Ақбілек Күнікей

Ә деби теориялыық ұ ғ ымдардың

Ә лемдік білім беру кең істігіне ену мақ сатында егемендік алғ аннан бері еліміздің білім беру жү йесінде реформалар жү ріп жатыр.

Бү гінгі таң да ХХІ ғ асырдың тұ лғ асын жан – жақ ты зерделі, дарынды, шығ армашылық бағ ытқ а сай қ алыптастыру білім мен тә рбие берудегі мемлекеттік істің ең маң ыздысы болып отыр.

Ә дістеме ғ ылымындағ ы жаң алық ты терең сезіне қ абылдау, оны дер кезінде пайдалану, қ азақ ә дебиеті ә дістемесінің бү гінгі заман талабына сай ә дебиетті оқ ыту жү йесін жетілдіру секілді шараларғ а уақ ытында ү н қ осу бү гінгі кү н мұ ғ алімінің ғ ылыми – шығ армашылық жұ мысының ө зегіне айналғ ан.

Оқ ушыларды кө ркем ә дебиетті оқ ып-ү йренуге баулу, олардың дү ниеге кө зқ арасын, ой ө рісін, эстетикалық талғ амын, адамгершілік, имандылық қ асиеттері мен ө нерге, сө з ө неріне деген ынтасын қ алыптастыру белгілі мө лшерде ә деби-теориялық ұ ғ ымдарды жете мең гертуді қ ажет етеді. Осығ ан байланысты оқ ыту принциптері белгіленіп, жеке ә деби ұ ғ ымдарды мең герту тә сілдері туындайды.

Дидактикалық принциптерге сү йене отырып, кө ркем мә тіннің ішінен бейнелілікке қ атысты нақ ты бір детальды алып қ арастырып, одан ә деби-теориялық ұ ғ ымды анық тау сабақ процесінде іске асырылады. Бұ л ең алдымен кө ркем мә тіннің қ ұ рылысына қ атысты. Қ андай ә деби ұ ғ ым болсын, мә тіннің композициялық қ ұ рылымынан туындайды. Одан тыс тұ ратын ә деби-теориялық ұ ғ ым болмайды.

Ә р сыныпта ә дебиет теориясына байланысты ұ ғ ымдар ә р тү рлі дең гейде оқ ытылады. Оқ ушының ортаң ғ ы сыныптарда алғ ан ә деби ұ ғ ымдары жоғ арғ ы сыныптарда жеке ақ ын, жазушы шығ армаларының ә р тү рлі кө ркемдік қ ырларымен танысуы арқ ылы терең дей тү седі.Мектептегі ә дебиет теориясынан берілетін білім кө ркем шығ арма табиғ атын танудың басты қ ұ ралы, кілті болып есептеледі. Кө ркем шығ арманы оқ ып, мазмұ нын біліп қ ана қ ою оқ ушы ү шін аздық етеді. Ә дебиет ә лемінің тұ ң ғ иығ ына бойлап, оның ө нер ретіндегі сипатын зерделеп, кө ркем туындының мазмұ ны мен пішініне теориялық талдау жасай білу оқ ушы ү шін ө те қ ажет білім. Олай болатын болса, оқ ушылардың ә деби-теориялық білімдерін шығ арманы оқ ыту барысында қ алыптастыру - оны оқ ытудың басты міндеттерінің бірі. [2, 24]

Кө ркем ә дебиеттегі шеберлік пен ү йлесімді оқ ушыларғ а терең таныту шығ арманың барлық компоненттеріне теориялық талдау жасауғ а негізделеді. Онсыз ә дебиеттен оқ ушыларғ а терең де сапалы білім беру мү мкін емес. Оқ ушылардың ә деби білімі олардың кө ркем шығ арманы оқ и жә не оғ ан сан қ ырлы талдау жасай білуінен айқ ын байқ алады. Ә рбір зерделі, зейінді оқ ушы - ә дебиетіміздің болашақ мә дени оқ ырманы. Ондай қ абілеті қ алыптасқ ан оқ ушы ә деби шығ армаларғ а ой жү гірте алады, ө зінің талғ амын, тү йсік – сезімін жеткізе алады, шығ арманы жан жү регімен, зердесімен қ абылдайды.

Кө ркем шығ арманы ә деби талдау дегенде біз, ә сіресе, оғ ан ә деби-теориялық талдауды назарда ұ стаймыз. Ал осы талдаудың ә лі де болса қ ұ пия сырлары кө п. Ә сіресе қ азақ ә дебиеттану ғ ылымы мен ә дістемесінде нақ ты осы мә селе ерекше кө ң іл бө луді қ ажет етеді. Рас, соң ғ ы кездерде ә дебиеттану саласындағ ы біраз ең бектерде шығ арманың эстетикалық табиғ атын, кө ркем айшық тарын танытуды мақ сат етушілік жиі байқ алып жү р.

Осы мә селе тұ рғ ысында ұ тымды пікір білдіріп, кү рделі сауалдарғ а жауап беруге ү лкен ү лес қ осып жү рген белгілі педагог, ә дебиетші-ғ алым Т. Ақ шолақ ов біз айтып отырғ ан ең бек тапшылығ ының себебі туралы былайша ой тү йеді: «Мә нісі – мұ ның толып жатқ ан қ ыр-сыры, қ иындығ ы бар. Шығ арманың қ ат-қ абат ішкі қ ұ рылымы, астарлы, бейнелі кө ркем ойы, образдар жү йесі, жазушының таланты – осының ә рқ айсысы бір-бірімен байланысты, бірінен бірі туындайтын ү лкен жү йе. Ал бейнелер бітіміне терең деп енбейінше, шығ арманың тұ тас дү ние екендігін, оның кө ркемдік ерекшеліктерін, жазушы шеберлігін, шығ арманың мағ ына-мазмұ нын толық аша алмаймыз. Бұ л тақ ырыпты зерттеудің кү рделілігі де, міне осында» [3, 4]

Шығ армадағ ы кө ркемдік элементтерді табу, тану оң ай нә рсе емес. Оны табу ү шін шығ армағ а бойлай ену керек. Ең алдымен туындыны ой жү гірте, мә н бере оқ у керек. Сонда ғ ана кө ркем шығ армадағ ы інжу-маржанды табуғ а болады.

«Ә дебиеттен білім беретін мұ ғ алім жер астынан асыл кен іздеген инженер-геологқ а пара-пар, немесе адам ағ засынан кінә рат іздеген дә рігерге ұ қ сас. Міне, мұ ғ алім де солар сияқ ты шығ арманың ө н бойынан ө зіне қ ажет інжулерді, шә кірт жанына нұ р себер, жақ сылық нышандарғ а жетелер, жан ә леміне ыстық леп берер, алаулағ ан арпалыс, ашу-кек туғ ызар штрих-детальдарды іздеуге тиіс. Ал, оны А.Пушкин айтқ андай рухани кө збен оқ ыса ғ ана мұ ғ алім таба алмақ.» [3, 31]

Жалпы ө нерді, соның ішінде кө ркем ә дебиетті, оның табиғ атын, жаратылыс бітімін, ә семдігін, кө ркем бейненің ерекшелігін, ө нердің мазмұ ны мен заң дылық тарын – осылардың баршасын ә дебиеттанымдық ғ ылымсыз, оның теориялық негізінсіз білу, тану мү мкін емес.

Ә дебиеттанымдық ә діс-тә сілдерге жетік болмайынша, шығ армағ а толық талдау жасау қ иын. Мектепте ә дебиетті оқ ыту сапасын жақ сарту, оқ ытудың педагогтық ә рі кө ркемдік мә дениетін арттыру ә дебиетті зерттеу ғ ылымының заң дылық тарын, теориясын, ә діс-тә сілдерін шығ арманы талдауғ а қ олдана білумен сабақ тас, онымен тікелей байланысты.

Жалпы кез келген қ ұ былыстың сырын, бітімін, болмысын онымен тығ ыз бірліктегі затпен тығ ыз бірлікте қ арастырмай толық тану қ иындық туғ ызады. Кө ркем шығ арма да сол шығ арманың барлық қ ұ рамдас бө ліктерін, оғ ан қ атысты барлық мә селелерді (тақ ырыбы, идеясы, композициясы, поэтикалық тілі, сюжеттік қ ұ рылымы, образдар жү йесі, суреткер шеберлігі, шығ армашылық лабораториясы т.б.) жымдастыра, тығ ыз байланыстыра отырып талданбаса ө зінің қ ұ діреті мен терең сырын оқ ушығ а аша қ оймайды.

Ә дебиетті жете тү сінудің негізі – шығ арманың кө ркемдік ә серін оқ ушының сезіне білуінде. Мұ ғ алімнің оқ ыту тә жірибесіндегі ой жү гірте оқ у, эврестикалық ә ң гіме жү ргізу, зерттеу жә не репродуктивті ә дістер мен оның ә р тү рлі амалдарын қ олданудың бә рі де кө ркем шығ арманы, ә деби-теориялық ұ ғ ымдарды жете мең гертуді кө здейді.

«Ә дебиет сабағ ына да, ә дебиетші ұ стазғ а да қ ашанда ү лкен талап қ оятыны белгілі. Ә дебиет сабақ тары тартымды, мазмұ нды, шығ армашылық сипатта ө туі ү шін ұ стаздың ұ йымдастырушылық қ абілеті, кә сіби даярлығ ы, ә деби-теориялық мол білімі болуы қ ажет. Екінші жағ ынан, бұ л талапты оқ ушыларғ а да қ оятын, міндеттейтін кез ә бден жетті деп ойлаймыз» [4, 55]

Ә деби-теориялық ұ ғ ымы, кө ркемө нер табиғ аты жайлы тұ рлаулы тү сінігі, кө ркемдік-эстетикалық талғ амы белгілі дә режеде қ алыптаспағ ан шә кірттер сабақ қ а селқ ос қ арап, қ ызық пайтыны шындық. Оларғ а кө ркем туынды, ондағ ы тү рлі тағ дырлар, оқ иғ алар қ ызық сыз.

Мектеп оқ ушыларының ә деби-теориялық білімдерін қ алыптастыру, терең дету ә дебиет сабағ ының ең басты мұ рат-мақ саттарының бірі деген болатын болсақ бұ ғ ан еш талас тумайтыны да шындық.

16 билет Темірхан Медетбек (06.03.1945, Амангелді ауылы, Тү ркістан ауданы, Оң тү стік Қ азақ стан облысы) — ақ ын, Мемлекеттік сыйлық тың иегері, қ оғ ам қ айраткері.

Алғ ашқ ы жыр жинағ ы “Жанымның жас қ ұ рағ ы” деген атпен 1970 жылы жарық кө рді. Оннан астам ө лең жинақ тары жарияланып, оқ ырмандар мен сыншылардың жоғ ары бағ асын алды. “Абай ә лемі” (1995) жә не “Баба дә стү рдің мұ рагері кім: туғ ан ә дебиет туралы ойлар” (2001) атты ә деби-сын ең бектерінде қ аламгер Абай ә лемінің поэтикалық терең дігін, қ азақ мә дениетінің даму сипатын саралап, ақ ындық психологияның ішкі болмысына бағ а берді. Қ азақ поэзиясының тү ркілер кезең інен қ алыптасқ ан романтикалық -реалистік ө ршіл сарынын ө зіндік кө ркемдік шешім аясында жаң ашыл туындыларымен байытты. “Кө к тү ріктер сарыны” атты жинағ ында (2002) замана зары мен бү гінгі кү н мә селелері ежелгі тү ркі жырлары ү лгісінде айтылғ ан, ақ ын кө не тү рге жаң а мазмұ н сыйдырғ ан. Пішін ұ тымдылығ ынан гө рі ой ұ шқ ырлығ ына кө бірек иек артатын ол ө лең дерінде ерекше еркіндікті аң сайды, кө не тү ркілердің ірілігін сағ ынады, рухани тоғ ышарлық ты, ұ сақ талуды мінейді. Ғ асырлар қ ойнауында елеусіз қ алғ ан ерлік рухын жаниды. Жауғ а деген ө ктемдік “Қ уат жырында”, “Асқ анның орманын отындай ө ртедім. Тасқ анның кө лдерін астаудай тө ң кердім” деп беріліп, батырлар айбарын асқ ақ тата тү седі. Оның “Махамбет рухының монологы”, “Кү лтегін”, “Тоныкө к” дастандары — ұ лттық бояуы қ анық, кү рескер, қ айсар ә рі мұ ң шыл романтик. болмысты толық тай танытқ ан поэтикалық қ уатты шығ армалар. Ол украин, ө збек тілдерінен В.Гужва, Е.Вахидов ө лең дерін тә ржімалады. Медетбекке “Тағ дырлы жылдар жырлары” жинағ ы ү шін Қ Р-ның Мемлкеттік сыйлығ ы берілді (2000)

Т. Медетбековтің сан қ ырлы шығ армашылығ ы жайлы айтпау мү мкін емес. Ол - езі тұ стас ө кілдер ішінде тақ ырыптық жаң ашылдығ ымен, ө леқ дерінің ешкімге ү қ самайтын кө ркемдік бітімімен дараланып кө рінетін ақ ын. Ақ ын поэзияда бұ рыннан бар тақ ырьштарды, айталық, табиғ ат лирикасы, согыс пен бейбітшілік проблемасы, ә йел-ана тағ дьфы, заман мен қ оғ ам шындыгы, тағ ы да басқ а тақ ырыптарды соны ү рдіспен жырлады. Ал ғ ылыми-техникалық ө ндіріс тақ ьфыбына қ азақ поэзиясында бірінші болып қ алам тербеді.Ақ ын кейінгі жылдары жазылғ ан «Кө к тү ріктер сарынын» дә стү рлі сү рлеуге тың соқ пақ тар салды. Сол сарын арқ ылы бабаларымыздық ғ асырлар қ ойнауында калғ ан елдік, ерлік рухын тірілте отырып, бү гінгі қ оғ амымыздағ ы ө згерістер мен қ айшылыктар сырын кө рсетті. Кешегі кең естік тоталитарлық кезең нің ұ лтымыздың салт-санасына, болмыс-бітіміне тигізген зардаптарын шынайы ашып кө рсетті. Бұ л жолдағ ы акын шығ армашылығ ы соны идеялар, квркемдік кұ ндылық тарымен ерекше назар аудартады. Ақ ынның Кө к тү ріктер сарынында жазылғ ан жырлары поэзиямыздың ө лең дік ө лшемдеріне ө зіндік ө згерістер енгізді. Қ аламгердің азаматтық кредосы мен акындық позициясы ү штасып, поэзиясындағ ы ө ршіл пафос пен ө лең ырғ ағ ындағ ы патриоттық екпін ойдағ ы оттылық қ а жол ашты.Акын ө лең деріндегі динамикалық ү йлесім, ырғ ақ, интонация ө лең қ ұ рылымына бө лек бітім, табиғ и тү тастық берді. Осының бэрін саралай келгенде, Темірхан Медетбеков поэзиясының негізгі кө ркемдік ұ станымдары мен ақ ынньщ ө зіне ғ ана тә н дара стильдік қ олтаң басын ғ ылыми тұ рғ ыдан таразылап кө рсету аса ө зекті мә селе болып табылады.

3сурак

Қ азақ тіліндегі тіл дамыту жұ мыстарының негізгі мақ саты – дұ рыс, сауатты жазуғ а, оқ ушының ауызша жә не жазбаша ойын, грамматикасын жә не стилистикасы жағ ынан дұ рыс сө йлем қ ұ рап, жү йелі сө йлеуге ү йрету. Мұ ғ алім оқ ушының ауызша жә не жазбаша тілін дұ рыс дамытуда грамматикалық ереже-лерді жақ сы білуге, тыныс белгілерін дұ рыс қ оюғ а ү йретіп, кө ркем ә дебиетті кө п оқ уғ а бағ ыт беріп, оның ү лгісін кө рсетіп отыруы тиіс. Ә р мұ ғ алім тіл дамыту жұ мыстарын шығ армашылық пен жү ргізіп, дұ рыс ұ йымдастыра білсе, ол оқ ушының кү нделікті ө мірдегі қ ұ былысты жан – жақ ты тү сіне білуіне, білген нә рселерін ауызекі сө здерінде қ олдана білуіне жағ дай жасайды.

Тіл сабағ ын оқ ытуда теория мен практиканың байланысын берік ұ стауды кө здеген оқ ытушы ғ ана ә рбір грамматикалық категорияны ө ткенде, ә р сабақ та тіпті сабақ тың ә р кезінде тіл дамыту жұ мысына ерекше мә н беріп, оны асқ ан ұ қ ыптылық пен жү ргізе алады. Кейбір оқ ытушылар бірың ғ ай жағ дайларда істің теориялық жағ ымен ғ ана шұ ғ ылданады да, жұ мыстың екінші, аса бір қ асиетті саласы – тіл дамыту жұ мысына онша мә н бермейді.

Тіл дамыту жұ мысында ә р алуан жанрлардан оқ ушылардың жасы, білім мө лшеріне сә йкес мә тіндер алу қ ажет

Тілді оқ ыту елдің экономикалық, саяси жә не мә дени ө мірін ү йренумен тығ ыз байланыста болуды қ ажет етеді. Бұ л ретте тіл ұ старту жұ мыстарының пайдасы ө те зор. Тіл арқ ылы ойлап білуге, сауатты жазуғ а, білгенін жү йелі мазмұ ндап айтуғ а дағ дыландырылады.

Тіл дамыту жұ мыстары ауызша – жазбаша жаттығ улар, мә тінмен жұ мыс, мазмұ ндама, шығ арма, диктант, мақ ала жазу, мінездеме беру, суретпен жұ мыс, сұ рақ қ а жауап жаздыру, жоспар жасату, кітап оқ у сияқ ты жұ мыс тү рлері арқ ылы іске асырылады. Тіл ұ старту жұ мысының бір тү рі – мазмұ ндама жазуғ а ү йрету. Мә тін бойынша сұ рақ тар қ ою.Сұ рақ тарғ а жазбаша жауап жазғ ызуды оқ ушылардың сө здік қ орын молайтудың бір тә сілі болып саналады. Мә тінді оқ ытқ ан кезде оның мазмұ нын оқ ушылардың толық тү сінуін қ адағ алаумен бірге, ө з сө здерімен айтып берулерін талап ете отырып, мә тінде кездескен жаң а сө здерді сө здіктеріне жаздырып, ол сө здерді естерінде ұ зақ сақ тауы ү шін, жаттығ у жұ мыстарын жү ргізу керек. Сұ рақ тар, не жоспар тақ тағ а жазылып қ ойылады.

Шығ арма жазуғ а ү йрету - ә рі жауапты, ә рі кө п ізденуді, кө п ең бек етуді керек ететін жұ мыстардың бірі. Шығ арма – оқ ушының біреу я бірдеме жайында ө з ойынан жазғ ан ең бегі. Оқ ушығ а шығ арма жаза білуді ү йретудегі мақ сат - ө з ойын, ө з пікірін орамды, ә деби тілмен дә л ә рі нақ ты жеткізе алатын сауатты адам тә рбиелеу; оқ ушыны творчестволық кү рделі ой ең бегіне баулу; оның тү рлі тә сілдері мен амалдарын мең герте отырып жазу жұ -мысына жаттық тыру.

Шығ арма жазу жө нінде оқ ушыларғ а мынандай дағ дыларды қ алыптастыру керек:

1) Тақ ырыпты тү сіну;

2) Тақ ырыптың мақ саты мен мазмұ нын білу;

3) Тақ ырыпқ а жоспар жасау;

4) Тақ ырып бойынша жасағ ан жоспарына сай ө зінің ойын жаза білу;

5) Баяндайтын ойын дә лелдеп жаза білу;

6) Ойды дұ рыс қ ұ рап, дұ рыс қ иыстыру;

7) Эпиграф таң дау;

8) Шығ арманың қ ұ рылысын дұ рыс қ ұ ра білу.

Тіл дамытуғ а байланысты жү р-гізілетін жазба жұ мыстарына екі бағ а қ ойылады:

1) мазмұ нына, стиліне, сө здерді дұ рыс қ олдануына; 2) орфографиялық жә не пунктуациялық сауаттылығ ына.

Тіл дамытуғ а арналып жү ргізілген жазба жұ мыстарының мазмұ нын, стилін, сө з саптауын бағ алағ анда, ә дебиет пә нінің мазмұ ндамағ а, шығ армағ а қ ойылатын ба-ғ алау нормасы басшылық қ а алынады. Сауаттылығ ы диктанттың бағ а нормасы негізінде бағ аланады.

Сө здік жұ мысын жү ргізу арқ ылы тіл дамыту.

Оқ ушының сө здік қ орын байытып, тілін ұ стартуда шешуші рө л атқ аратын жұ мыстардың бірі - сө здік жұ мысы. Сө здік жұ мысы арқ ылы оқ ушының тіл байлығ ын молайтумен қ атар, дұ рыс жазуғ а да дағ дыландыра аламыз. Суретін кө рсетуге келмейтін сө здің баламасын айту, антоним, омоним, синоним сө здер арқ ылы сө з мағ ынасын тү сіндіру. Сө йлем ішінде, одан кейін мә тін арқ ылы сө з мағ ынасын тү сіндіру. Жаң а сө зді естерінде тұ рақ тандыру ү шін ә р тү рлі жаттығ улар жү ргізу қ ажет. Сол сө зді қ олданып бір -біріне сұ рақ қ ойғ ызу, оғ ан жауап бергізу, сұ рақ жауаптарын жазғ ызу, сө йлем қ ұ рату.

Тіл ұ старту жұ мыстары оқ ушы-лардың игерген білімдері мен біліктерін қ олдануғ а бағ ытталады. Бұ л сабақ та сө з қ ұ дыретін танытатын мақ алдар мен даналық сө здерді талдатуғ а, халқ ымыздың жақ сы дә стү рлерін сақ тап келген шешендік сө з ү лгілерін ә рі қ арай дамытып, оны жастардың сө йлеу дағ дысына сің іру бағ ытында жұ мыс жү ргізуге болады. Мә селен, «Жақ сы сө з - жарым ырыс» деген мақ алдың мә нін ашқ ызу. Бір ауыз жақ сы сө з адамды жадыратып, кө ң ілін кө теретіндігін, қ уат беріп, шабыттандыратынын мә тіндер арқ ылы дә лелдету. Халық тың салт – дә стү ріне байланысты айтылатын табу сө здер мен дө рекі сө здерді жұ мсартып жеткізу мақ сатындағ ы эвфемизімдердің тіл мә дениетіндегі орнын тү сіндіре келіп, олардың сө з ә дебімен байланысын ашқ ызу, кө ркем мә тіндерден осындай тілдік қ ұ былыстарды теріп жаздыртқ ан жө н. Орфографиялық нормадан ауытқ уғ а болмайтындығ ын, оны сақ таудың міндет-тілігін тү сіндіре отырып қ атесіз жазуғ а дағ дыландыру керек. Оқ ушылардың танымына, қ ызығ ушылығ ы мен қ абілетіне сә йкес мынадай тақ ырыптар ұ сынылады: отбасы, сынып, дос – жаран, табиғ ат, ауыл, қ ала тұ рмысы, тіршілігі, шаруашылығ ы, ө нер, тұ рмыс – салт, ә дет – ғ ұ рып т.б. Ауыспалы мағ ыналы сө здерге сай мә тіндермен жұ мыс жү ргізіп, олардың мағ ынасын ашуғ а, табиғ ат кө рінісін сурет-теп жаздыртып, онда ауыспалы мағ ына-дағ ы сө здердің кө ркемдік сипатына назар аудартуғ а сө з қ ұ дыреті, тіл қ асиеті туралы мақ ал – мә телдер ұ сынып талдауғ а болады.

Тіл ұ старту жұ мысына арналғ ан мә тіндер тақ ырыбы мен мазмұ ны жағ ынан ә р тү рлі. Бұ л мә тіндер оқ ушылардың Отанды сү ю, ө лкетану, табиғ атты қ орғ ау, сыйластық қ а тә рбиелеу міндетін кө здейді. «Мә тін - ө зінің негізгі қ ызметі белгілі бір перспективаны білдіру деп есептейтін тілдің бірлігі». Бұ л пікірді филология ғ ылымының кандидаты, доцент Г. Қ асымова ө зінің «Қ азақ тілін оқ ытудың ә дістемесі» атты ең бегінде ө зінен жоғ ары тұ рғ ан тіл бірлігін жасау ү шін бағ ыт-талғ анын, нә тижесінде нақ ты ой айқ ын айтылатын, ой мә тін тү рінде келетінін тү сіндіреді. Мә тінмен жұ мыс оқ ушының ойлау дағ дысын талдауғ а, жинақ тауғ а алып келеді. Мә тін оқ ушының пікірін тудырады, оқ ушы ө з пікірін бағ алайды, тү сінеді, ізденеді, қ ызығ ады, яғ ни оқ ушы пікіріне қ ажеттілік туады. Мә тін арқ ылы тіл дамытуда оқ ушы мә тінді тү сініп оқ у ү шін оқ ушының сө здік қ оры жетілікті болуы шарт. Мә тінді тү сініп оқ ымаса, оқ ушы оны мә нерлеп те, тездетіп те оқ и алмайды.

Сұ рақ қ ою арқ ылы жаттанды нә р-сенің жауабын алу, сұ рақ арқ ылы ойланту, сұ рақ арқ ылы талдату, тү сінігін айтқ ызу, сұ рақ арқ ылы қ олданысын білу, сұ рақ арқ ылы бағ алау дең гейіне кө теруде бізге бірден – бір кө мек болатын – мә тін.

Мә тінмен жұ мыс істеу барысында оқ ушылардың білік дағ дыларын қ алып-тастыру мақ сатына орай жұ мыс тү рлері де тү рлендіріліп отырады. Берілген тапсыр-малар оқ ушылардың сабақ та, сабақ тан тыс кезде жұ мыс істеуіне, тіл дамыту жазба жұ мыстарын (мазмұ ндама, шығ арма жазу, ә ң гіме қ ұ растыру, т.б.), жазу дағ дыларын қ алыптастыруғ а мү м-кіндік береді. Жеке оқ ушығ а жұ мыс ре-тінде ү лестірме жеке тапсырмалар кестесі тү рінде де пайдалануғ а болады.

1) Ө лең қ ұ растыру.

2) Мақ ал – мә телдерді толық тыру.

Мақ ал – мә телдерді толық тырғ аннан кейін мә нін тү сіндіріп, ө з пікірлерін айтады.

3) Мә тін қ ұ растыру. Кө зің ді жұ мып, кө з алдың а мынадай суретті елестетіп кө р. «Кешкі ауыл. Мал ө рістен келе жатыр. Ауыл адамдары қ арбалас ү стінде». Суретші бұ л кө ріністі бейнелеу ү шін қ ажетті бояу іздейді. Ал сен қ ажетті сө зді тауып алып, ә ң гіме қ ұ растыр. Мә тін қ ұ растыруғ а, қ ажетті тірек сө здер.

Ауыл адамдары қ андай?

Аң қ ылдағ ан, ақ жарқ ын, қ арапайым

Олар не істейді?

Балаларғ а тә рбие береді, астық ө ндіреді, балық аулайды, тыным таппайды.

Кешкі қ арбалас.

Қ айнатқ ан сү т, қ аймақ иісі, от жағ уда, табын – табын сиыр, ү йір – ү йір жылқ ы, маң ырағ ан қ ой.

Туғ ан жерің е деген сезімің ді қ алай жеткізуге болады?

Ыстық қ ой шіркін, туғ ан жер. Отан, Отан бә рінен биік екен, мен оны мә ң гілікке сү йіп ө тем. Ең жақ сы мекен - ә ркімнің ө з мекені. Ө з ү йім - ө лең тө сегім.

4) Бір ғ ана тірек сө з арқ ылы ә ң гіме жазу. Мысалы: Отан; бейбітшілік; ана; балалық, т.б.

5) Сурет арқ ылы ә ң гіме жазу.

Жеке ерекшеліктеріне, танымына, санасына қ арай алынғ ан суреттің желісі негізінде ә ң гіме жазу. Сурет бойынша ә ң гі-ме жү ргізгенде, оқ ушы одан кө ргені, байқ а-ғ аны бойынша еркін ә ң гіме қ ұ рады, ө з жағ ынан сө з қ осады, осы арқ ылы оның байқ ағ ыштығ ы артады, логикалық ойы дамуда, сө йлеу тілі жетіле тү седі.

Сурет бойынша жаң а сө здерді қ ұ рас-тыру. Сол сө здерді қ олданып мұ ғ алімнің сұ рақ қ оюымен сө йлем қ ұ рату. Одан кейін ә ң гіме жазғ ызу.

6) Ә зіл аралас сұ рақ тар беріледі.

Қ ар жана ма? Қ алауын тапса қ ар жанар.

Бір қ азанғ а сыймайтын қ андай бас-тар? Екі қ ошқ ардың басы бір қ азанғ а сый-майды.

7) Сө зжұ мбақ шешу.

8) «Бір сө збен атаң дар» ойыны.

Қ ұ лақ аспау (тың дамау), арасынан қ ыл ө тпейді (тату), бетінен оты шығ у (ұ ялу), бас қ осу (жиналу), бармағ ын тістеу (ө кіну), қ абағ ынан қ ар жабу (ренжу),...

9) Диафильм пайдалану.

Диафильмнің керекті деген кадр-ларын кө рсетеді, ә р оқ ушының қ ұ рғ ан жоспары талқ ыланып, ең дұ рыс деген нұ сқ асы тақ тағ а жазылады. Бірінің ә ң гі-месін бірі жалғ астырады. Мазмұ нын ауыз-ша жү йелі айтқ ызу оқ ушыны сө йлей білуге дағ дыландырумен қ атар дұ рыс тың дай білуге де ү йретеді. Диафильмді жас ерек-шеліктеріне, танымына, санасына қ арай пайдалану тиімді.

10) Қ ызық ты оқ иғ алар, ұ лы адамдар ө мірі, ақ ын – жазушылардың ең бектері, ә р тү рлі тағ дырлар туралы айту. Бетховеннің ө мірі, Оралханның ең бегі, Ыбырайдың ә ң гімелері, Тұ рардың ерлігі, ә лем ғ ажа-йыптары т.б. туралы мұ қ ият тың дайды, ө з ойларын білдіреді

11) Жатқ а айта білу – тіл ұ старту жұ мыстарының бірі. Тек ө лең ғ ана емес, сонымен мә тіндегі жаң а сө здер, сө йлемдер, осы сө йлемдерге байланысты кейбір сұ рақ - жауаптар, мақ ал - мә телдер, жұ мбақ тар, грамматикалық анық тамалар да жатталады. Жатқ а айтқ ан кезде баланың тілі ширайды, сө здік қ оры кө бейеді, сө здерге екпінді дұ рыс тү сіруді ү йренеді.

17 билет Дулат Исабеков (20.12.1942 ж., " Ленин жолы" ауылы, Арыс ауданы, Оң тү стік Қ азақ стан облысы) — жазушы, драматург, Қ азақ стан Республикасы Мемлекеттік сыйлығ ының иегері (1992).

Ө мірбаяны

1966 ж. - Ә л-Фараби атындағ ы Қ азақ мемлекеттік ұ лттық университетін бітірген;

1967—68 ж. - Қ азақ стан Республикасы Телевизия жә не радио хабарын тарату жө ніндегі мемлекеттік комитетте ағ а редактор;

1968-70 ж. - Қ азақ Совет энциклопедиясы бас редакциясында ағ а ғ ылыми редактор;

1971—76 ж. - " Жұ лдыз" журналында бө лім мең герушісі;

1976—80 ж. - " Жалын" баспасында редакция мең герушісі;

1980-88 ж. - Қ азақ стан Республикасы Мә дениет министр репертуарлық -редакциялық коллегияның бас редакторы;

1988— 97 - жылы Қ азақ теледидарының бас редакторы, " Жазушы" баспасының директоры, Қ азақ стан Жазушылар одағ ының хатшысы;

1997 жылдан Қ азақ стан Республикасы Мә дениеттану ғ ылым зерттеу институтының директоры.

Шығ армашылығ ы

Алғ ашқ ы ә ң гімесі " Жолда", " Замандастар" атты жинақ та 1963 жылы жарияланды. " Бекет" (1966), " Ащы бал" (1969), " Мазасыз кү ндер" (1970), " Қ ара шаң ырақ " (1973), " Тіршілік" (1975) повестер мен ә ң гімелер жинақ тары, " Қ арғ ын" (1980) романы басылды.

Тандаулы повестері " Екі жиырма" (1983) деген атпен жарық кө рді. Бір-қ атар шығ армалары орыс тіліне аударылып, " Полынь" (1978), " Отчий дом" (1979), " Смятение" (1986), " Новоселье в старом доме" (1986) деген атпен басылды. Жекелеген туындылары венгр, неміс, поляк, чех тілдерінде жарияланды. Исабектің " Ректордың қ абылдау кү ндері" (1975), " Ә пке" (1977), " Ертең гі кү ту" (1979), " Мұ рагерлер" (1982), " Алыстан келген ананас" (1984), " Кішкентай ауыл" (1986), т.б. пьесалары республика, облысы театр сахналарында қ ойылды. Тандаулы пьесалары " Жеті желкен" 1987 жылы жарық кө рді. Жекелеген туындылары бойынша " Гауһ ар тас" (режиссер Ш.Бейсембаев, 1975), " Дермене" (режиссер Асанә лі Ә шімов, 1986) кө ркем фильмдері тү сірілді. " Мұ рагерлер" пьесасы ү шін оғ ан Қ азақ стан Жазушылар одағ ында Мұ хтар Ә уезов атындағ ы сыйлығ ы берілген (1985). ^[1]

Пке

Ылау