Жан иелерiнің үш топқа бөлінуі

Кө птеген ғ аламшарлардың (планеталардың) арасында Жердің маң ызы ө те зор. Себебі ол жоғ ары жә не тө менгі ә лемдерді байланыстыратын кіндік тә різді. Барлық жан иелерінің қ озғ алысы осы Жер арқ ылы ө теді. Ғ арыштағ ы жетілудің мінсіз заң дылығ ы бойынша барлық жан иелері белгілі тә ртіппен жетілу жолымен ү здіксіз қ озғ алыста. Олар бір кө ріністен екінші кө рініске кө шіп, санасының ө суінің барысында ақ ыры ө мірдің жоғ арғ ы мақ сатына жетеді. Жә лел-ад-дин Румидiң жазғ анына қ арағ анда бұ л жол минералдардан басталып, ө сімдiктер, хайуанаттар, адамдар, перiштелер дең гейлерi болып жалғ асады екен. Егер ә рбiр дең гейде сана-сезімнің сансыз кө п дә режелерiн ескеретiн болсақ, сонда бұ л жолдың қ андай алыс та ұ зақ екенiн тү сiне аламыз.

Жә лел ад-дин Руми ә рі қ арай жан иелерiн былай деп ү ш топқ а бө ледi:

" 1. Таза ақ ыл-естен қ ұ ралатын перiштелер. Олардың ө мірi дұ ғ а оқ ып, бас июге, қ ұ лшылық пен Қ ұ дайды ойлауғ а бағ ышталғ ан. Балық қ а судың iшi оның ұ йық тайтын тө сегi, жастығ ы жә не барлық ө мір болмысы болғ аны тә рiздi, перiштелерге де ол тамағ ы, iшетiн iшiмдiгi болып табылады. Олар сезiмдердің ық палынан толық шық қ ан, сондық тан олар сезiмдерiне бағ ынбайды.

2. Ө здерiнiң инстинктерінің толық ық палындағ ы, бірақ зұ лымдық тан ө здерiн аулақ ұ стауғ а мү мкiндiк беретiн ақ ыл-есi жоқ жануарлар. Оларда адам баласы тә різді ө здерiнiң мiндетi туралы ой жоқ.

3. Ал бейшара адамғ а келетiн болсақ, ол ақ ыл-ес пен қ ұ марлық тан жартылай перiште, жартылай жануар, жартылай жылан, жартылай балық болып жаратылғ ан. Балық табиғ аты оны тең iзге, ал жылан табиғ аты жерге тартады, сө йтiп ол ү здiксiз осы екеуiнiң арасындағ ы кү респен ө мірiн ө ткізедi. Ақ ыл-есi қ ұ марлық ты жең генде ол перiштелiк дең гейге кө терiлiп, ал нә псiқ ұ марлығ ы жең генде жануардан тө мен қ ұ лдырап кетедi.

Азаптан перiштелер ө здерiнiң бiлiмдерiмен қ ұ тылады, ал жануарлар ө здерiнiң бiлiмсiздiктерiмен қ ұ тылады. Ал адам осы екеуiнiң арасында кү ресу мен азапта." Ұ лы Руми осы сө здерiмен адам жануарлар мен періштелердің арасындағ ы жан иесi екенiн кө рсетеді. Орыстың ұ лы жазушысы Л.Н.Толстой ө зiнiң " Исповедь" деген шығ армасында адам баласының ө мірiн суда ағ ып бара жатқ ан жаң ғ ақ пен салыстырады. Жаң ғ ақ ағ ын судың ық палымен бiресе бiр жағ ағ а, бiресе екiншi жағ ағ а жақ ындап ағ ып келе жатады. Сол сияқ ты адам баласы да ө мір ағ ысына берiлiп, бiрде рухани, ал бiрде материалдық жағ ағ а жақ ындап, кейде оларғ а тiрелiп аялдайды да.

Жетілу жолындағ ы барлық жан иелерi ү немі ө згерісте. Олар ә уелi ө мірге келеді, сонан соң ө седi, жетiледi, артына ұ рпақ қ алдырады, ақ ыры қ артаяды жә не ө леді. Олардың орнын басқ алар алады. Осылайша табиғ ат ү здiксiз айналысқ а тү сiп, ауысып отырады.

Абайдың жә не басқ а да ғ ұ ламалардың ойлары бойынша, осы ұ зақ жолда басқ а жан иелерінің арасында адамның ерекше орны бар. Жер планетасы жан иелерінің жоғ ары не болмаса тө менгі ө мірге баруын шешетін орын болса, ал адам дең гейi жан иелерінің санасының жетілуінің шешушi сатысы. Себебi, жан иелері осы сатыда ғ ана екі ерекше қ асиетке ие болады. Ол қ асиеттердің біріншісі – адамғ а берілген ерекше ақ ыл-ес, екіншісі – оғ ан берілген ерік. Бұ л екі қ асиет жер бетіндегі басқ а жан иелерінде жоқ. Адамның басқ а жан иелерінен айырмашылығ ы жә не олардан артық шылығ ы да, міне, осында жатыр. Адам баласы ө зінің ойлай қ абілетін дұ рыс пайдалану арқ ылы тіршіліктің кереметтей хикметтерін сезіп-тү йсініп, болмыс қ ұ пияларын терең деп сезе алады. Сө йтіп, ол басқ а жан иелерінің несібесіне берілмеген жылдамдық пен жетілу жолымен кө терілуге мү мкіндік алады. Бірақ бұ л артық шылық тар адам баласына тегін берілмейді. Оның да сұ рауы бар. Ол сұ рау бү кілә лемдік ә ділет қ арымта заң дылығ ымен анық талады. Егерде адам ө зіне берілген артық шылық ты дұ рыс пайдаланбай, ө зінің еркі бойынша ақ ыл-есін жарқ ын істерге арнамай, нә псісіне арнап, болмыс заң дылық тарын бұ зып, имандылық тә ртіптерінен шығ ып кетсе, онда соғ ан байланысты жазасын тартады. Бұ л жаза болмыстың " Не ексең, соны орасың " деген ұ ғ ымды білдіретін ә ділет заң дылығ ы бойынша орындалады. Сондық тан, Абай ә ділет ұ ғ ымын ө те жоғ ары қ ояды. Оның ә йгілі " ү ш сү юін" осы ә лем ү шін қ олданатын болсақ, онда " Жә не Хақ жолы осы деп ә ділетті сү й" делініп " ә ділетті сү ю" ү шінші сү ю болып шығ ады. Сонымен адамның ақ ыл-есі оғ ан берілген артық шылық. Егер оны дұ рыс пайдалансаң – басқ алар жете алмайтын шың ғ а кө терілесің. Ал егер дұ рыс пайдаланбасаң – басқ алардың кө рмейтін қ орлығ ын кө ресің. Ерік ө зің де. Ол сағ ан табиғ атың нан берілген. Бұ л – табиғ ат заң дылығ ы. Оны ешкім бұ за алмайды. Осы ойларды Абай былай деп білдіреді:

" Хайуандарды асырайтұ ғ ын жансыздарды етi ауырмайтұ ғ ын қ ылып, жан иесi хайуандарды ақ ыл иесi адам баласы асырайтын қ ылып, ә рi олардан махшарда сұ рау бермейтұ ғ ын қ ылып, бұ лардың hә ммасынан пайда аларлық ақ ыл иесi қ ылып жаратқ ан. Адам баласынан махшарда сұ рау алатұ ғ ын қ ылып жаратқ андығ ында ә рi ә дiлет, ә рi махаббат бар. Адам баласын қ ұ рт, қ ұ с, ө зге хайуандар секiлдi тамақ ты ө з басымен алғ ызбай, ың ғ айлы екi қ олды басқ а қ ызмет еттiрiп, аузына қ олы ас бергенде, не iшiп, не жегенiн бiлмей қ алмасын деп, иiсiн алып лә ззаттанғ андай қ ылып, ауыз ү стiне мұ рынды қ ойып, оның ү стiне тазалығ ын байқ арлық екi кө з берiп, ол кө здерге нә зiктен, зарардан қ орғ ап тұ рарлық қ абақ берiп, ол қ абақ тарды ашып-жауып тұ рғ анда қ ажалмасын деп кiрпiк жасап, маң дай терi тура кө зге ақ пасын деп, қ ағ а беруге қ ас берiп, оның жү зiне кө рiк қ ылып, бiрiнiң қ олынан келместей iстi кө птесiп бiтiрмекке, бiреуiнiң ойын бiреуiне ұ қ тырарлық тiлiне сө з берiп жаратпақ тығ ы махаббат емес пе? Кiм ө зiң е махаббат қ ылса, сен де оғ ан махаббат қ ылмағ ың қ арыз емес пе? Жер мақ тасын, кендiрiн, жемiсiн, кенiн, гү лдер гү лiн, қ ұ стар жү нiн, ара балын, балауызын, қ ұ рт жiбегiн – һ ә ммасы адам баласының пайдасына жасалып, ешбiрiнде бұ л менiкi дерлiк бiр нә рсе жоқ, бә рi – адам баласына таусылмас азық ".

Абайдың бұ л сө здерiнен ө мiрдiң ү лкен мә нiн кө руге болады. Жан иесi хайуандар махшарда сұ рау бермейдi (о дү ниеде iстеген iстерi ү шiн жауап бермейдi), себебi олар ө здерiнiң табиғ и сезiмiмен (инстинктімен) ә рекет жасайды. Сондық тан олар табиғ ат заң дылық тарын бұ збайды. Олардың жетiлуi табиғ аттың эволюция заң дылығ ымен жү редi. Бiрақ оларда ө мiрдiң мақ саты туралы ойлайтын мү мкiндiк жоқ.

Адам мен хайуанның айырмашылығ ын Абай жетiншi қ ара сө зiнде былай деп анық тай тү седi:

" Дү ниенiң кө рiнген hә м кө рiнбеген сырын тү гел тү гелдеп, ең болмаса денелеп бiлмесе, адамдық тың орны болмайды. Оны бiлмеген соң, ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады. Ә зелде Қ ұ дай тағ ала адамның жанын хайуанның жанынан iрi қ ылып жаратқ ан, сол ә серiн кө рсетiп жаратқ аны". Ә рi қ арай данышпан адамның бала кезiнде барлығ ын сұ рап, бiлуге қ ұ штар болатынын, бiрақ ө скеннен кейiн оның барлығ ы ұ мытылып, кө ң iлi суитынын айтады. Сонымен, жан адамды жас кезiнде билеп, оны бiлiмге қ ұ штарландырады. Ал, ө се келе ол нә псісіне ие бола алмай жанын фә ни ө мiрдiң залалдарымен былғ ап алады. Бұ л тә ннiң ық палын ө сiрiп, жанды тә нге бас ұ рғ ызады. Тә н жанғ а бой бермей, адам тек қ ана тә ннiң қ ұ марына берiледi. Сө йтiп оның жаны рухани азық тан тапшылық кө рген соң, адам азғ ындау жолына тү седi. Тү рлi кү нә ларғ а батуы мү мкiн. Ондай жағ дайда махшарда ол адамнан сұ рау алынып, ө зінің сыбағ асын алады. Сө йтіп, ол тө менгі ә лемдерде жазасын алып, кү нә сінен арылады.

Адам баласынан махшарда сұ рау алатұ ғ ынында ә рi ә дiлет, ә рi махаббат бар дейдi Абай. Осылай болғ аны ә ділетті. Себебі, махшардағ ы жазаны ә ркім ө зіне берілген ерік бойынша жасағ ан іс-ә рекетінің нә тижесіне байланысты алады. Ал махаббаттың болатыны – бұ ның барлығ ы ә рбiр жан иесiне сабақ беріп, кү нә сінен тазартып, фә ни ө мірдің зардабынан қ ұ тқ ару ү шін берілген. Ислам дү ниетанымына толық сә йкес келетiн Абайдың осы кө зқ арасы бойынша Алла тағ ала адамның еркiне шек қ оймайды. Бiрақ, махшарда жақ сы iстерi ү шiн мадақ тап, жаман iстерi ү шiн оны жазалайды. Бұ л қ оғ ам ө міріндегі қ ылмыс жасағ ан адамды абақ тығ а отырғ ызғ ан тә різді. Оны абақ тығ а жазалап, кү нә сінен арылту ү шін ғ ана емес, сонымен бірге, оғ ан ө зінің кінә сін тү сініп, дұ рыс жолғ а тү суі ү шін де отырғ ызады.

Мал мен адам ө мірінің айырмашылығ ын Абай былай деп анық тай тү седі:

...Малда да бар жан мен тә н,

Ақ ыл, сезiм болмаса

Тiршiлiктiң несi сә н,

Терең ге бет қ оймаса?

" Малда да бар жан мен тә н, ақ ыл, сезiм болмаса" деген жолдағ ы ақ ыл мен сезiм адамғ а берiлетiн ерекше ақ ыл, сезiм (интеллект) деп тү сiнемiз. Ә йтпесе хайуанаттарда да ө здерiне тә н ақ ыл мен сезiм бары белгiлi. Бұ л ө лең жолдарымен Абай адам мен хайуанаттардың ақ ыл-сезiм айырмашылық тарын кө рсетедi.

Бұ л философиялық ағ ымның бір тұ жырымы. Мұ ндай тұ жырым шынында да таза материалистерге керек. Оларғ а айтпақ тү гілі кө рсетіп, қ олына ұ статып берсең де сенбей, оны қ абылдамау ү шін ә йтеуір бір себепті табады. Мұ ндай қ ылық адамның ө зін жоғ ары қ оюынан, ө ркө кіректігінен шығ ады. Сенбеушіліктің тағ ы бір себебі – надандық. Егер адам білмегенін мойындап, білуге ұ мтылса, онда ол кө птеген жетістіктерге жетер еді ғ ой.

Міне, білместіктің, одан шығ атын надандық тың салдары осындай.