Аймақтық экологиялық проблемалар.

Жаң бырлы тропикалық ормандар оттегінің басты кө зі жә не оттегі тепе-тең дігін сақ тауда ү лкен рол атқ арады. Сондық тан тропикалық ормандарды

«планетаның жасыл ө кпесі» деп те атайды. Соң ғ ы 50 жылда адамның қ аты-суымен 2/3 бө лігі, ал соң ғ ы 100 жылда Жер бетіндегі орман массивтерінің 40% жойылғ ан. Жыл сайын дү ние жү зінде 15-20 млн гектар ормандар жойы-луда. Соң ғ ы 10 жыл ішінде ормандардың жойылу қ арқ ыны 90%-ғ а ө сіп, жылына 1, 8%-ды қ ұ райды. Ең кө п шығ ынғ а ұ шырап жатқ ан елдердің қ ата-рына Бразилия, Мексика, Ү ндістан, Тайланд жатады. Егер тропикалық ор-мандар осындай қ арқ ынмен жойыла берсе, 30-40 жылдан соң, Жер бетінде ормандар қ алмайды. Тропикалық ормандар аумағ ының азаюы ә серінен атмо-сферадағ ы оттегінің мө лшері ХХ ғ асырдың ортасымен салыстырғ анда, жыл сайын 10-12 млрд тоннағ а азайып, ал кө мір қ ышқ ыл газының мө лшері 10-12%-ғ а кө беюде, яғ ни, оттегі тепе-тең дігінің бұ зылу қ аупі бар.

Ормандардың жойылуының басты себептері: ағ аш отындарғ а сұ раныстың артуы, ормандарды ө неркә сіп қ ажеттігі ү шін пайдалану. БҰ Ұ -ның мә лімет-тері бойынша, Азия, Африка жә не Латын Америкасы елдеріндегі ауыл тұ р-ғ ындарының шамамен 90%, қ ала халқ ының 30% негізінен ағ аш отындарды пайдаланады.

Қ азақ стан аумағ ының 3, 2 ғ ана орманды алқ ап. Мамандардың пікірінше, еліміз орман қ орғ ау саясаты қ алыптасқ ан жоқ. Соң ғ ы кезде ағ ашты заң сыз кесу ә рекеті белен алғ ан. Ә сіресе, еліміздің орман қ орының 40% қ ұ райтын сексеуілді отау кү шейіп барады. Ал сексеуілдің онсыз да экологиясы нашар, ылғ алы аз, топырағ ы қ ұ нарсыз, қ ұ мды аймақ тарда ө сетіні бә рімізге белгілі.

1992 жылы орман кө шеттерін отырғ ызу ісі 80, 7 мың гектар болса, он жылдан соң бұ л кө рсеткіш 8, 9 мың гектарғ а дейін қ ысқ арғ ан.

Термин сө здер

Тропикалық зона-тропическая зона

Кө мір қ ышқ ыл газы-углекислый газ

Ылғ алы тө мен-низкая влажность

Қ ұ мды жағ алау-песчаный берег

Таулы аймақ -горная местность

Қ ұ рғ ақ ауа-сухой воздух

1-тапсырма. Мә тінді мазмұ ндаң ыздар.

2-тапсырма. Мә тінді оқ ып, тө мендегі сұ рақ тар бойынша ой бө лісің іздер.

1. Тропикалық ормандарды не себепті «планетаның жасыл ө кпесі» деп атай-ды?.

2. Ормандар қ андай елде кө п шығ ынғ а ұ шырап жатыр?.

3. Тропикалық ормандар аумағ ының азаюы атмосферағ а қ алай ә сер етуде?.

4. Ормандардың жойылу себептеріне нелер жатады?.

5. Қ азақ станда орман проблемасы туралы ө з ойың ызды айтың ыз?.

6. Орманның адам тіршілігіндегі маң ызы қ андай?

3-тапсырма. Сө йлемдерден сын есімдердің мағ ыналық тү рлерін анық таң ыз-дар.

Орта Азияның таулы аудандарында, Арал жә не Балқ аш тө ң ірегінде, Орта Азия мен Оң тү стік Қ азақ станның биік зоналы геожү йелерін қ оса (Тянь-Шань, Памир-Алтай) шө лейттену процесі қ арқ ынды жү руде. Амудария мен Сырдария ө зендерінің суларын ауыл шаруашылығ ының қ ажетіне пайдалану, Арал тең ізінің сусыз жерлерінде сортаң, тақ ыр жазық тардың пайда болуына алып келді. Сондай-ақ, Арал тө ң ірегінде кө лді-батпақ ты жә не тоғ айлы ке-шендерде тұ здың жиналуы молая тү скен гало-ксерофитті кешендерге алма-суда.

4-тапсырма. Берілген кө мекші есімдермен сө йлем қ ұ растырың ыздар.

Арты, ү сті, жаны, арасы, іші, сырты, шеті, тұ сы.

5-тапсырма. Сызық шаның орнына сө йлем мазмұ нына сә йкес келетін сө здерді қ ойып жазың ыздар.

Ө неркә сіптік қ алдық тар-тұ тыну қ абілетін жоғ алтқ ан -------------------------.

-------------------- бойынша Еуропа елдерінде 160 млн тонна қ алдық тар тү зіле-ді. Соң ғ ы жылдары --------------- организмдердің улануына алып келетін қ ау-іпті --------------------------- кө беюде. Бұ л ауыл шаруашылығ ына пайдаланыл-май қ алғ ан ----------------------- химикаттар.

6-тапсырма. Тө мендегі етістіктерден тұ йық райлы етістік жасаң ыздар.

Келген, оқ ығ ан, жинағ ан, салғ ан, кездескен, анық тағ ан, болжағ ан, жоғ алтқ ан.

7-тапсырма. Берілген сө здерді табыс, жатыс, шығ ыс септіктеріне қ ойып сеп-тең іздер.

Уақ ыт, ө ндіріс, мә лімет, тіршілік, қ алдық, Арал, экожү йе.

8-тапсырма. Жай сө йлемдердің мағ ыналық қ арым-қ атынасын анық таң ыздар.

Дү ниедегі ағ аш атаулының ең қ аттысы-Темірағ аш, бірақ бұ л ағ ашты ә р тү рлі атай береді. Тропиктік елдерде қ ара ағ аш деген тү рі болса, Кавказда Самшит

Темірағ ашы ө седі. Бұ лардың барлығ ы да темірдей қ атты, оларғ а оң айлық пен балта да батпайды, пышақ та ө тпейді жә не ө здері де ауыр, су бетінде қ алқ ы-майды, тас секілді дереу су тү біне шө гіп кетеді.

9-тапсырма. Тө мендегі сө здердің тү бірі мен қ осымшасын ажыратың ыздар.

Ә лемдік. Қ ауымдастық. Ү йлесімділік. Ырғ ақ ты. Қ ұ рамды. Адамзат. Заң ды-лық тарынан. Жағ дайы. Дең гейлік. Бө лу. Қ арастырылғ ын. Аралық. Шешу.

БӨ Ж тапсырмасы.

10-тапсырма. «Орман-табиғ ат сә ні» тақ ырыбында эссе жазың ыздар.