![]() Главная страница Случайная страница КАТЕГОРИИ: АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника |
Азақстан Республикасындағы меншіктік қатынастардың қайта құрылуы
Бұ рынғ ы КСРО кезінде қ оғ амдық меншік біртіндеп дамып жә не ө ндірістің барлық ө мірлік маң ызды факторларын қ амти отырып, қ оғ амда меншік формаларының ауысуына ә келді. Меншік қ атынастарындағ ы революциялық ө згерістер тек бұ рынғ ы КСРО-да ғ ана емес, сонымен қ атар нарық тық жү йесі қ ұ рылғ ан кө птеген дамығ ан елдерде де болды. Егер ТМД елдерінде меншіктік қ атынастар «нарық қ а оралу» принципі бойынша дамыса, ал батыста меншікті қ оғ амдастыру процесі тұ рақ ты жү ріп жатты. Мысалы, АҚ Ш-та 10 млн-ғ а жуық адам толық немесе жартылай жұ мысшы ұ жымдарына жататын кә сіпорындарда жұ мыс істейді. Ә лемде қ азір меншіктік қ атынастардың ө згеруі жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алу негізінде ө туде. Меншікті мемлекет иелігінен алу экономикалық реформаны жү ргізу кезең інде пайда болып, «Отандық ө ндіріс» термині деген тү сінікпен экономикалық категорияғ а кірді. Барлық басқ а елдерде мемлекеттік меншікті қ айта қ ұ ру процесі жекешелендіру деп аталады. Мемлекет иелігінен алу - бұ л мемлекетті экономикалық ө мірді жоспарлау жө ніндегі қ амқ орлығ ы мен жауапкершілігінен босату жә не тікелей шаруашылық басқ ару қ ызметінен босату болып табылады. Мемлекет иелігінен алудың негізгі принципі - бұ л еріктілік, ең бек ұ жымдары мен жекелеген азаматтардың экономикалық қ ызығ ушылығ ы, жариялылық, мемлекет пен халық тың қ ызығ ушылық тарын сақ тау. Барлық осы шаралар ұ йымдастырылу, басқ ару жә не жұ мысшылардың материалдық қ ызығ ушылығ ын тудыру негізінде ең бек ө німділігінің ө суіне ә сер етуі керек. Мемлекет иелігінен алудың бір бағ ыты - ол жекешелендіру. Жекешелендіру - бұ л ақ ысыз тапсыру, сату, акционерлеу, жеке тұ лғ аларғ а жә не тұ лғ алар топтарына жалғ а беру, т.б. жолымен монополистік мемлекеттік меншікті бө лшектеу. Жекешелендіру нә тижесінде мемлекет бұ рынғ ы ө зінің меншік объектілерін иелену, билеу жә не басқ ару қ ұ қ ығ ын жоғ алтады. Жекешелендіруді кейде ә лемді жаулап алатын тыныш революция деп те атайды. Негізінде, қ азір, бұ л процеске тү рлі ә леуметтік экономикалық қ атынастардағ ы ә лемнің 50-ден астам елдері қ атысады. Осы қ айта қ ұ руларғ а ұ мтылушылық ә лемде, ә сіресе 1981 жылдан бастап кү шейді жә не қ азір олар меншіктің жаң а қ атынастарын қ ұ рудың ө зекті процесі ретіндегі даудың кез-келген дең гейі мен идеологиялық бағ ыттарынан тә уелсіз барлық елдерде жү ргізіледі. Жекешелендірудің негізгі себебіне тә ртіп бойынша мемлекеттік кә сіпорындар ұ лттық байлық ты жұ мсаушы болып табылатын, бюджеттік дағ дарыстар ә серінен болғ ан қ аржы тапшылығ ы жатады. Жекешелендірудің басты мә селесі - экономиканың жеке секторында тауарлар мен қ ызметтер ө ндірісінің басым бө лігі орталық танатын институционалдық ө згерістерді қ амтамасыз ету. Мақ саты - мә жбү рлі мемлекеттік тапсырманы қ ысқ арту, тауарлардың нарық та еркін сатылуын кең ейту, бағ аны бейтараптандыру, тауар ө ндірушілердің бә секелестігі мен олардың экономикалық жауапкершілігін қ амтамасыз ету. Алайда, осының барлығ ы экономикалық жә не заң ды нормативтер негізінде мемлекетті реттеушілік қ ызметтен босатуды білдірмейді. Жекешеленген кә сіпорындардың барлық жеке жә не заң ды иелері тек экономикалық жә не заң ды борыштарды атқ аруғ а, яғ ни олардың сақ талуына, кө беюіне, меншік объектілерінің тиімді қ ызмет етуін қ амтамасыз етуге ғ ана емес, сонымен қ атар нарық тық жү йе инфрақ ұ рылымын қ ұ руғ а келісті. Алайда тү рлі елдердегі жекешелендірудің нақ ты қ адамы тү рлі нә тижелер берді. Реформаны ө ткізудің қ ажеттілігіне мемлекет халық ты сендіру, нарық қ а қ ызығ ушылық қ атынастарына тә рбиелеу ү шін барлығ ын істеуі керек еді. Осының барлығ ына уақ ыт керек еді, ал ол болғ ан жоқ. Мемлекет иелігінен алу жә не жекешелендіру бойынша Қ Р бағ дарламасы ү ш кезең де жү ргізілді: 1. жаппай жекешелендіру; 2. шағ ын жекешелендіру; 3. дербес жобалар бойынша жекешелендіру. Жаппай жекешелендіру 1992 жылдан басталды. Мемлекет иелігінен алу жә не жекешелендіруді 3 кезең де 31 мың кә сіпорындарда жү ргізу болжанды. Бірінші кезең де (1992-93 жж.) шағ ын жекешелендірудің 50% объектілерін жекешелендіру болжанғ ан. Екінші кезең (1994-95 жж.) орта жә не ірі кә сіпорындарды жекешелендіру. Алайда, 1992-93 жж. жекешелендіру нә тижелері бойынша тиімсіз, ақ ысыз жіберілетін объектілер саясатынан оларды ө ткізуге 1994-95 жылдарғ а ауысты. Осы уақ ыт ішінде ә р тү рлі кө лемдегі 20 мың нан аса кә сіпорындар жекешелендірілді. Жекешелендірудің дербес жобасы бойынша ү шінші кезең і ә лі жалғ асуда. Қ азір осы қ абылданғ ан заң дарғ а кә сіпкерліктің барлық формаларын қ орғ ауғ а арналғ ан заң актілерін қ абылдау қ ажет, яғ ни тек меншіктің барлық формаларының тең дік декларациясы ғ ана емес, сонымен қ атар даму жә не жеке меншікті заң дық жә не қ аржылай қ олдау қ ажет. Ә лемде мемлекет иелігінен алу жә не жекешелендіру нә тижесінде меншіктік қ атынастар аралас экономикалық жү йені қ ұ ру мен нарық тық қ атынастарғ а кө шу жағ ына қ арай дамуда деп сенімділікпен айтуғ а болады. Мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу жә не жекешелендіру нә тижесінде қ азір Қ Р-да меншіктің жаң а қ атынастары пайда болды. Олар: - жеке мү лікті - жеке тұ лғ а ретінде кә сіпкер иеленеді; - ұ жымдық тұ лғ алар тобы мен ұ жымдар мү лкінің иелері (заң ды тұ лғ а ретіндегі жалдық жә не халық тық кә сіпорындар, қ оғ амдық шаруашылық тардың формасы); - мемлекеттік - меншік пен оның халқ ының меншігін ү кімет басқ арады. Республика заң ымен жеке жә не заң ды тұ лғ алар мү лкін біріктіру негізінде меншіктің аралас формаларын қ ұ руғ а болады. Қ азір ә лемде меншікті мемлекет иелігінен алып, жекешелендіру нә тижесінде меншіктің жаң а қ атынастарына кө шу дамуда деп айтуғ а болады. Республикадағ ы аралас экономикалық жү йе моделі (ү лгісі) мемлекетке пайданың шексіз қ орын алуғ а мү мкіндік бермегендіктен, «ә леуметтік нарық тық экономика» тү ріне кө шуде. Ө ндірістің меншік иелерінің осы принципті бұ зуы қ оғ амдық шиеленіске, ә леуметтік жағ дайды нашарлатуғ а, ү кіметке сенімді жоғ алтуғ а, кө п ұ лттық меншікті мемлекет иелігінен алу жағ дайы қ оғ амдық қ орғ анысты ә лсіретуге ә келуі мү мкін. Республикада жү ргізілетін реформалардың мақ саты - мемлекет экономикалық субъект болмай, бө лу қ атынастарының монополиясын жү зеге асырмайтын, меншіктің барлық объектілерін бақ ыламайтын нарық тық принципке бағ дарланғ ан меншіктік қ атынастарды қ ұ ру. Ә лемдік тә жірибе негізінде республикада жү ргізілген реформалардың нә тижелері, негізінен келесі ә дістермен іске асырылғ ан: - нарық ты бейтараптандыру; - аралас кә сіпорындарды қ ұ ру ү шін жағ дайлар жасап, оларды дамыту; - бә секелестік ортаны қ алыптастыру; - мемлекеттік кә сіпорындарды жекешелендіру жолымен меншікті мемлекет иелігінен алу. Реформа кезінде Қ азақ стан нарық ты бейтараптандырудың жоғ арғ ы дә режесі мен экономиканың ашық тығ ына жетті, жеке меншік жалпылық сипатқ а ие болды. Бірақ жү ргізілген жекешелендіру ең бек ө німділігі мен қ ұ ндылық тардың кү рт тө мендеуіне ә келді. Сонымен, Қ Р-да жү ргізілетін экономикалық реформаның негізіне мыналар жатады: 1. Шаруашылық субъектілеріне меншік формасының ерікті жә не сапалы тү рлерін таң дауғ а мү мкіндік беру. Меншік оны кім билейтініне қ арамастан жұ мыс істейді, ал ол жұ мыс жасаудан бас тартты деген пікірлер туындағ ан. 2. Меншіктік қ атынастар меншік субъектісі мен объектісін жақ ындатуғ а тырысады. Субъектіге -ең бек етушілер, жеке меншік иелері, кә сіпорын ұ жымдары жатады. Егер меншікті шеттету жең іп шық паса немесе осы жең іп шығ у тек қ ағ азда жазу тү рінде ғ ана болса, онда қ азіргі меншік ө зінің мотивациялық кү шінен айрылып, шығ армашылық бастамашылық болуын доғ арады. Нарық пен жеке меншіктің басты артық шылығ ы - бө лу жә не ынталандыруды жоғ алтпай, нарық тың ө зін-ө зі реттеушілік заң ы «кө рінбейтін қ ол» ә рекетін жоймауы. 3. Жеке кә сіпкерді заң дық жә не қ аржылық қ атынастарда қ олдау, меншік иесін, шағ ын жә не орта бизнесті жең ілдетілген несие, шикізат, материалдарғ а жең ілдікті, жалгерлікті қ амтамасыз ету. 4. Қ азақ станның ө тпелі экономикадағ ы жеке меншіктік қ атынастарының ө згерудегі ең қ иын мә селе - мемлекеттік меншікті билейтін органдарғ а бақ ылау жү ргізу болып табылады. Олар мемлекет иелігінен алып, жекешелендіруді жү ргізе отырып, ең бек етуші меншік иелерінің пайдасын қ орғ ау ісіне ү немі қ атыспайды. Экономикалық қ ылмыс, алдау, сату, сатып алу қ ылмыстың жай тү рлеріне айналуда. Осының барлығ ын жең у ү шін қ андай тә сілдермен болмасын «ө зін-ө зі сыйлауғ а» мә жбү р ететін кү шті жә не беделді мемлекеттік билік қ ажет. Ол ү шін, мемлекет меншіктік қ атынастардың тиімді жә не ә леуметтік ә діл жү йесін қ ұ ру керек.
|