Меншіктің құрылымы мен формалары

Ө ндірістік қ атынастардан пайда болғ ан ө німді ө ткізу, оны тұ тыну, табысты бө лу кезінде тағ ы бір қ атынас тү рі туындайды. Тү йіні, біреудің мү лкін пайдалану арқ асында қ оғ амдық ө ндірістік қ атынастар­дың негізі жеке меншік негізінде экономи­калық қ атынастар пайда болады. Осылайша адамның ө зі, оның жанұ ясы тұ ратын ү йі пайда болады. Бұ л ү й - оның дербес (жеке) меншігі. Бірақ ү й иесі ө з ү йін жалғ а беруі мү мкін. Жалдаушымен шарт жасасып, жылдық тө лемді анық ­тады, 5 жыл мерзімге нотариалды тү рде келісім жасады дейік. Ү й иесі пә терлік қ ызметтер кө рсете бастайды, қ оғ амдық қ атынастар туындайды. Осы жай қ ызмет тү рі, пә терді қ ажет ететін ә рбір адам пайдалана алады. Жекеден дербес меншіктің айырмашылығ ы - оның экономикалық мә нінде дербес байлық - оны қ ажет ететіндерге билік беріп, банкирдің кө мегімен қ оғ амдық қ атынастар туындайды.

Сонымен, меншік формасының қ ұ рылымын ү ш сө збен сипаттауғ а болады: мен иеленемін, пайдаланамын жә не билеймін.

Сә йкесінше, ө ндіріс - бұ л тү рлі меншік иелері, экономикалық субъектілердің ө зара қ атынасы. Немесе, ө ндіріс - бұ л ө зара араласуымен ө з қ ажеттерін қ анағ аттанды­ра­тын қ оғ ам мү шелерінің, жеке меншік иелерінің қ ызметі.

Нарық тық экономикада дә стү рлі тү рде меншікті мемлекеттік жә не мемлекеттік емес деп бө леді.

Мемлекеттік емес жеке меншікке - нақ ты субъектіге меншік объектісін пайдалану қ ұ қ ығ ы мен тиімділікті алуғ а мү мкіндік беретін оның тү рлі ү лгілері жатады.

Қ атынастар жү йесі ретінде мемлекеттік меншік жал­пы ұ лт мү дделерін есепке ала отырып, барлық экономи­ка­лық жү йенің ө мірге бейімділігін қ амтамасыз етеді.

Жеке меншік ерекшелігі меншік иесінің иеленуі, билеуі, басқ аруы, пайдалануы жә не меншіктену қ ұ қ ық тарын іске асыруы жатады. Ол объективті заң дары бар, қ атал бә секелестік ү стемдік ететін нарық та ө з ү рейімен, тә уекелі­мен ә рекет етеді. Нарық тағ ы табыстылық, кө п пайдалы­лық, белгілі бір саладағ ы қ ызмет, осының барлығ ы - жеке меншік иесінің ең бек нә тижесі, ұ туы, ұ тылуы (2.1. кесте).

2.1 кесте

Сонда тікелей

Кері тікелей

Алайда, нарық та сұ рапылдық пен анархия ү стемдік етеді. Оны «кө рінбейтін қ ол» деп, А.Смит қ оғ амдық мақ сатқ а сә йкестік пен тиімділіктің қ орытындысын айтқ ан. Сондық тан меншік иесі меншік нарығ ында пайдасын ойлап, есептеп, оқ уғ а, ізденуге, тануғ а, ойлап табуғ а, сатып алуғ а, ө зіне керекті ғ ылыми зерттеулерді қ аржыландыруғ а, ө ндірістік кү штерді дамытуғ а мә жбү р. Мұ нда жеке меншіктің терең жә не прогрессивті мағ ынасы жаты. Ол адам мү мкіндіктерін, біліктілігі мен білімін ең кө п шамада жұ мылдырады.