XX ғасырдың басындағы қазақ философиясы.

Шә керім Қ ұ дайбердіұ лы (1858-1931 жж.) – философ, тарихш. Жеті жасында ә кесінен жетім қ алғ ан оны немере ағ асы Абай (Шә керім Абайдың ағ асы Қ ұ дайбердінің ұ лы) бауырына басады.

IIIә керім философиясының тұ п ө зегі – адам. Oл ө знің филосо­фиялық “Ү ш анық» ең бегінде нағ ыз сенім мен ғ ылымды, білім мен дінді қ атар қ оя салыстырады. Ө з кө зқ арастарында дуалистік бағ ытты ұ станады. Оның пікірлері бойынша, жан мә ң гілікті жә не оның epeкшe қ асиеттері болады, сондай-ақ жетілуге, шарық тап дамуғ а қ абілетті келеі.

Жан дамуының негізі бұ дү ниеде де, о дү ниеде де жақ сылық пен ө мip сү руге мү мкіндік беретін Ар-ұ ждан болып табылады. Бірінші ақ иқ ат – Жаратушы менжанның мә ң гілігін танытатын сенім ақ иқ аты. Екінші ақ иқ ат – тү йсіктік қ абылдаулар мен рационалдық оғ а негізделген ғ ылым ақ иқ аты. Шә кә рім осы екіақ иқ ат арқ ылы ү шінші ақ иқ атты ашады, ол - негізін ар-ұ ждан қ ұ райтын Жан ақ иқ аты. Шә керім «Ұ мтылғ ан жазбалар> > философиялық эссесінде: « Адамтабиғ атын қ андай игіліктер арқ ылы тү зетуге болады? Адамдардың бір-бірімен бейбіт қ атынаста ө мip cү pyi ү шін неістеу керек? ” деген сауалдар қ ояды.

“Менің ойымша, - деп жазады ол, - адамның жақ сы ө мірнің негізі адал ең бек, нұ рлы ақ ыл, ыстық жү рек болуы тиіс. Осы ү ш қ асиет барлығ ына басшы болуы керек. Бұ ларсыз ө мірдегі бейбітшілік пенкелісімге қ ол жеткізу мү мкін емес”

Шә керім философиясы ө зінің терең мә ні жағ ынан спекулятивті теологияғ а жатады. Ол адамды адамгершіліктендіруге теологиялық негіз беру қ ажеттігіне жан-жақ ты бағ ытталғ ан. Бұ л ө з кезең iнде прогрессивті роль атқ арғ ан ерекше теологиялық гуманизм болып табылды, алайда оның бойында казіргі тә жірибе мен ғ ылымғ а ү йлеспейтін тұ стар кө п болды. Бірақ бұ ғ ан да қ арамастан, ол XX ғ асырдың басындағ ы қ азақ халқ ының ө мip салтын, ойлау сезімі мен мұ ң -мұ қ тажын мейлінше дә л бейнелеген тарихи маң ыздылығ ымен де кұ нды.

Шә керімнің шығ армалары:»Ү ш анық», “Мұ сылмандық тың шарттары», “Ұ мыт болғ анды жазу» жә не т.б.

XIX ғ асырдың аяғ ы менXX ғ асырдың басындағ ы алдынғ ы қ атарлы
қ азақ демократиялық зиялыларқ ауымының арасында дарынды ақ ын,
кө рнекті қ оғ амдық -cаяси қ айраткер, халық тың бостандығ ы мен бақ ыты
жолындағ ы мешеулікке, езілген бұ қ араның надандығ ы ментапталуына
қ арсы шығ ып, ұ лттық жә не ә леуметтік жетістікке, сондай-ақ тарихи
прогреске ұ мтылғ ан жалынды кү рескер Сұ лтанмахмұ т Торайғ ыровтың
(1893-1920 жж.) орны айрық ша тұ р. Торайғ ыров қ азақ ақ ын- ойшылы.
XX ғ. басындағ ы қ азақ интеллигенциясының ө кілі; “Қ амар сұ лу» атты
романның, кө птеген философиялық дү ниетанымдық ө лең дердің авторы.
С. Торайғ ыров дінбасыларын сынап, Ы. Алтынсаринның,
А. Қ ұ нанбаевтың, III. Уә лихановтың антиклерикалық мұ раларың кө п
қ ырынан біршама толық тыра тү сті. Ақ ын Ағ арту бағ ытының талқ андаушы дә стү рін берік ұ станып, мұ сылман ғ ибадаты қ ызметшілері арасына кенедей жабысқ ан діни надандық тың, еігжү зділіктің, ү мітсіз алаяқ тыктың, тү псіз парақ орлық тың бет-пердесін ашьп, оны батыл да аяусыз тү рде ә шкерелейді.

Таным ө з мү дделеріне пайдаланатын жемісін беріп қ ана қ оймай, адамдар арасындағ ы ә ділеттілікті орнатуғ а қ ызмет етуі тиіс. Ақ ын ә ділеттін танымды дамытудағ ы қ ажетті жеміс екеніне сенді.

Қ азақ стандағ ы XX ғ асыр басындағ ы гуманитарлық білімнің философиялық проблемаларын шешу.

Ахмет Байтұ рсынов (1873-1937 жж.) XX ғ асырдың басындағ ы қ азақ философиялық ойының дамуына елеулі ү лес қ осты.

А. Байтұ рсынов – қ оғ ам қ айраткері, ақ ын, жазушы, ғ алым –лингвист, философ. Oл ө знің аудармалары мен мысалдарын «Маса» газетіне жариялап, 1913 жылдың наурыз айынан бастап «Қ азақ» газетнің шығ уын ұ йымдастырды. 1917 жылғ ы тө ң керістен соң ө з ә ріптестерімен бipiгiп бірың ғ ай қ азақ халқ ының ұ лттық мү ддесін

қ орғ ағ ан «Алаш» партиясын қ ұ рды.

Oл тіл білімі мен ә дебиеттанудың философиялық проблемаларымен айналысты. Байтұ рсынов философия тілін ақ ыр соң ында кө ркем жә не эстетикалық мә ндегі сө зді қ алыптастыратын заң дылық тар туралы ғ ылым ретінде қ арастырды.

Міржақ ып Дулатов (1885-1935 жж.) – қ оғ амдық -саяси қ айраткер, ақ ын, тарихшы жә не философ. Оның қ оғ амдық -саяси қ ызметі қ азақ зиялыларының прогрессивті бө лігінің кө шбасшысы А. Байтұ рсыновтың қ айраткерлігімен тығ ыз байланысты. Ол 1911 жылы жарық кө рген «Оян, қ азақ!» кітабы арқ ылы танымал.

Ж.Аймаутов - белгілі ақ ын, жазушы, психологиядан қ азақ тіліндегі алғ ашқ ы оқ улыктың авторы.

Ә дебиеттер:

1 Есiм Ғ. Қ азақ философиясының тарихы: оқ улық /Ғ арифолла Есiм.-Алматы: Қ азақ ун-тi.-2006.-216 б.

2 Есiм Ғ. Даналық қ а қ ұ штарлық /Ғ. Есiм.-Семей; Новосибирск: Талер-Пресс.-2007.-521 б.

5 Нысанбаев Ә. Философия тарихы/[ғ ылыми ред. Ә. Нысанбаев; қ ұ раст.: Ә. Нысанбаев, Ғ. Қ ұ рманғ алиева; аударғ андар: Д. Раев, А. Қ ұ лсариев].-Астана: Аударма.-2006.-484 б..-(Мә дени мұ ра)

3 Нысанбаев Ә. Қ азақ тың тарих философиясы/[ғ ылыми ред. Ә. Нысанбаев; қ ұ раст.: Т. Ғ абитов, А. Қ асабек; аударғ ан Б. Сатершинов].-Астана: Аударма.-2006.-508 б..-(Мә дени мұ ра)

4 Бурабаев М. С. Фараби - Аристотельден кейiнгi екiншi ұ стаз; Қ ұ ран жә не Ахмед Яссауидiң хикметтерi; Ислам жә не Бекасыл Биболатұ лының философиясы/М. С. Бурабаев; Орталық Азия ун-тi.-Алматы: Мария.-2006.-278 б.

5 Есiм Ғ. Қ азақ ренессансы/Ғ. Есiм.-Алматы: Қ азақ ун-тi.-2006.-90 б..-(Академик Ғ арифолла Есiмнiң кiтапханасы)

10 Тақ ырып XX ғ. кең естік мә дениет контекстіндегі маркстік философия жә не посткең естік философия

1. Маркстік ілімнің эволюциясы

2. ХХ ғ асырдын 60-80 жылдарындағ ы кенестік философия

3. Диалектикалық логиканың қ азақ стандық мектебі

4. Посткенестік қ азақ философиясының ізденістері

XX ғ асыр философиясының ең ө зекті проблемаларының 6ipi рационалды білімге қ атысты туындайды. Иррационализм — ақ ыл-­ойдың танy мү мкіндіктерінің шектеулілігін 6екітіп, танымның тү п негізі интуиция, сезім, инстинкт деп білетін ілім. Иррационализм ө мip философиясы, экзистенциализм, герменевтика сияқ ты ілімдерде кө рінді.

Ө мір философиясы ө зегінде (Ф. Ницше, О. Шпенглер, Дильтей) “ө мip тү ciнiгi кө пқ ырлы жә не мә ң гі қ озғ алыс ү стіндегі дү ниенің абсолютті, шексіз бастауы ретінде байқ алады. Ф. Ницше нағ ыз адам (сверхчеловек) идеясын жасады. Оның ең бектері «Антихристианин», «Заратустра осылай деді», т. б.

Экзистенциализм ү лгілерінен кейбір иррационализм белгілерін кө руге болады.

Экзистенциализм — адам ө мip cү pyi философиясы. Ол ө з-ө зіне сенімсіздікті, адамның дү ниедегі жатырқ аушылығ ын бейнелейді. «Болмыс пен ә лем, — дейді экзистенциалистер, — адам тіршілігі, уайым, ceзім, индивид ойларының ағ ыны».

Экзистенциализмнің басты тақ ырыбы — адамның рухани ә лемi, қ aзipгi замандағ ы жеке тұ лғ аның тағ дыры; жеке адам болмысы. Тікелей ә мірмә нділік, экзистенционалдық мә селерге ө мip мен ө лім мә селесі жатады.

Экзистенциализмді философияның ерекше бағ ыты ретінде қ алыптастыру XX ғ асырдың 20-шы жылдарының аяғ ында ө тті. Оның негiзiн салушылар — Heміc философтары М. Хайдеггер мен К. Ясперс.

Хайдеггер ө з пә нінің зерттеу нысанына қ орқ ыныш, ү рей, қ амқ орлық сияқ ты тү сініктерді алды. Олар сезім, адамның қ айғ ыруы мен эмоциясы ә лемін білдіреді.

3иялылық экзистенциализм (Хайдеггер, Сартр, Kaмю) мен діни экзистенциализмнің (Ясперс, Марсель) ара-жіктері бө лініп те қ арастырылады, алайда олардың арасындағ ы айырмашылық тар ө те шартты.

Нақ ты дү ниені практикалық ұ ғ ымдар арқ ылы тү сінуге рухани ойлау тұ рғ ысынан келу талпынысы негізін Ч. Пирс (1839-1914 жж.) пен У. Джеймс (1842-1910 жж.) салғ ан прагматизмнен кө рінді. Америкалық прагматизм тұ рғ ысынан философия болмыс пен танымның алғ ашқ ы бастаулар туралы ойлау емес, ол ел алдында тұ рғ ан нақ ты, эмпиризмдік проблемаларды шешудің жалпы ә дістері ү шін қ ажет. Ә рекетке қ ызмет етіп, адамғ а нақ ты тығ ырық тан шығ уғ а жә рдемдесетінің бә рін прагматизм ақ иқ ат деп жариялайды. Прагматистер пікірінше ақ иқ ат — табысқ а жетелейтін білімдер жиынтығ ы.

XX ғ. жаң а діни философиялық ағ ым ретінде неотомизм кө рінді. Неотомизм дамытып жү рген идеялардың негізін Фома Аквинский (XIII ғ.) қ алағ ан. Неотомистер ө з философияларының негізіне креационизмді сің рді (қ ұ дайдың дү ниені жоқ тан жаратуы). Бар болу, демек, ол Қ ұ дайдың қ ұ діретімен жаратылғ ан. Олар ғ ылым танығ ан нә рсенің бә рін Қ ұ дай алдын ала табиғ атқ а сыйғ ызып қ ойғ ан, ғ ылымеың кез келген жетістігі Қ ұ дайдың ақ ыл-ойы қ ұ діретін білдіреді. Олардың ғ ылым мен дін бipлiгiн тү сіндірудегі талаптары да осы негізден басталады. Неотомистер таным процесін ү ш сатығ а бө леді: 1) сезімдік таным; 2) ақ ылды таным; 3) жаң алық ашу.

Ғ ылыми білімнің мә ң і мен ролі неопозитивизмде де жоғ ары бағ аланады. Неопозитивизмде позитивизмнің ү шіші тү рі. Позитивизмнің негізін О.Конт қ алағ ан. Неопозитивистік философияның екі бағ ыты бар: логикалық (Б. Рассел) жә не лингвистикалық талдау (Л.Витгенштейн). Білім ақ иқ атының критерийі болып сезім органдарының кө мегі арқ ылы (верификация прииципі) кез келген жағ дайды тікелей тексеру мү мкіндігі болып табылады. Тіл позитивизмде де, структурализмде де, герменевтикада да арнайы проблемалық зерттеу ө pici ретінде қ ызмет етеді.

Структурализм мен герменевтика тұ тас қ ұ рылымдарды — мә тіндер (текстер) мен қ ұ жаттарды зерттейді. Структурализм сонымен бірге ө зара байланысты элементтерге деген тілдік бағ аларды бө лумен айналысады. Герменевтика мә тіннің тү сіндірілуімен ғ ана eмec, оның тү сінілуін қ арастырады. Структурализм мен герменевтика мә дениетті зерттеуде де маң ызды орын алды. Структуралық — функционалдық ә діс структурализм философиясы ү шін тә н болып келетін ә леуметтік - гумаиитарлық ә діс.

Сө йтіп бiз философиялық ойдың тарихи даму процесін қ арастырдық.

Философия тарихы даму процесінде ө з принциптерінің анық талу тұ рғ ысынан қ андай жолмен біртіндеп дифференцияланатының кө рсете отырып, мә дениет тарихын танудағ ы кілтке айналады. Сонымен бірге философияның ө зі де мә дениет ретінде кө рінеді.

Енді негізгі философиялық проблемалар жиынтығ ын оқ ып­ү йренуге кө шеміз.

Ә дебиеттер:

1. https://www.philosophica.ru/mironov/72.htm

2. https://www.grandars.ru/college/filosofiya/ekzistencializm.html

3. https://filosof.historic.ru/books/item/f00/s00/z0000007/st072.shtml

12 тақ ырып Болмыс философиясы. Философиялық антропология.

1. Болмыс ұ ғ ымы мә дениет тарихында

2. Негізгі антопологиялық ұ ғ ымдар

3. Адам ең жоғ арғ ы Қ ұ ндылық

4. Тұ лғ а Еркіндік жә не жауапкершілік.

Болмыс категориясы, оның мә ң і жә не ө згешелігі. философияның маң ызды проблемаларының біріне дү ниені философиялық тү сіну, ондағ ы адамның орны мен ролі пысық тау жатады. Онтология деп болмыс туралы оқ уды айтады. Болмыс —барлық бар нә pceнi белгілейтін философиялық категория. Біз заттардың болмысы туралы, бізді қ оршағ ан табиғ ат, адамның болмысы, оның санасы, ө зіміз сү ріп отырғ ан қ оғ амның болмысы, т. б. Жө нінде сө з етіп отырмыз. Басқ аша айтқ анда, болмыс тү гелдей материалдық ты да, руханилық ты да қ амтиды. Ө згеше сө збен айтқ анда, болмыс — дү ниеде не бар, соның бә рі — ол материалдық та қ ұ былыс, ә леуметтік те процесс, адам санасында болып жататын шығ армашылық та актылар. Болмыс бар, яғ ни ә лдебір шындық тү рінде ө мір сү реді жә не осы шындық пен адамның ұ дайы санасып отыруына тура келеді. Болмыстың негізгі тү рлеріне: а) заттардың болмысы мен табиғ аттың жағ дайы; а) қ оғ амның болмысы (қ оғ амдық болмыс); б) адамның болмысы; в) осыларғ а байланысты индивидуалды жә не индивидуалдық тан тыс болып бө лінетін рухани болмыс жатады.

Материя тү ciнiгi философияның ең орнық ты тү сініктерінің бipi жә не ө з тарихы бар. Материя категориясы адам санасынан тә уелсіз туратын дү ниенің шың айы да нақ ты қ ұ былыстарын сипаттау ү шін қ ызмет етеді. «Материя» категориясы объективтік реалдылық ты анық тайды.

Материя деген табиғ и қ ұ былыстар мен процестердің кө пқ ырлылығ ын белгілейтін философиялық абстракция немесе тү сінік.

Материя категориясы диалектикалық материализмде субстанция дең гейіне дейін кө теріледі.

Философияда екi категория бар: субстрат жә не субстанция. Субстрат (лат. substratum — дә лме-дә л — тө сеніш, демек, бә рі осыдан жасалғ ан). «Субстанция» болса (лат, substatia — мә н, негіздін бастауы) тірліктін нә рі, бір-бipiнe тікелей байланысты нақ ты заттардың, оқ иғ алардың, қ ұ былыстардың жә не процестердің ә р алуандығ ыныц бipлiгi. Сө йтіп, философтар субстрат тү ciнiгi арқ ылы болмыстын неден тұ ратының тү сіндірсе, субстанция ұ ғ ымы арқ ылы болмыстын жалпы нeriзi бекітіледі. Ә детте философтар белгілі бір бастаудан шығ арып (су, от, атом, идеялар, pyx, материя, т.б.), дү ниені бейнелеуге ұ мтылады. Барлық тіршіліктін бастауы бiр дейтін ілім монизм деп аталады. Дү ниені қ анаттас екі негізден басталады дейтін дуализм монизмге қ арсы тұ рады.

Философия тарихында, бұ рын да кө рсетілгендей, монизмнің ү лес салмағ ы басымдау.

Болмыстың ә р алуандығ ы материяның тү рлері жә не материяның пішiнiнiң кө рінісінің туындысы ретінде қ арастырылады. Кө не адамзат қ ауымында материя туралы алғ ашқ ы тү сініктер бірінші негізге, яғ ни заттық субстанцияғ а байланыстырылды. Мә селен, ежелгі гректерде мұ дай ұ гымдар бірде суғ а (Фалес), бірде ауағ а (Анаксимен), бірде отқ а (гераклит) сә йкестіріледі. Кейің ірек Демокрит пен Эпиур барлық денелердің бө лінбейтін, белгілі пішіні мен салмағ ы бар жә не кең істікте ретсіз қ озғ алыста болатын атомдардан (атом – грекше бө лінбейтін) тұ ратыны туралы идеяны ұ сынды. Материя бө лінбейтін атомдардан тұ ратын жә не салмақ ты, кө лемді бар заттармен тең дестіріледі. Дегенмен, бұ л ұ ғ ымдардың шектеулі екені XIX–ХХ ғ асырлар дең гейінде жаратылыстанудағ ы революциялар басталғ ан тұ ста байқ ала тү сті. Материяның тек зат қ ана eмес екені жә не атомдардың материяның соң ғ ы қ ұ рылымдық дең гей eмec екені белгілі болды. Сө йтіп, материяның сарқ ылмайтын тү псіздігі туралы идея туды. Материалдық ә лем тұ тас қ арастырғ анда ө зара байланысты иерархиялық жү йелердің бірлігінен тұ рады. Оларғ а ө лі жә не тipi материялар жатады. Ө лі табиғ ат жү йелері ө з мө лшеріне байланысты ә р тү pлi ғ аламдағ ы жү йелердің саны шексіз, алайда, ғ ылым оның шағ ын ғ ана бө лгін ашып, зерттеу ү стінде. Ө лі табиғ ат қ ұ рылымының дең гейі тө мендегіше: вакуум, қ арапайым бө лшектер, атомдар, молекулалар, макроденелер, планеталар, жұ лдыздар, галактикалар, метагалактикалар. Ө лі табиғ атта жү ріп жататын процестердгің ә рдайым ө з себебі бар. Ол – ө зара байланыстылық ө зapa байланыс – ө лi табиғ аттың материалдық объектілерінің болмыстық ә дісі.

Tipi табиғ ат жү йесі ашық жә не оны ғ ылым тек жер жағ дайларына

катысты зерттейді. Олардың тө мендегідей дең гейлерге бө лінеді: жасушаларғ а дейінгі дең гей (ДНҚ, РНК, белоктар); жасушрлар; кө п жасушалы организмдер; популяциялар; биоценоздер жә не жердегі барлық ө мірді қ амтитын биосфера. «Ноосфера» дейтін ұ гым зерде саласын сипаттайды.

Сондай-ақ тipi табиғ ат саласында ештене де ө зара байланыссыз жү зеге аспайды, алайда бұ л жерде оның жан-жануарлар психикасының тіршілік желісіне ық палы болатының ескеру қ ажет. Сол сияқ ты адамның ө ндірістік ә рекеті қ аншалық ты дамығ ан болса, табиғ атты философиялық жә не ғ ылыми тү сіну соншалық ты терең болатының да ескерген жө н. Материя секілді ұ ғ ымның бойында кө птеген екіойлылыі пен тү сінбестіктер бар, себебі, адамдық ө ндірістің тарихи дамуы барысында ол сан алуан тә жірибе сатылары мен ә р тү рлі интер­претацияларғ а сә йкес келді.

Материя – ен қ арапайым, тарихқ а дейінгі ө ндipic формаларында,

сондай-ақ қ ө лө нер ең бегінде – пішінге қ арсы тұ ратын жай шикі материал.

Сондық тан материя мен идеяның айырмашылығ ының жә не қ арама ­қ арсы коюылының тү п тамыры қ олө нер тә жірибесінде жатады. Бұ л идеализм мен материализмнің метафизикалық жү йелерінің осы қ арама ­қ арсылық тың қ айсына салмак салуына сә йкес болады. Материяның бастапқ ы тұ жырымдамасы жә не одан шығ атын материализм мен

идеализмнің қ арама-қ айшылығ ы ө те дамығ ан ө неркә сіп ө ндірісінің ө зіндегі ең қ арапайым ең бек тү рінде сақ талуына сә йкес ә деттегі де, философиялық та санада кө рніс береді. Марксизм философиясында дү ниенің бірлігін оның материалдығ ында деп тү сіндіріледі.

Дегенмен, қ азіргі кезең дегідей тек ө мip процестерін ғ ана eмec, сонымен бірге ойлау процестерін де жү зеге асыруғ а кабілетті машиналар жасалып жатқ ан ғ ылым мен техника жағ дайында материя мен идеяның бірлігін тану қ алыпты қ ұ былыска айналды.

Ал мейлінше дамығ ан материя тү pi – ө мip пішініне келсек, олардың

табиғ атын 6ү riнri кү н тұ рғ ысынан тү сіну табиғ и органдардың ө зін –

ө кпе, жү рек, бү йректі де алмастыруғ а қ абілетті аппараттардың шығ уы фактісінің терең ыкпалында болады. Ә леуметтік жү йеде ғ ылым тө мендегі дең гейлерді: адамды (индивидуумды), отбасын, тү рлі ұ жымдарды, ә леуметтгк топтарды, халық тар мен ұ лттарды, мемлекеттерді, мемлекет жү йелерін жә не тұ тас қ оғ амды екшеп, зерттейді.

Ә леуметтгк ө мірде адамдар арасындағ ы кү рделі қ арым-қ атыныс процестері материалдык ара-катынастымен аякталмайды.

Материя қ озгғ лысы. Материя тек козгалыз ү стіндегі материя ретінде ғ ана болады. Қ озгалыс - кез келген ө згеріс, жалпы ө згеріс козғ алыс пен материя бір-бірімен бө лінбейтін болады. Сондай-­ак козғ алыс абсолютті 6олуына сай тыныштық тепе-тендік, тұ рактылык сә ттерін де жокка шығ армайды. Тыныштық ә р кез салыстырмалы болады. Диалектикалык материализмде материя қ озгалысынын бес тү рін беліп карастырады: механикалык, физикалык, химиялык, биологиялык жә не ә леуметтік. Материя қ озгалысының барлық тү рлері бір-бірімен байланысты 6олганымен де, олардың кү рделілік денгейлері жагынан айырмашылыктары бар. Материя козгалысының ең жогаргы формасы - ә леуметтік, ен қ арапайым - механикалык. Қ озғ алыстын ә леуметтгк формасы дегеніміз когамдык байланыстар мен қ атынастар.

Универсумнын қ озғ алыс тү рлері иерархиялык ө зapa ық пал­дылық ты туғ ызады. Қ озғ алыстық жоғ арғ ы формасы жү йелік қ асиеттердін тууы нә тижесінде тө менгі базада пайда болады. Биологиялық қ ұ 6ылыстарғ а физикалық процестерге жат қ асиеттер тә н. Сол сиякты ә леуметтік қ ұ былыстардын да биологиялық қ ұ былыстардан айырмашылыктары болады. Материя қ озғ алысының жоғ арғ ы формасы ө зң нің бастапкы негізінен салыстырмалы дербестігімен ө згешелігімен ерекшеленеді.

Кең істік жә не уакыт. Кеністік жә не уақ ыт материя 6олмысының тү рлері 6олып табылады. Кеністік пен уакыттың маң ызды қ асиеттеріне олардың абсолюттігі мен салыстырмалылығ ын жатқ ызу керек. Макродү ние кеністігінің қ асиеттеріне оның ү ш ө лшемдігі мен кайтып оралушылығ ы жатады. Кез келген нысанныц орны ү ш координатты жү йенін кө лемінде аныкталады. Процестер мен оқ иғ алар ү шін ө лшемді кеністікте жү зеге асады. Кеністіктің ү ш ө лшемдігі макродү ниеге тә н, ал микродү ниегі кең істік ү ш ө лшемді eмec. Кеністіктін кез келген нү ктесіне кайта оралуғ а болады, бірак тек ө зre уакытта ғ ана.

Нысандар ұ зындык қ асиеттеріне (желілік, кө лемдік, екі ө лшемдік сипаттарына) сай бір-бірімен белгілі дең гейдегі салыстырмалы ара­қ ашыктыкта орналасады. Мә селен, «сол жакта», «оң жакта», «жоғ ары», «тө мен», «6ұ рыш қ иылысында» деген ара-катынастар кеністік ара­катынастары деп аталады.

Кеністік дегеннің ө зi материалдык нысандар тіршілігін бейнелейді. Кеністікке қ арағ анда уакыт бір ө лшемдігімен жә не кайта оралмайтынымен ерекшеленеді.

Уакыт бір ө лшемді мә нді білдіреді, ягни оның математикалық тү рінде кө рсету ү шін бiр ғ ана ө згергіштік жетіп жатыр. Ал таяу келешекте уакыттың кeн ө лшемдігі дә лелденуі мү мкін. Уакыт ө ткен шактан осы шак аркылы болашакка карай «ағ ады». Уакыт ө ткен шақ та оқ иғ алар сиякты кайта оралмайды.

Кеністікке караганда уакыт катар тірлікті eмec, қ ұ былыстардык ауыспалығ ын, процестілігін сипаттайды. Уақ ыт – процестердің ұ зактығ ы жә не олардын: бұ рын, кейінірек, ұ зағ ырақ, т. б. термин тү рлеріндегі ара-катынасын бейнелейді.

Ньютон механикасында уакыттык «барлық жерде бірдей» дегендейін салыстырмалы тү рдегі қ арапайым қ ұ былыстары зерттеледі. Алайда бұ дан уакыт материалдык процестерден мү лдем дербес ө мip сү реді деген ұ ғ ым тумайды. А. Эйнштейннің салыстырмалық туралы арнайы теориясына сә йкес біркезең дік ұ ғ ымы абсолютті нә рсе емес, салыстырмалы болады. Бір есепті жү йедегі окиғ алар біркезенді болса, осы окиғ а баска бір жү йеде ә p

тү рлі уакытта болуы мү мкін. Erep нысандардын козғ алыс жылдамдығ ы кү шейсе, онда уакыт баяулайды.

Уакыт қ ұ былыстардың ө згертелілігін бейнелейді. Биологиялык жә не ә леуметтік қ ұ былыстар ө згеретін болғ андыктан, олар уакыттык сипатта ө здеріне текпе-тең қ асиеттерге ие. Физика параметрлер мұ ндай уакыттык сипаттар ретінде алынбайды. Мысал ү шін, бірдей кү нпарактык жастағ ы (туғ ан кү ндері бірдей) адамдар ә детте ә p тү pлі биологиялык калыпта ө мip сү реді. Мұ нда физикалык уакыт енді биологиялык npoцecтep ү шін тенпе-тең сипатқ а ие бола алмайды. Ә леуметтік уакыттан да осыны байкауғ а болады. Қ оғ амдык даму козғ алысы жылдамдағ ан сайын кү нпарактык уакыттык ө лшем бipлiriнe сә йкес келетін ә леуметтік уакыттык «бө лшектері» ұ лғ ая беретіні белгілі.

Кеің стік пен уакыттын қ асиеттері сан алуан жаң а заман ғ ылымының деректері кеністік пен уакыттык о6ъективтік жағ дайдын, олардың козғ алыстағ ы материямен ү здіксіз байланыста болатының ешқ ашан жоқ қ а шығ армайды.

Кең істік пен уакыт ө лшемді ауқ ымдар болғ андыктан, ө лшем бірлігін пайдалану аркылы оларды сан жағ ынан аныктауғ а болады. Осы абстракция денгейінде кеністік пен уакыт сандардан ерекшеленбейді, сондыктан оларды сандык немесе арифметика ғ ылымының о6ъектісі ретінде зерттеу мү мкіндік бар.

Бізді қ оршағ ан ә лем ө зінің накты қ ұ былыстары жағ ынан сапалы тұ рғ ыда сан алуан. Материя мә ң гілік, ол жасалмайды да, жоғ алып та кетпейді жә не тұ ракты даму ү стінде болады. Материяның даму процесінде оның неғ ұ рлым кү рделі тү рлері туындай береді.

«Адам - Дү ние» катынасы болмыс қ ұ рамындағ ы іргелі қ атынас ретінде. Философияның орталық проблемасы адам болып табылады.

Адам туралы ілімді «адам философиясы» нeмece «философиялык антропология» деп атайды.

Адам проблемасы философия тарихында. Бұ л мә селе философияның пайда болуынан қ арастырылып келеді. Бұ дан 25 ғ асыр бұ рын Кун фу цзы ө з философиясында адамгершілік (жэнь) проблемаларын қ арастырды. Онын iлiмiнiн нeriзri этикалық кағ идасы: “ө зiнe тiлемейтін нә рсені ө згеге жасама!» болды.

Буддизмде ө мip кайғ ы-қ асіретке толы, Алайда оларғ а соқ пай ө туге болады, ce6e6i бә рі де адамның ө зіне байланысты дә л тү сіндірілді. Аристотель адамды «ажалды қ ұ дайдай» деп тү сініп, адамнын биік максаты — бакыт дел тұ жырымдады. Бакыт пен жоғ ары игілік адамғ а тә н, ол оғ ан толык жетілуге ұ мтылган жағ дайда, яғ ни белсенділіктің арқ асында жетеді. Демек, жай ғ ана ө мip сү румен тынбау кepeк, себебі ө сімдіктер де тіршілік етеді, ал сана белсенділгі — адамғ а тә н максат. Материалдык игіліктердің жолдығ ы ө з-ө зінен бакыт жасай алмайды, ал олардын жоқ тығ ы бакыттын беделін ә 6ден тү cipyi де ық тимал.

Ортағ асырлык томизм ілімінде игілікті кез келген адамның ө з табиғ аты тұ рғ ысынан іздеуі дұ рыстығ ы айтылды: еркек пен ә йелдін одағ ы, бала ө сіріп-тә р6иелеу — игілік, ө йткені табиғ ат заң дылығ ын солай. Рационалды тіршілік иесі ретінде адам мандайына кауымдастыкта ө мip cү pin, акикатка ұ мтылу жазығ ан.

Ренессанс дә yipiнiн (XV—XVI ғ ғ.) гуманистік козғ алысында ізгіліктің тағ дырдан биік туратыны тұ жырымдалады.

«Адам ө ліп, шіріп кету ү шін eмec, ө ндіру ү шін туады. Адам далактап бос жү ру ү шін eмec, ө зі қ уана алатындай ұ лы жә не данкты icтepre ұ мтылу ү шін, сондай-ақ жетілген қ айырымдылығ ын пайдаланып, бакыт табу ү шін туады. Жең ілгісі келмейтін адам жең іске тез жетеді. Тағ дыр тә лкегіне тек бағ ынуғ а дағ дыланғ андар ғ ана тө зеді». (Гуманист, философ, математик, сә улетші Л. Альберти).

Ренессанс дә уірінде адамды «табиғ ат кереметі» дел есептеді. Ф. Бэкон, Р. Декарт, Б. Спиноза адам бакыты оның ө з колында деп санады (XVII Т.). Адам (Б. Франклинше) ең бек қ ұ ралын жасайтын хайуан. «Адамдык касиет оғ ан тек туғ анда берілген ерекшеліктермен емес, онын ө зі жасағ ан қ ұ ндылыктары арқ ылы ө лшенеді» деп жазды Гете адам туралы. Маркс 6ойынша: «Адам барлық қ оғ амдық қ атынастардын жиынтығ ы». Энгельстін пікірінше антропосоциогенезде шешуші ролды ең бектену қ ызметі атқ арғ ан. Адамды ең 6ек жасағ ан. XX ғ асырда экзистенциалист Сартр адам — еркіндік иесі жә не тұ рақ ты тү рде ө з аясына болғ андыктан фактуальдылық пен трансцендентальдық тын бipлiri, тек заттар ғ ана шектеулі болуы деп тү йді. Адам шектеулі eмec. Тағ ы бір экзистенциалист А. Kaмю адам ө з маң дайына жазылғ ан тағ дырғ а мойынсұ нбайды. Осыдан келіп метафизикалык бү лік туады деп пайымдады. Биологиялық жә не ә леуметтік жақ тардың бірлігі. Адамдар коғ амының хайуанаттардың табиғ и тобырынан айырмашылығ ы оның биологиялыктан биік тұ тастық та болатынында. ө ндіріс — ойлы тіршіліктін (Номо sapiens) негiзге алынатын белгісі. Сондай-ак акыл-ой тү сінілуі тұ рғ ысынан Нomo sapiens-тің бірден-бір жeтicтiri болып табылады. Адамның (антропогеноз) жә не коғ амнын (социогеноз) калыптасуы жолында ұ зақ кезең дер болды, осы екі процестін бірегей антропосоциогенез аталғ ан кырларынын 3-3, 5 миллион жылғ а созылғ ан уакыты барлық «жазылғ ан тарих» мерзімінен мын ece кeм. Адам — табиғ илыктын (биологиялыктын) жә не коғ амдыктын (ә леуметтіктін) бipлiri. Бұ л орайда олардын бір бірінсіз ө мip cү pe алмайтынын aтaп кө pсeтy кажет. Адам биологиялык тіршілік иесі ретінде ө зінін «кіші бауырларынын», яғ ни жан-жануарлар мен хайуанаттардын тағ дырын белгснді: туады, ауырады, ішіп-жеуге кажеттілікті басынан ө ткізеді, сонына ұ рпақ қ алдырады, ө леді. Адам бойындағ ы биологиялык жағ дай оны хайуан «бабаларымен» жақ ындастырып, туыстырып қ ана қ оймайтынымен бірге онын жаң а, жетілген биологиялык жағ дайынын сол жан-жануарлардан айырмашылығ ын да білдіретініне назар аудару кажет. Адамнын коғ амдык ө міріне ық пал ететін онын тө мендегі тұ кымдык организмі ерекшеліктерін кө рсете кетуге болады: анатомиялык ерекшелігі ретінде жә не коршағ ан орта жағ дайларын жақ сы кө руіне колайлы тік жү руі, икемді саусактары бар ебдейлі колдары, ү шін ө лшемде керіп, кеністікте бағ ытты дұ рыс ұ стayғ a жә рдемдесетін жә не eкi жaқ қ a eмec, карсы алдына тура біткен кырағ ы кө зжанары, психикалык жағ ынан алғ ырлыкка бастайтын ү лкен миы мен кү рделі жү йке жү йесі, дауыс ырғ актарынын алуан механизмі, тілді дамытуғ а жасайтын кө мейі мен ернінін орналасуы.

Қ aзipri кездегі адамына шамамен 90 мын жыл. Биологиялык параметрлердін кө рінуіне ә леуметтік процестердің де ә cep етуі мү мкін. Мысалғ а, адам ғ ұ мырынын орташа денгейі шамамен 80-90 жас болады. Алайда ә леуметтік жағ дайларын ыкпалына байланысты opтa жас мө лшері ежелгі дү ниеде 20-22-ден 30-ғ а дейін, Батыс Еуропада XX ғ асырдын басына карай 56-ғ a дейін, дамығ ан елдерде XX ғ асырдын аяғ ына карай 75-77 жacқ a дейін ұ лғ ая тү cтi. Ал КСРО-да 1985 жылы орташа ө мip ұ зактығ ы шамамен 69 жаска тең болды. (Opтa есеппен eр адамдар – 63, ал айелдер 73 жыл ө мip сү рді). ғ ұ мырдың ұ зак не қ ысқ а болуы ө мірдің сапасына байланысты. Дегенмен, адамның қ алыптасу жағ дайын анық тайтын оның ең бегі, ә уел бастан ұ жымдык, ә леуметтік тұ рғ ыда кө рінетін ең бек қ ызметі. Тек ең бек белсенділінін арттырылуы адам қ ұ рылымының табиғ и, биологиялық ө згеруіне айтарлыктай ық пал етеді. Адам – ү лкен тұ тастық, тың – адамзаттыктың бө лшегі. Адамзаттық болса – адамдардың жиынтығ ы ғ ана eмec. Бұ л тү рлі халық тар арасындағ ы экономикалық, ақ параттық, мә дени жә не саяси процестердің нығ аюы 6арысында қ алыптаскан тарихи қ ауымдастык. Адам дегеніміз – ө мірлік ә рекеті материалдык ө ндіріске негізделіп, онысы қ оғ амдык қ арым-қ атынастар жү йесінде жү зеге асып, ө зінің ө мip cү pyi, қ ызмет жасауы, дамуы ү шін жә не ө зін де, дү ниені де ө згертуге саналы да мақ сатты тү рде бағ ыталатын процестер аясындағ ы тірі дене қ ұ былысы. Адамдар ө здерінің ара-қ атынасында тұ тас органикалык қ оғ амды қ ұ райды.

Егер адамнын биологиялык жә не ә леуметтік қ ырларының бірінші жағ ы абсолюттендірілсе, онда ол биологизаторлык (дарвинизм, расизм) дел аталады, ал, екінші жағ ы абсолюттендірілсе социологизаторлық делінеді. Дұ рысында бұ л екі жакта диалектикалық бірлікте болуы тиіс.

Адамның мінез-қ ұ лкын ретке салып отыратын табиғ аттан тыс жү йе-мә дениет болып табылады.

Индивид, тұ лғ а. Индивид – адам тумысының жеке ө кілі. Индивид – ө зінің физиологиялык жә не психологиялық ерекшеліктеріне қ арай қ айталанбайтын касиеттері бар нақ ты адам.

Адам ерекше, бірегей, қ айталанбас қ асиеттеріне қ атысты дара жаратылыс. Сондық тан «даралық» деген сө зге «жаркын», «қ айталанбас» деген эпитеттер сә йкеседі.

Жеке тұ лғ а проблемасы персонализм ілімінде (персона – тұ лғ а) зерттеледі.

Ө з мінез-қ ұ лкының себептерін айкын біліп, оны катан бакылауғ а алып, бірегей ө мiрлік мұ раттарына 6ағ ындыра білетін индивид тұ лғ а болып табылады. Тұ лғ а дегеніміз – индивид дамуының қ орытындысы, адам қ асиеттерінің неғ ұ рлым толық тү рде іске асырылуы. Ал адам тұ лғ асының 6асты қ асиеті – еркіндік. Тұ лғ а ү шін еркіндік иесі болу ө мip сү рудің, дамудын ең қ ажетті де басты шарты. «Еркіндік – бұ л танылғ ан қ ажеттілік» (Гегель). Еркіндіксіз жауапкершілік те жоқ. Тұ лғ аның мә ндік сипаттамасы бә рінен бұ рын ө з-ө зін тану, ерікжігер, мінез, адамгершілік кемелдігі, кісінің дү ниетаным қ ырлары, оның нақ ты қ ұ қ ық тары мен міндеттері, ә леуметтiк 6елсенділігі жә не ә рекет жасауы сияқ ты жағ дайлар арқ ылы ашылады. Тұ лғ а – ө зінін азаматтык парызы мен қ ұ ық тарын саналы тү рде сараптай алатын, жеке ар-абыройы бар, ө зінін ө мірлік мұ раттарына, отбасының, халык пен мемлекеттін тағ дырна зор жауапкершілікпен қ арайтын коғ амдык дамығ ан адам. Социализация – индивидтін белгілі ә леуметтік рольдер мен мә дениеттің жү йелерін игеруі ө з-ө зін жү зеге асыру (қ азақ ша ұ ғ ыммен «Адам болу» тү сінігі) мә селесі қ оғ амғ а ғ ана eмec, зор денгейде жеке тұ лғ анынын ө зіне де байланысты. Тұ лғ анын еркіндігі молайғ ан жағ дайда онын ө з-ө зін тә рбиелеуі, ө з ә peкeттepiнe жауап бере білу қ абілеті, ө з кү шін накты бағ алауы, ақ ыр аяғ ында нар тә уекелге баруы маң ызды орын алады. Ә р дә уір жеке тұ лғ анын ерекше тү рлерін туғ ызып отырады. Қ азipri нарыктық экономика жардайында батыл экспериментгерге бара алатын, ө зіне, ө з ақ ылына, тапкырлығ ына сенімді, тандау жасай білетін, ең бектеніп, табыска жете алатын адамнын ә леуметтік тұ рпаты керек.

Тұ лғ а бойында онын ic-ә рекеті қ ызыкты болады, сондыктан ол “қ адам, кимыл субъектісі» больш табылады. Тұ лғ а ұ ғ ымы индивидінің ә леуметтік сапасын, онын бірегейлігінің, даралылығ ының ө лшемін білдіреды.

Тұ лғ а тү сінігінін тү бінде саналы epiк бастауы жатады. Жеке тұ лғ а болу – қ иын. Жеке тұ лғ алық 6олмыс - тынымсыз кү ш жұ мсау деген сө з. “Адам”, “индивид” жә не «тұ лғ а» тү сініктерін салыстыру философия антропологиясының ең негізгі мә селелерінің бipi – адам тipшiлiriнiң мә ні мә селесің қ арастыруғ а итермелейді.

Адам ө мірінің мақ саты мен мә ң і. Бұ л тү сініктерді біржақ ты анық тау қ иын. Эпикурлыктар ө мірдің мә ң і ө з қ ажеттіліктерінді қ анағ аттандырып, биологиялык жә не рухани тіршілігінді қ aмтaмacыз етіп, қ уану деп пайымдады. Бұ ларды коятын болсаң онда сен жоқ сын, ешқ андай кайғ ыру да, ешкандай қ ұ штарлану да болмайды.

Мұ ндай философиялык бағ ыт адамнын ө з ө мірін бағ алауына бағ ытгайды. Алайда мұ ндай бағ ытта адамзат болмысынын рухани – адамгершілiк белгілері болмайды. Ал адамның ә біреулер ү шін» жә не “белгілі мақ сат» жолында ө мip cү pгici келеді.

Ортағ асырлык теоцентризм жер бетіндегі тіршілікте табиғ и қ уанышты бағ аламайды, тіпті оны кү нә деп есептейді.

Қ айта ө рлеу дә yipi теоцентризмге қ арсы антропоцентризмді ә келді. Онда тіршіліктін мә ні мен мақ саты жердегі дү ниені рационалады тану негізінде бақ ыт пен шаттыкка жету мү мкіндігі деп тү сіндіріледі.

Ренессанс дә уірінің гуманизмі ө зінің сың ары индивидуализммен бірге пайда болуы. Индивидуалист ө мірдің мақ саты тіршілікті ө зінде деп білді, демек, тірлік мә ні – ө мірдегі рахаттын бә рін кө ру. Эгоцентризм («эго» - мен) болса анархизмге, нигилизмге апарады.

Гете «фауст» шығ армасында ө з кейіпкерi – қ арт ғ алым докторынын жасы ұ лғ айғ ан шағ ында «ұ мтылу-іс, еғ бек» деген тұ жырымғ а токтап, ө зін ү шін емес, ө згелер ү шін, бостандық пен халық иriлiri жолында ө мip cү py қ ажеттігін тү сінгенін айтады.

Ө мірдін мә ң i ө мірдін ө зінде. Адам ө мipi – ө зінің қ ұ нды. Ө мірді бағ алап, сү йін, оны ө згелер ү шін де, сондыктан ө зін ү шін де жаксарта

тусуге ұ мтылу керек. Ғ ұ мырдын мә ң і туралы тек ө з ө мipiндi eмec, ө згелердін eмipiн де қ ұ рметтеген кезде ғ ана айтуғ а болады. Адамның

ә леуметтік мә нінен ә рбір адамнын ө з қ абілеттерін жан-жақ ты жамытып, ө з мү мкіндіктерін жү зеге асырып, қ оғ амдық прогреске, оның мә дениетіне жеке ү лесін қ осуы қ ажеттігі дә йектеледі.

Біздің қ оғ амымызда “акикат жолымен” ө мip сү руге ұ мтылатын адамдар саннын артуы ағ ымы байқ алады. Мұ ндай қ ұ былысты акикат жолына ұ мтылып отырудын адамнын тү п табиғ атында жататынын ecкepiп, оны бірте-6iрте ү дете дамыта беруге болады деуге негіз бар. Адам ү шін ө знін ә ділетпен ө мip сү ріп жү ргенің сезіну ү лкен қ ұ ндылык болып саналады.

Адам жеке тұ лғ а ретінде ө з icтepi аркылы кө рінеді де, халыктын жанында тек “акикат жолында» ғ умыр кешіп, “акикат жолында» жасап, “акикат жолында» ә рекет етуші ретінде ұ зақ сақ талып қ алады.

Ә рине, ә p6ip адам ө з ө мірінін мә н-максатын, қ ұ ндылығ ың ө зі айқ ындайды. Ә рбір индивидтің ә р кезендегі ө мірдің максат-мә нін тү сінуі бірдей болмайды, ол ө згеріп отыруғ а икемді келеді.

Жалпыкоғ амдық адам қ ұ қ ы деклараниясынын 25-6а6ында: “Ә рбір адамғ а азык-тү лікті, киімді, баспананы, медининалык кө мекті жә не қ ажетті ә леуметтік қ ызметті қ оса есептегенде ө зінін жә не отбасының денсаулығ ына қ ажетті ө мip денгейінін қ ұ қ ы мен ө з еркінен тыс жағ дайларғ а байланысты жұ мыссыз қ алғ ан сә ттерде, ауырғ анда, мү гедектікке ұ шырағ анда, жесір қ алғ анда, кә рілік келгенде тіршілік етуге қ аражаты таусылғ ан тұ старда қ амтамасыз eтy қ ұ қ ы беріледі» деп жазылғ ан. «Известия», 1989, 9-желтоқ сан).

Сонымен, адам, бір жағ ынан табиғ и бө лігі, екінші жағ ынан ә леуметтік тіршілік иесі, ә леуметтiк индивид, накты қ оғ ам мү шесі.

“Тұ лғ а» тү ciнiri тек адам бойындағ ы ә леуметтiк мә нділікті білдіреді. Бұ л онын қ оғ амдық мә ң і. Адам – дү ниеге ашык тіршілік иесі.

Сө йтіп Софоклдың: “Дү ниеде таң қ аларлык нә рселер кө п, ал олырдын ең ғ ажабы — Адам» деген тұ жырымдамасына қ осылуғ а болады.

Ә дебиеттер:

1. Алтай Ж. Философия тарихы: оқ улық /Ж. Алтай, А. Қ асабек, Қ. Мұ хамбетә ли.-2-шi басылымы.-Алматы: Раритет.-2006.-310 б.

2.https://www.grandars.ru/college/filosofiya/filosofiya-bytiya.html

3 https://www.studfilosed.ru/konspekt-lektsij-po-filosofii/226-bytie.html

4 https://www.mylect.ru/filosofi/textfilosofi/136-2011-06-04-02-32-30.html? start=5

12 Тақ ырып Ә леуметтік философия

1. Қ оғ ам жә не оның табиғ и негіздері

2. Қ оғ амның қ ұ рылымы

3. Ашық қ оғ ам Жабық қ оғ ам Қ оғ ам туралы Концепциялары

4. Қ азақ стандық қ оғ ам дамуының перспективалары

Ә леуметтік философия предметі. Адамдар бірге ө мip cү pin, коғ амды қ альштастырады. Қ оғ ам – зерттеудiң кү рделі нысаны. Қ оғ амдык проблемалар жиынтығ ын талдауда тү рлі-тү рлі философияык жолдар бар. Сондыктан коғ амды зерттеу ү стінде ол туралы жазылғ ан кө птеген ең бектермен жә не интерпретациялармен санасуғ а тура келеді. Қ оғ ами процестер жө ніндегі ғ ылым социология деп аталады.

Тарихи кесімдегі қ оғ ам тү ciнiri. Ежелден-ақ антикалык философияда қ oғ am талданалып койылғ ан. Демокрит адамдар басында ә шейін табиғ ат сыйларын пайдаланды (жинау) дел пайымдады. Мұ қ таждык ыкпалымен олар қ олдарын, ақ ылын, тү ciнiнiп дамытты, ең бек қ ұ ралдарын жасап колдануды, баспана салуды жә не киім тігуді ү йренді.

Аристотель адамды қ оғ ады тірлік иесі, «саяси хайуан» деп атады.
Жаң а дә уір философиясында, онын гш пде гоббс енбектергнде,
адам когамы та6и£ и жене азаматтык деп аталатын екг жагдайга
болгндг. Табиги жардайда падам адамга каскыр» деген кагидамен

Kypec нсурдг. Келе-келе адамдар келгсгм жасап, Co^pan сейкес еркгм Аз кукыктарынын бгр белгггн мемлекетке бергп, нетижесгнде азамат­тык когам пайда болды.

Маркс қ oғ aм индивидтер бір-бірінде болатын байланыстар мен катынастардын жиынтығ ын білдіреді деп санады.

Позитивизм (Конт, Спенсер) ө зінін ғ ылыми білімге деген бағ ытымен философиядан қ oғ aм туралы арнайы ғ ылым – социологияны айкындап шығ уғ а жағ дай жасады.

Қ оғ амдык проблемалар жиынтығ ына жасалғ ан басты философиялык қ адамдар. Қ оғ амнын натуралистiк тұ жырым­дамасында қ oғ aм дамуынын аныктауыш ролі географиялык (климат, ландшафт, пайдалы кабалар ресурстары, флора, фауна, кунарлы топырақ), демографиялык факторларғ а, адамның ө з биологиясына берілді.

Бұ л тұ рғ ыда XIX ғ асырдын аяғ ында пайда болғ ан органикалық мектеп ойшылдарының — социобиологтардын кө зқ арастары айрыкша. Онын ө кілдері коғ амды организмдермен тең естіріп, ә леуметтік ө мірді биологиялык заң ғ а сыйымдылык кө мегі арқ ылы тү сіндіруге тырысты. XX ғ асырда бұ л тұ жырымдама редукционистік бірте-бірте таным­алдығ ын жоғ алтады, яғ ни ә леуметтік шындыктын зандылыктарын табиғ и зандылыктартарғ а ә келеді. Социобиологтар қ оғ амғ а биология «призмасы» аркылы карайды.

Дегенмен, қ оғ амның натуралистік тұ жырымдамаларынын қ оғ ам мен табиғ ат байланысынын маң ызды қ ырларын зерттегендіктен жеміссіз де болмағ анын aтan ө тy орынды. Алайда қ оғ амғ а бұ лайша келудін кемшілігі – біржактылығ ында. Онда ә леуметтік ерекшеліктерді биологиялық емес, одан кү рделірек психикалық қ ұ былыстармен байланыстыра бастағ ан зерттеушілер шығ ады.

Бұ л қ адамдар қ оғ ам зандарының мә нін тepicкe шығ арады. Қ оғ амдык ө нірді XX ғ асырдың 20-шы жылдарында пайда болғ ан ә леуметтік ә рекет теориясы (Вебер, т. б.) да тү сіндіруге талпынады. Онын табан тірейтін тетігі – ә леуметтік проблемаларды шешуді накты шындыктын ө згеруінен емес, адамдардын кө зқ арастары мен ұ ғ ымдарынын ө згерісінен іздеу қ ажет деген идея.

Тарих философиясы қ озғ аушы кү штер мeн тарихи процестердің бағ ыттары туралы жayaп беруге ұ мтылады. Басқ аша сө збен, тарих философиясын ә леуметтік философия деп атайды.

Тарих философиясы мә ң і деп фазалардын жалғ астығ ын жә не
дамудын жалпы заң дарын ашу арқ ылы ө з тұ тастығ ындағ ы адамзат
тарихы барысын тануғ а деген талпыныстар ғ ана деп тү сінуге болады.
гректін “история” (тарих) деген сө зі ө ткенді қ аузау, шын мә нінде

не болғ аның ә ң гімелеу деген ұ ғ ымды білдіреді. Сонымен бірге ол ө ткен шақ ты осы жә не келер шақ пен байланыстырады.

Тарих философиясьшың басты мү дделері тарихи қ озғ алыстың бағ ыты мен оның оралмайтының танумен байланысты.

Тарих философиясының кү рделі мә селесі кездейсоқ тық пен қ ажеттіктің ара-қ атынасындағ ы сипат туралы 6ольш табылады.

“Философиялық талқ ылаудың кездейсоқ тық ты таратудан ө зге мақ саты жоқ ” (Гегель). Oл барлығ ын зерделі негiздеп, сол арқ ылы қ ажеттілік жасауғ а ұ мтылады. Сондыктан ол тарихты қ ысқ артып, шынайландыру нә тижесінде оны тұ тас жә не қ ажетті тіркесте тү сінуге жағ дай туғ ызатын ғ ылыми ұ тқ ырландырудан басталады.

Тарихи баяндау екі тү рлі дең гейде: жеке окиғ алардың кездейсоқ тық дең гейінде жә не тұ тастық ты ө лшеу қ ажеттігі дең гейінде ашылуы тиіс. Мә селе қ оғ амдық басқ аратын заң дар ү лкен сандар заң дарының мә нін білдіреді, ө йткені олар мың дағ ан олар миллиондағ ан жеке тіршілік иелерінің ө зара қ иылысуы арқ ылы ә peкет етеді. Iске бұ лайша келу жеке ә peкeттep еркіндігінің тұ тасынан оқ иғ а қ ажеттігі нә тижесін туғ ызу фактісін тү сінуге мү мкіндік береді.

Ұ лы адамдардың тууын ә детте мү лде кездейсоқ тық деп, олардың қ айраткерлігін кү тпеген оқ иғ а барысының жемісі ретінде тусіндіруге талпынғ ан ғ алымдар да болғ ан.

Алайда ө ткен тарихты қ арастыру ұ лы адамдардың пайда 6олуының ө зі олардың жолын ашқ ан жағ дайларғ а байланысты болатыны жә не тариктың ә рбір сә ті ө зіне сай мемлекет қ айраткерін шығ аратыны кө рінеді, “Индивидтер болуғ а тиісті жагдайғ а бө гет бола алмайды” (Гегель).

Тарих философиясының маркстік нұ сқ аларында қ оғ ам ө з дамуында алғ ашқ ы қ ауымдық, қ ұ л иеленушілік, феодалың, капиталистік жә не коммунистік формациялардан ө тетін “6есмү шеше» ұ ғ ымы кең тарағ ан.

Виконың айтуынша, барлық халық тардың тарихи дамуы бірегей заң ғ а бағ ынады. Барлық халыктар бірдей даму сатыларынан ө теді: алғ ашқ ы қ ауымдық тағ ылық, феодализм (“батырлар ғ асыры”), қ алалар дә уірі, ә ділет заң дары мен зерде (“ө ркениет ғ асыры”). Бұ л айналым аяқ талғ ан соң даму жаң ғ ырады жә не біршама жоғ ары дең гейде қ айта қ айталанады. Даму спираль тү рінде жү реді, яғ ни ол прогрессивті

Ә дебиеттер:

1 Нысанбаев Ә. Ә леуметтiк философия/[ғ ылыми ред. Ә. Н. Нысанбаев; қ ұ раст.: Ә. Н. Нысанбаев, М. З. Изотов; аударғ андар: Қ. Жамалов ж. б.].-Астана: Аударма.-2006.-474 б..-(Мә дени мұ ра)

2. https://www.socfil.narod.ru/ https://www.socfil.narod.ru/

3. https://philosophy.ru/edu/ref/soc/filob.html

13 Тақ ырып Диалектика теориясының мә селелері

1.Диалектиканың тарихи типтері

2. Диалектика жү йе ретінде

3. Диалектика категорияларының мә ні

4. Диалектика жә не синергетика

5. Адамның дү ниеге танымдық қ атынасының ерекшелігі

6. Сезімдік жә не рационалдық таным

Диалектиканың тарихи типтері. Диалектика жалпы, ә мбебап байланыс пен даму туралы ең кең тарағ ан жә не терең ілім ретінде анық талуы мү мкін. Диалектика дамудың жалпы заң дары туралы ілім. Бұ л анық тамада диалектиканың неriзri екі принципі — барлық қ ұ былыстардың жалпы, ә мбебап қ ағ идасы жә не даму кағ идасы қ амтылып кө рсетілген. Философиялық категориялар деп философиялық тү сініктерді атайды. Философиялық категориялардың ө зге ғ ылымдар тү ciнiriнeн айырмашылығ ы – философиялық категориялардың ғ ылыми танымның барлық салаларында қ олданылатын ә мбебап тү снік болуында. Объективті диалектика жә не субъективті диалектиканың ерекшеліктерін ажырата 6ілу кepeк. Объективтік диалектика — бұ л eң дамушы дү ниенің диалектикасы. Субъективтік диалектика — бұ л диалектикалық ойлау. Егер диалектиканы қ айсы бір қ ұ былысты тү сіндіру ү шін нeмece жаң а білім алу ү шін дамудың жалпы теориясы ретінде пайдаланатын болсақ, біз онда оны таным қ ызметінің ә дiсi ретінде қ олданамыз. Диалектикағ а қ арама —қ арсы ә дici метафизика болып табылады. Метафизикалық ойлау ә дісі ерекшелігі тү paлі проблемаларды, шындық қ ұ былыстарын талдау кезінде тұ тастық қ ұ рамындағ ы кайсыбір сә ттерді абсолюттендіруде, бір жақ тылық та, абстрактілікте жатады. Метафизика ө знің классикалық тү рінде заттар мен бұ йымдардың ө зара байланысын жә не ө зара тә уелділігін теріске шығ арды. Метафизиканың айрық ша формалары болып догматизм жә не эклектика саналады. Догматизм бә рінен бұ рын даму принципін жоқ қ а шығ арады, ақ иқ аттың жағ дайғ а, орынғ а, уақ ытқ а тә уелділігін мойындамайды. Эклектика — бұ л тү рлі, ә cipece қ арама-қ арсы кө зқ арастарды, идеяларды, принциптерді жә не теорияларды сақ тау. Ө згеру — ә мбебап жә не кез келген шындық қ ұ былыстарын сипаттайды. Даму болса — ө згерудің epeкше тү pi. Даму ұ ғ ымы ө згерудің жалпы ауқ ымынан жү йені ө згерту, оның ішкі қ ұ рылымдық жә не функционалды ө згеруі, ө зге жаң а бірденеге кү рделі жү йелік нысандардын уақ ыттың мейлінше ұ зақ ү зіктері аралығ ында созылып, жинақ талып, алғ а шығ ып отыратын ө згерістер npoцeci. Диалектика жү йесінің элементтері — категориялар, принциптер жә не заң дар. Гегель диалектиканың ү ш заң ын бө ліп қ арастырды. Сандық жә не сапалық ө згерістердің ө зapa ө тy заң ы даму механизмін, ескіден жаң ағ а ө тудің жолдары мeн тү рлерін ашады, заң ның мә ң і «сана», «сан», «ө лшем» категорияларын талдау арқ ылы ашылады. Заттардың анық тығ ын білдіретін басты мә нді қ асиеттердің жиынтығ ы сапа деп аталады. Сапаның ө згеруі заттың ө зінің ө згеруіне апарады. Қ ұ былыстардың ауқ ымын, кө лемін, есімділігін, ө згеріс қ арқ ының анық тау жә не т. б. сан деп аталады. «Ө лшем» категориясы сапа мен санның ө зapa байланысы мен ө зapa ық палдылығ ын кө рсетеді. Ө лшем дегеніміз сандық ө згерістердің интервалы. Бұ л аралық та зат ө зінің сапалық белгісін сақ тап тұ рады. (Мысалы, суды 100 градусқ а дейін қ ыздырғ андағ ы интервалда оның сапасы ө згермейді. Сондық тан судың ө лшемі 100 градус болады). Ә рбір заттың, қ ұ былыстың ө здеріне ғ ана тә н ө лшемдері бар. Даму себебін кө рсететуші қ арама-қ айшылық тардың бірлігі мен ө зapa ә серлілігі заң ын диалектика адресы деп атайды. Заттар мен қ ұ былыстардың бойындағ ы қ асиеттер мен ағ ымдарды ө зapa жоқ қ а шығ арып, ө зapa мақ ұ лдап тұ ратын жақ тар бірлігін қ арама­-қ айшылық деп атайды. (Мысалы, ақ пен қ ара, кү н мен тү н, жақ сылық пен жамандық, шаруалар мен феодалдар таптары, т. б.) Қ арама-­қ айшылық тардың ө зapa ә серлігі, қ ақ тығ ысуы, соның нә тижесінде ө зapa терістеу пайда бо