ идалары кө п-ақ деп отырады. Ө ткен пайғ амбарлардың ө мірі туралы қ иссаларды оқ ып отырып таң данады, оларғ а бас иеді. Менің оң тү стік ө ң ірге барып қ айтқ анымды білсе, «Арыстанбабқ а, Ә зірет Сұ лтанғ а бардың ба, жолын істедің бе?», – деп сұ рап отырады.

Ә руақ қ а табынып, оны басына кө теріп, сол арқ ылы кү н кө ріп байып отырғ ан елдер бар. Ал біздің мұ сылман елінің бірі Саудовская Арабия бір адамның туғ ан жері мен ө лген жерін ардақ тап, табыс кө зіне айналдырып отыр. Арыстанбабтың да сондай ертелі-кеш киелі орынғ а айналмауына кім кепіл? Осы уақ ытқ а дейін еліміздің баяу дамуына ә руақ қ а қ ырын қ арау сияқ ты біреу байқ ап, біреу байқ амайтын қ ұ пия сырдың жатуы мү мкін. Ә руақ ты ардақ тай білейік, ағ айын! Басқ а елдердің ә руағ ы тірілерге дү ние тауып беріп жатыр. Біздің ә руақ тар қ ұ лыптаулы тұ р немесе қ ора-қ опсығ а айналып кеткен. Ә руақ қ а деген кө зқ арасты айырма, иіне, осындай.

Мен ө ткен қ ыста Қ ырымда болып қ айттым. Онда Тегерандағ ы діни қ оғ ам мү шелерімен ө ткен ә ң гіменің бас жағ ында отырғ андардың біреуі орнынан тұ рып бізден алдымен, «егер рұ қ сат болса, бір нә рсені Сізден сұ рағ ымыз бар», – деді.

– Сұ раң ыздар, рұ қ сат, – дедім мен.

– Олай болса, Сіздің раббың ыз кім, дінің із қ андай, пайғ амбарың ыз кім, қ ыблаң қ айда, кімнің ұ рпағ ысыз, миллетің кім? – деді.

Мен ө зінің ретімен «Алла тағ ала, Ислам, Мұ хаммед, Адам ата, Ибраһ им» деп жауап бердім.

Олар ө з тілдерінде «шын мұ сылман, шын мұ сылман» деп бір-біріне айтып жатты.

– Сіздің елде осы Мұ хаммед пайғ амбарғ а саһ аба ә рі ақ ылгө й болғ ан, ә лдеқ айда жасы ү лкен бір ұ лы ә руақ жатыр деп есітеміз, бір адам басын сұ қ пайтын кө рінеді. Тастанды боп айдалада жатса керек. Осы сө з рас па, одан хабарың ыз бар ма?

– Иә, хабарым бар. Арыстанбаб деген кісі біздің елде жатқ аны рас дедім. Сонда залда отырғ ан барлық адам орындарынан тұ рып, ауыздарын кү бірлетіп, беттерін сипап, орындарына қ айтып отырды.

– Осығ ан байланысты менде тағ ы бір сұ рақ бар Сізге, – деді екінші сә лде оранғ ан кісі.

– Сұ раң ыз, қ ұ лағ ым сізде, – дедім мен.

– Ол кісі Сіздерде қ алың елдің ортасында жатыр ма?

– Қ алың елдің ортасында емес, шеткерірек, оң аша жатыр, – дегенімде кейбіреулері бастарын шайқ ады.

– Біз қ алың елдің ортасына ә кеп қ ойып, тірілерді тә рбиелейтін ардақ ты да қ ұ рметті ә руақ тұ лғ ағ а айналдырсақ, бізге сү йегін бересіздер ме?

– Бұ рынғ ы ө ткен атақ ты адамдардың барлығ ы да дә л ө лген жерлеріне қ ойылғ ан деген дерек бар. Қ озғ амағ ан дұ рыс шығ ар. Біздің бір ү лкен оқ ымысты ғ ұ лама бауырымыз Шам шаһ арының орталық зиратында жатқ ан Ә л-Фарабидің сү йегін сұ рағ анымызда Сирияның басшылары осындай жауап берген бір кезде. Пайғ амбарлар мен сол сияқ ты ә лемге танымал адамдар ө лген жерлеріне қ ойылғ ан деген ә ң гімені Мұ хаммед пайғ амбардың ө зінің аузынан Ә бубә кір Сыдық естіген.

Басқ алар ә руақ ты осылай қ ұ рметтепті. Бұ л бізге де сабақ болу керек. Аман болсақ, оғ ан да жетерміз, – деді Дінмұ хамед Ахметұ лы Қ онаев.

– Арыстанбаб неге Отырардың тү біне барып дү ние салғ ан? – деп сұ рады Димекең Тайбековтан. Біздің хатшы бірден жауап бере алмай кібіртіктеп қ алды. Соны сезген Димаш Ахметұ лы ө з сұ рағ ына ө зі жауап берді.

– Есің де болсын, біліп қ ой. Арыстанбапты жө ндеп білу сенің міндетің. Арыстанбабтың бұ л ө ң ірге келгенімен қ ожа Ахмет Йассауидың туғ анына мың жылдан асты. Ол кезде Отырар батыс пен шығ ыстың арасында ұ лы жібек жолының ү стінде тұ рғ ан мә дениет пен экономикасы шалқ ығ ан, суармалы егісі бар, сың сырап бау-бақ шаның ішінде тұ рғ ан, жү з мың дағ ан халқ ы бар жасыл қ ала болғ ан. Дә л қ азірдің ө зінде зер салып байқ ағ ан адамғ а Отырардың айналасында қ азғ ан арық пен салынғ ан ү йдің табы сайрап жатыр. Арыстанбабтың ө лер алдындағ ы ө мірі осы жерде ө ткен. Бұ л кә дімгі біреудің оты ө шіп, біреудің оты жанатын ү йреншікті дү ние ғ ой. Отырар қ ұ лағ аннан кейін Тү ркістан алғ а шық ты. Жалғ ыз шапқ ан ат ә р уақ ытта жү йрік болады. Сонымен Арыстанбаб Қ ожа Ахмет Йассауиге де, Ә л-Фарабиге де, Қ орқ ытқ а да ұ стаз. Ол геолог, металлург, қ ыдыр дарығ ан адам, есепсіз кө п жасағ ан ескі заманның теберік адамы.

– Тә ліп, мен болдым, мағ ан сұ рағ ың бар ма? – деді Димекең.

– Димеке, сұ рағ ым жоқ, мың да бір рахмет. Дені-басың ыз сау болсын, ө мір жасың ыз ұ зақ болсын, Сізге табыс тілеймін, – деді Тә ліп Тайбеков.

– Оң тү стікке барғ ан сайын жасы да, жолы да ү лкен, Пайғ амбардың кө зін кө рген деп, алдымен Арыстанбабқ а, содан кейін Қ ожа Ахмет Йассауиге кіріп шығ ушы едім. Артық айтқ ан жерім болса, істеген оғ аш қ иянатым болса, кешіре гө р деп іштей тілеуші едім. Ө зімді рухани жең ілденіп, ә рі жетіліп қ алғ андай сезім билейтін. Ү немі іштей сиынып жү ретін ә руақ тың амандығ ын есіткен соң кө бірек сө йлеп кеттім. Бұ л ә ң гіме менен гө рі сағ ан керек, Тә ліп аман бол, – деп Димекең тұ тқ аны жауып қ ойды.

– Тү с кө ргендей аң -таң боп мен қ алдым. Бірақ кө ң ілім кө теріліп, бойым сергіп, ой-ө рісім едә уір кең іп, биіктеп қ алдым, – деп отырушы еді марқ ұ м Тайбеков.

– Димекең мен болғ ан осы ә ң гімені екеулеп жазайық та, Тә ке-ау, – деп Тә ліп Тайбековке екі-ү ш рет ескерттім.

– Ә беке, рахмет, еске салып, ұ мыттырмай жү рсің. Мен ең алдымен мына қ олымдағ ы таяғ ымды тастайыншы, содан кейін ө зім айтам, – деуші еді марқ ұ м. Таяқ пен жү рсе де, топырақ тан тысқ ары болғ анғ а жетпейді екен ғ ой.

Заман кейде кө зді ашып-жұ мғ анша ө згереді екен. Сонымен бір тарихқ а деген кө зқ арас та ө згеріп жатады. Д. А. Қ онаевтың басқ а елдер сияқ ты ә руақ ты ардақ тауғ а аман болсақ жетерміз дегені кө регендік болып шық ты. Арыстанбабтың аузындағ ы қ ара қ ұ лып алынып, есігі айқ ара ашылды. Оғ ан жан кірді. Мұ сылман халқ ы ағ ылып келе бастады. Қ азір ол қ ұ мырсқ аның илеуіне айналды. Басқ аларды айтпағ анда Президентіміз Нұ рсұ лтан Назарбаев тө рт рет, Тү ркияның бұ рынғ ы президенті Сү леймен Демирель екі рет келіп зиярат жасады. Қ олында билігі бар, айтқ аны болатын лауазымды кісілер келетін ауданғ а айналды. Мейманды кү тіп алу мен шығ арып салу сияқ ты мә ртебелі ү рдіске ие болдық. Бұ дан артық абырой, Қ ұ дайдың жақ сылығ ы бола ма? Осының бә рі біздің тө рімізде жатқ ан киелі Арыстанбаб ә улиенің кереметі болса керек.

Елдің аузында Нұ рсұ лтан Назарбаевтың ө зі айтты деген мынадай ә ң гіме бар: «Мен Отырарғ а, Арыстанбабқ а 4-5 зиярат жасадым. Тікұ шақ пен барып, тіке қ айтып кетіп жү рдім. Сонда жиналғ ан халық пен сө йлескенім болмаса, ауданды аралай алмадым, елмен сө йлескенім жоқ. Жұ рт мұ ны ә р сақ қ а жү гіртіп, ә ң гіме етуі мү мкін. «Ат аунағ ан жерде тү к қ алады» демекші, мен отырарлық тарғ а қ арыздармын. Одан тек бір жақ сылық жасап қ ана қ ұ тылармын, айта жү рерліктей, жалпы елге оң ә сер тигізетін кү рделі нә рсе дә мететіні белгілі. Олары орынды да. Кө ксарай ГЭС-інің Отырардың тө ң ірегінен тү суіне менің тікелей араласуым болды. Ол біткеннен кейін менен аудан халқ ына мә ң гілік ескерткіш болса керек».

Қ азақ артында қ алғ ан тұ яғ ы барды тіріге санайды. Арыстанбабтың артында бү кіл мұ сылман халқ ы бар. Олар ә улиенің қ абіріне келіп, бас иіп, тағ зым етуде, зиярат жасауда. Сондық тан ол ө лген жоқ, ә лі тірі. Оғ ан деген қ ұ рмет тірілерден артық. Оның ә руағ ы тірілерге қ анат бітіріп, жігерін қ айрап, желеп-жебеуде. Оның аты ө шпейді, қ айта уақ ыт ө ткен сайын рухы сө нбейтін жұ лдыздар сияқ ты жарқ ырай тү седі.

Қ ожа Ахмет пен Ә л-Фарабидің, Қ орқ ыттың ұ стазы болғ ан Арыстанбаб ә улиенің лайық елде бірлік, ынтымақ, тірлік болсын ағ айын! Бізді қ олдап отырғ ан ұ лы мә ртебелі адамдардың сый-қ ұ рметі мен сеніміне лайық болайық, бауырлар!

Ә бубә кір Жаппаров,

Соғ ыс ардагері, дербес зейнеткер, Отрар ауданының қ ұ рметті азаматы.

«Кемең гер Қ онаев» кітабынан – Алматы, 2003 жыл. 317 бет