Силинчи ханым

Қ ытай жұ ртында Силинчи деген бір ә йел жібек қ ұ рттарын абайлап, қ арап жү рсе, қ ұ рттар ө лерінде ө зінің ө рмегіне кіріп ө леді екен. Силинчи сол ө рмекті алып, ширатып жіп еседі. Одан жібек орамал тоқ иды.

Сол қ ұ ртқ а назар салып қ арап жү рсе, тұ т деген ағ аштың жапырағ ын жеп кү н кө реді екен. Силинчи тұ т ағ ашының жапырағ ын жиып, ә лгіндей кө п қ ұ рт жиып асырап, ақ ырында, бұ л қ ұ рттың пайдасын халқ ына ү йретіпті. Жібектің шығ атын орнын ең ә уелі сол кісі тауыпты-мыс.

Қ азір сол Силинчидің ө ткеніне бес мың жылдай болыпты. Қ ытай жұ рты ә лі кү нге силинчи ханымның сол ісін ұ мытпайды.

Л.Толстой

(85 сө з)

АУРУДАН АЯНҒ АН КҮ ШТІРЕК

Сейіт жол ү стінде жү гіріп бара жатып, бір арбағ а келіп аң ғ арусыз соғ ып кетіп, аяғ ын сындырып алыпты. Ойбайлап жылап жатқ ан баласын кө ріп, шошынғ аннан шешесі есінен танып қ алыпты. Мұ ны кө рген соң, Сейіт жыламақ тү гіл, сынғ ан аяғ ын орнына салып, таң ып жатқ анда да дыбысын шығ армапты, қ абағ ын да шытпапты. Сонда сынық шы кісі:

- Аяғ ың ауырмай ма, қ абағ ың ды шытпайсың, - деп сұ рапты. Сейіт шешесі шығ ып кеткен соң, демін алып, сынық шығ а сыбырлап:

- Ауырмақ тү гіл жаным кө зіме кө рініп жатыр, бірақ менің жанымның қ иналғ анын кө рсе, шешемнің жаны онан жаман қ инала ма деп сабырлылық қ ылып шыдап жатырмын, - депті.

(85 сө з)

АҚ ТИІН МЕН Қ АСҚ ЫР

Ақ тиін бұ тақ тан бұ тақ қ а қ арғ ып жү ріп, ұ йық тап жатқ ан қ асқ ырдың ү стіне қ ұ лайды. Қ асқ ыр қ арғ ып тұ рып, оны ұ стап алады.

- Мені жеме, жібер! – деп жалынады ақ тиін.

- Жарайды, жіберейін. Бірақ сен мынағ ан жауап берші: неліктен сендер ә р уақ ытты шат болып жү ресің дер?

Сонда ақ тиін:

- Мені жіберің із, сонан соң айтайын. Ә йтпесе жү регім дірілдеп сө йлей алатын емеспін, - дейді.

Қ асқ ыр оны босатады. Ақ тиін ағ аш басына шығ ып алып:

- Сен, қ асқ ыр, залымсың, залымдық ішің ді жандырады, сондық тан ә рқ ашан қ апалы жү ресің. Біз ешкімге жауыздық істемейміз, сол ү шін де ә р уақ ытта уайым-қ айғ ысыз, шат болып жү реміз, - депті.

(87 сө з)

СӘ МБІ ТАЛ

Сә мбі талды інжу тал десе де болады. Біртү рлі мұ ң айып сізбен сырласқ ысы келетіндей. Мұ ң ын шақ қ ысы келетіндей. Сә мбі талдың тұ қ ымы осында қ алады. Ол сазды жерге бітеді. Кө п жуандамайды. Ә рі кетсе білектің жуандығ ындай болады. Бір тамырдан топтанып, шоқ танып алтау-жетеу, одан да кө п шыбық тарайды. Жан-жағ ына кө п бұ тақ жаймайды. Сыптай болып тү зу ө седі. Ө зі солқ ылдақ та иілгіш келеді. Киіз ү йдің сү йегі осы сә мбі талдан жасалады.

Апыр-ай, табиғ ат ана шебер-ақ қ ой! Тө рт тү лік малдың қ амымен кө шіп-қ онып жү рген қ азақ қ а киіз ү йдің сү йегіне арнап дап-дайын сә мбі талды ө сіруін қ арашы! Кереге, уық, шаң ырақ дегендерге таптырмайды.

(90 сө з)

ЕҢ БЕКҚ ОРДЫҢ ЕСЕСІ ТҮ ГЕЛ

Бай мен кедей кө рші болыпты. Кедей ең бекқ ор екен. Ү йінің жанына мал қ ора салудан қ олы босамапты. Қ ора болғ анда қ андай. Жып-жылы.

- Осы сенің есің ауысқ ан ба? – деп кү ліпті достары. – Қ ора салғ аның не? Малың сыймай бара жатыр ма?

Кедей миығ ынан кү ліпті де қ ойыпты.

Сол жылы қ ыс ө те қ атты болады. Кө рші байдың мың ғ ырғ ан малы суық тан қ ырыла бастайды.

Ол ең іреп кедейге келеді де:

- Малдарым қ ораң да қ ыстап шық сыншы. Аман шық са, кө ктемгі тө лдері сенікі, - дейді.

Кедей байдың сө зіне келіседі. Сө йтіп, кө ктем шығ а оның қ орасы малғ а толып шығ а келіпті.

«Қ айратты ерге бақ тұ рар», «Ең бекқ ордың есесі тү гел» деген мақ алдар осындай ең бекқ ор адамдарғ а байланысты айтылғ ан болса керек.

(98 сө з)

АЗАМАТ

Азамат қ ара жіп пен ине тауып алып, шолақ шалбарының жыртылғ ан жерін тігіп келді. Тігілген жерді Балқ адиша кө ріп:

- Ә кел, жө ндеп тігіп берейін. Қ олдан келгенше адамдар бір-біріне қ олғ абыс етулері керек, - деді.

Нұ ржан аула сыпырғ анда, Азамат қ аз-ү йрекке жем шашып, су қ ұ йып, жеміс-жидек ағ аштары мен гү лдерді суғ арды.

Ертең іне ә жесі де жетті. Азамат ә жесіне Балқ адиша мен Қ алқ аман ағ айдың жақ сы адамдар екенін айтып еді, ә жесі:

- Жақ сы азамат бола бастағ ан, қ арағ ым, сен ө зің екенсің. Ең бек ел қ ұ рметіне бө лейді. Еріншек адам ә рдайым кө пшіліктің сыйлауынан, алғ ысынан қ ұ р алақ ан қ алады. Балам, шама-шарқ ың а қ арай ү йренгенің ө зің е жақ сы, - деді.

Р.Ә бдіқ адырова

(91 сө з)

ТҮ ЛКІНІ АЛДАҒ АН Қ АЗ

Тү лкі жайылып жү рген бір қ азды ұ стап алады. Оны біраз мазақ тайын деп ойлайды. Қ азды алдың ғ ы екі аяғ ымен басып тұ рады да, мұ ртынан кү ліп:

- Е, қ аз, сенің қ олың а мен тү ссем, не істер едің? - деп сұ райды. Қ аз сә л ойланып тұ рып:

- Сені тісіммен тістеп тұ рып, екі аяғ ымды кеудеме қ оямын да, кө зімді жұ мып: «Қ ұ дай, бергенің е шү кір!» деп жеп қ ояр едім, - дейді.

- Мынауың дұ рыс екен. Мен де сені ө зің айтқ андай етіп жейін, - дейді тү лкі.

Ол қ азды тістеп, алдың ғ ы екі аяғ ын қ усырып, кө зін жұ мып:

- Е, қ ұ дай! –дей бергенде, қ аз қ анатын қ ағ ып-қ ағ ып ұ ша жө неледі. Тү лкі аузын ашып, шоң қ иып қ ала береді.

(92 сө з)

ТҮ ЛКІ МЕН ТҮ ЙЕ

Тү лкі тоғ айда тү йені кө реді. Денесі ойқ ы-шойқ ы, олпы-солпы екен. Осыдан бірдең е тү сіп қ алар деп алыстан аң дып жү реді.

Бір кү ні тү йе ө зеннің арғ ы жағ ына ө теді. Оны бақ ылап тұ рғ ан тү лкі:

- Уа, тү йе, су терең бе екен? – деп сұ райды.

- Терең емес, тізеден ғ ана.

- Тізеден ғ ана болса, таяз екен, - деп тү лкі суғ а тү седі де, арғ ы жағ ағ а қ арай жү ре бастайды. Ә рі қ арай жү рген сайын батып, қ ылғ ынып бара жатады. Сол кезде тү лкі тү йеге айғ ай салады:

- Тізеден дегенің қ ане, мен батып барам ғ ой!

- Е, сенің тізең мен менің тізем бірдей ме? «Ә лін білмеген ә лек» деген осы, - дейді тү йе.

(92 сө з)

ЕКІ КІТАП

Бір жолаушы екі кітап тауып алды. Біріншісінің қ алың дығ ы екі қ арыс. Екіншісі сірің кедей ғ ана кішкене ә рі жұ қ а. Қ ария екі кітапты таразығ а салып ө лшеді.

Қ ария басын шайқ ады да:

- Сені жазғ ан кім, ү лкен кітап? – деп сұ рады.

- Мені мылжың бай деген біреу жазды. Отырды да, ойына келгенін жаза берді, - деді.

- Ал сені кім жазды, кішкене кітап?

- Мені ғ ұ лама білгір жазды. Ол кө п жыл ең бек етіп, сө з асылын ғ ана хатқ а тү сірді, - деді.

- Міне, енді ұ қ тың ба? – деді қ ария жолаушығ а. – Мына кітапта ақ ылдының асыл сө зі ғ ана бар. Ал мына кітаптың іші толғ ан бос сө з. Сондық тан жеп-жең іл. Мағ ынасыз сө зде не салмақ болсын!

М. Етекбаев

(95 сө з)

Суретші аспанмен астасқ ан Алатаудың кө к-жасыл шыршасы сіресе ө скен жайпақ қ апталдың етегіне ө рлеп барып тоқ тады. Айналасындағ ы ә сем кө ріністерге сұ қ тана қ арап біраз тұ рды. Таза ауамен кеудесін кере тыныс ауғ ан суретші керме тақ тайын қ арсы алдына жайды. Қ обдишасынан бояуларын, қ ыл қ аламдарын алды. Суретші назарына сылқ ым қ айың, сылаң қ арағ ай кө мкерген сұ лу таудың ғ ажайып келбеті бірден ілінді.

Ә семдікті айнытпай сызудың жү йесін тапқ ан ол жұ мысына қ ұ лшына кірісті. Ақ жібек жейдесінің тамақ тү ймелерін ағ ытып, кеудесін ашып тастады. Жұ мысына бү кіл зейінін салып, алаң сыз, ынтамен қ ұ штарлана кірісті.

Жаратылыстың ең ізгі асыл қ асиеттері, тау –тастың сұ лу келбеті болжымай қ ағ аз бетіне тү сіп жатты.

(92 сө з)

ТҮ ЛКІНІ АЛДАҒ АН Қ АЗ

Тү лкі жайылып жү рген бір қ азды ұ стап алады. Оны біраз мазақ тайын деп ойлайды. Қ азды алдың ғ ы екі аяғ ымен басып тұ рады да, мұ ртынан кү ліп:

- Е, қ аз, сенің қ олың а мен тү ссем, не істер едің? - деп сұ райды. Қ аз сә л ойланып тұ рып:

- Сені тісіммен тістеп тұ рып, екі аяғ ымды кеудеме қ оямын да, кө зімді жұ мып: «Қ ұ дай, бергенің е шү кір!» деп жеп қ ояр едім, - дейді.

- Мынауың дұ рыс екен. Мен де сені ө зің айтқ андай етіп жейін, - дейді тү лкі.

Ол қ азды тістеп, алдың ғ ы екі аяғ ын қ усырып, кө зін жұ мып:

- Е, қ ұ дай! –дей бергенде, қ аз қ анатын қ ағ ып-қ ағ ып ұ ша жө неледі. Тү лкі аузын ашып, шоң қ иып қ ала береді.

(92 сө з)

ТҮ ЛКІ МЕН ЕШКІ

Бір тү лкі жү гіріп келе жатып, абайсызда терең апанғ а тү сіп кетеді. Шығ а алмай тұ рғ анда, бір ешкі су іздеп жү ріп апанғ а кез болады. Тү лкіні кө реді.

- Ей, тү лкі батыр, онда не істеп тұ рсың? – дейді.

- Ой, не қ ыласың, жаным жай тауып тұ р. Қ ырда ә рі шө лдеп, ә рі ыстық тан ө ліп едім. Апанның іші салқ ын, тү бінде тұ п-тұ нық суы бар екен, - депті.

Мұ ны естіген ешкі: «Мен де салқ ындайын ә рі су ішейін», -деп ойлап, секіріп апанғ а тү седі. Ал тү лкі секіріп ешкінің ү стіне шығ ады. Онан мү йізіне шығ ады. Онан ырғ ып далағ а шығ ып, жө ніне кетеді.

«Ө тірікке алданба, басың бә леге душар болар» деген нақ ыл сө з осыдан қ алыпты.

(95 сө з)

НАУРЫЗ КӨ ЖЕ

(аң ыз)

Баяғ ы заманда Қ азақ деген қ арттың Алаш, Наурыз деген екі ұ лы болады. Алаштың балалары ер жетсе де, Наурыздың баласы болмайды. Наурыз қ артаяды, ө лерінде алаштың балаларын шақ ырып алып, ө сиет айтады: «Менің артымда бала қ алмады. Сондық тан мені ұ мытпай айтып жү ру ү шін жылына жыл басында бір қ азан ас қ ұ дайы берің іздер. Оны «Наурыз келді», «Наурыз кө же» деп атасаң дар, менің атым жойылмас депті.

Алаштың балалары Наурызды еске сақ тау ү шін ә рбір жыл басында, жер жаң арғ анда, тоғ ызыншы-жиырма екінші наурыз аралығ ында садақ а кө жесін беретін болыпты.

Міне, осы кү нге дейін Мұ сылмандар кө ктемде «Наурыз келді» деп, наурыз кө же ішетін болыпты. Ә лі де Наурызды ұ рпақ тары ұ мытпай келеді.

(96 сө з)

ЕКІ Ә ТЕШ

Ертеде бір кемпір-шалдың екі ә теші болғ ан екен. Олар қ олдарына тү скен жемдерін сол ә тештерге беріпті.

Бір кү ні кемпір қ ұ старына жем шашады. Қ арындары ашқ ан ә тештер жү гіріп келеді. Шұ бар ә теш қ асында жү рген досынан жемді қ ызғ анып, бергісі келмейді.

- Шіркін, мына жемнің бә рін жалғ ыз ө зім жеп, бір тойсам-ау, - деп ойлайды.

Сө йтіп шұ бар ә теш қ асында сұ р ә тешті қ айта-қ айта шоқ ып жем жегізбей, мазасын алады. Ақ ырында сұ р ә теш ызаланып, шұ бар ә тешті шоқ ып алады. Осыдан соң екі ә теш жү ндері ү рпиісіп, тө белесе кетеді. Ееуінің де ү сті-басы жұ лым-жұ лым болады.

Бұ лар таласып жатқ анда кө рші ү йдегі тауық тың балапандары екліп, жемді тү гін қ алдырмай жеп кетеді.

(96 сө з)

Ана тілі - ұ лттық тың, елдіктің ең соң ғ ы қ амалы.

Ана тілі жө нінде айтылатын аталы сө зді, жан- жү йең ді тебірентер терең ойды парасатты пікірді, бейнелі де ә серлі тең еуді, ризалық сый-қ ұ рметті, перзенттік парызды, қ оғ амдық бағ аны халық тың ө зі берген.

Бұ л – тілді мақ таудан, марапаттаудан туғ ан жай дү ние емес, ө мірдің қ айнар кө зінен шымырлап шық қ ан шындық, ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан ө мір тә жірибесінің тү йінді қ орытындысы.

Халық тілдің қ ұ діретін тым ерте байқ ағ ан. Тілді тылсым қ ұ былыс деп танып, пір тұ тқ ан.

Ана тілдің тізе бү гіп, бас иетін киелі қ асиеттері ұ шан-тең із. Тек оны сезіне білетін ү лкен жү рек, бағ алай білетін парасатты азамат, кө кірегі ашық, кө ң ілі дар қ ан жан керек.

Тіл – халық тың рухани байлығ ы. Ана тілін білмеу - ананы қ ұ рметтемеу.

(97 сө з)

АТ Қ ОЙҒ ЫШ Ә ЖЕ

Жасы алпыстан асқ ан ә жемде бір қ ызық қ асет бар. Атасына, енесіне, қ айнағ асымен қ айнына, абысыны мен келініне, ә зілі жарасқ ан қ ұ рдасына ойнақ ы ат ойлап таба қ ояды. Бұ рын ауылдық кең естің тө рағ асы болғ ан Алдан деген атасына " Ауылнай ата" деп ат қ ойыпты. Қ асқ ырбай атты қ айнағ асын " Қ андыауыз қ айнағ а" дейді екен.

Ә жем ө зіне еркелеп жү ретін қ айындарының бірін " Сұ лу мұ рт", екіншісін " Бұ йра бас" деп атайды. Жең ілтек мінезді Салық бай деген қ ұ рдасын " Су жұ қ пас" дейді.

Ә жемнің кенже келінінің аты – Ақ ыл. Бұ л енесінің аты болғ андық тан, ә жем оны " Кемең гер келін" дейді.

Ат қ оюдан біз де қ ұ р қ алмадық. Ә жемнің мағ ан қ ойғ ан аты - " Бота". Менен ү ш жас ү лкен ағ амды " Тайлақ " деп шақ ырады.

(97 сө з)

АСЫЛ ШӨ П

Зылиқ а мен Батима деген біреудің екі қ ызы тө белеріне бір-бір жә шік жеміс кө теріп, қ алағ а сатуғ а келе жатыпты. Зылиқ а аһ лап, ү һ леп, шаршадым деп, жү ре алмапты. Оғ ан Батима кү ліп, ә зілдеп келе жатыпты. Сонда Зылиқ а Батимағ а былай депті:

- Сен қ алай мә з болып, сонша қ уанып келесің. Тө бең дегі жә шіктің ауырлығ ы менің басымдағ ыдан кем емес, ө зің де менен кү шті емессің.

- Мен жә шігімнің ішіне ауырды жең ілдететін бір асыл шө п салдым, - депті Батима.

- Ай, ондай болса, шө бің нің атын айтшы, мен де ауырды жең ілдетейін, - дейді Зылиқ а.

- Ол шө п сенің қ олың а тү спес деп қ орқ амын, ал ол шө пті іздегің келсе, ол шө птің аты «қ ажырлы ең бек» деген шө п, - депті Батима.

(98 сө з)

Қ ЫЗ БЕН ДАРИЯ

Жел ә лі арғ ы беттен еді. Толқ ындар жағ ағ а бұ рынғ ыша шылп-шылп соғ ып жатты. Қ ыз бұ рқ ырап ақ қ ан дарияның желді кү нгі кү йін тың дады. Ол дария жағ асында талай рет болғ ан. Бірақ, дә л қ азіргідей зер салып тың дамапты.

Дария бұ ғ ан белгісіз ү нмен тіл қ атып жатқ андай. Оның, не деп жатқ анын да тү сінді. Кө ң ілі жақ ын беймаза ү ннен дарияның ө зін сағ ынғ анын, ө зінің дарияны сағ ынғ анын сезінді.

Арғ ы беттен соқ қ ан жиде гү лінің иісі келді. Ө зін рақ ат сезімге бө леген жұ пар ауаны Сарық ыз қ ұ марта жұ тып, мейірі қ анғ анша иіскеді. «Ендігі бір келгенде Балабекті ерте келермін», - деп ойлады ішінен.

Қ ыз тә тті қ иял қ ұ шағ ында жатып, кенет ә кесін ойлады. Ә кесі есіне тү скен сә тте қ олындағ ы жыртылғ ан суретке қ арады.

(99 сө з)

АЮ ЖӘ НЕ БӨ РЕНЕ

Қ алың орманды аралап келе жатқ ан бір аю бал арасына кез болыпты. Ағ аш басындағ ы бал арасына тамсанып, аузынан сілекейі шұ бырып, оны жегісі келіпті. Аю ағ аш басына ө рмелеп, ұ яғ а жақ ындағ анда, ілініп тұ рғ ан ауыр бө рене оғ ан кедергі жасапты. Балғ а ұ мтылғ ан аю бө ренені итеріп жіберді. Ары серпілген ауыр бө рене ө з салмағ ымен қ айта оралғ анда, аюдың басына сарт ете қ алады. Қ ара кү шке сенген ожар[1] аю ашуланып, бө ренені одан бетер қ атты итереді. Ө з салмағ ымен қ айта оралғ ан бө рене аюдың басына тағ ы да сарт етеді. Аюдың қ ұ лағ ы шың ылдап, басы айналады. Бұ ғ ан ызаланғ ан аю бар кү шімен бө ренені ү шінші рет итеріп жібергенде, қ айта оралғ ан бө рене аюдың басын қ ақ айырып, ағ аштан ұ шырып тү сіреді.

(100сө з)

4-сынып І жарты жылдық

ТҮ ЛКІ МЕН Қ Ұ МЫРА

Егін ора келген шаруа сү т қ ұ йып алып шық қ ан қ ұ мырасын шө птің арасына тығ ып, ө зі алқ апты аралап кетеді. Бұ ны сол маң да жортып жү рген тү лкі кө ріп қ ояды. Оң тайлы сә тті пайдаланып, бұ ғ ынып келеді де, қ ұ мыраның ішіне басын тығ ып жіберіп, сү тті тү к қ алдырмай ішіп алады. Енді басын шығ арайын десе, басы кептеліп қ алыпты. Ол қ ұ мыраны тү сіре алмай, ә бден ә уреге тү седі. Дегбірі кеткен тү лкі:

- Ә й, қ ұ мыра, біраз ойнадың, жетер енді, жібер менің басымды, - деп жалына бастайды.

Жұ лқ ынса да, жалынса да басы шық пайды. Сонда ол ашуланып: «Қ ап, бә лем, тұ ра тұ р! Жақ сылық пен жібермесең, суғ а батырамын» деп жү гіріп келіп, ө зенге кү мп беріпті. Сө йтіп ашқ арақ тү лкі қ ұ мырамен бірге суғ а батып кетіпті.

(100 сө з)

Қ ОС КӨ ГЕРШІН

Былтыр Дә уренбекке жолдасы қ ос кө гершін берді. " Жырақ та жү ргенде бұ лар сағ ан серік болуғ а жарайды", - деді ол. Бірі – ақ, бірі – кө к. Екеуінің сұ лу сымбаты кімді болса да қ ызық тырардай. Дә уренбек қ ашан ү йреніп кеткенше, кө гершіндерін темір торда бақ ты. Бір кү ні екеуін далағ а алып шық ты.

Кенет алай-дү лей жел тұ рып, шаң -тозаң ды аспанғ а кө терді. Қ ос кө гершінді де ұ ршытай ү йіріп ала жө нелді. Кө гершіндер кө кала шаң мен бірге кетті. Дә ренбек кө гілдір аспанғ а кө з тігіп, кө гершіндерін кү тумен болды.

Кө п ұ замай ашық аспанда қ атар самғ ап ұ шып келе жатқ ан ақ кө гершін мен кө к кө гершіннің қ арасы кө рінді. Олар ү йдің шатырына қ онды. " Жарайсың дар, қ анатты достарым! " – деді қ уанып Дә уренбек кө гершіндеріне қ олын созып.

Олар ө здерінің иесінің қ олына, иығ ына қ онды.

(104 сө з)

Ө РМЕКШІ, Қ Ұ МЫРСҚ А, Қ АРЛЫҒ АШ

Атасы он жасар ұ л баласымен далада келе жатып, баласынан сұ рады:

- Анау ө рмекшіні кө ремісің, не істеп жү р?

- Кө ремін ө рмек тоқ ып жү р.

- Анау қ ұ мырсқ аны кө ремісің?

- Кө ремін, аузында бір нанның ұ нтағ ы бар, жү гіріп кетіп барады!

- Жоғ ары қ ара, аспанда не кө рінеді?

- Жоғ арыда қ арлығ аш ұ шып жү р, аузында кесе тістеген шө бі бар.

Сонда атасы айтты:

- Олай болса, шырағ ым, ол кішкентай жә ндіктер сағ ан ғ ибрат. Ө рмекші маса, шыбынғ а тұ зақ қ ұ рып жү р, ұ стап алғ ан соң, ө зіне азық етуге. Қ ұ мырсқ а бала-шағ аларына тамақ аулап, бір нанның ұ нтағ ын тапқ ан соң ө зі жемей, аузына тістеп, қ уанғ аннан ү йіне жү гіріп қ айтып барады. Қ арлығ аш балапандарына ұ я істеуге шө п жиып жү р. Жұ мыссыз жү рген бір жан жоқ. Сені де Қ ұ дай тағ ала босқ а жү руге жаратпағ ан, жұ мыс істеуге ә деттену керек. «Ең бек етсең -емерсің», деді.

Ы.Алтынсарин

(101 сө з)

МАҚ ТАНШАҚ БҰ Ғ Ы

Ыссы кү ндердің бірінде ә сем мү йізді бұ ғ ы бұ лақ тан су ішеді. Су бетінен ө зінің дидарын кө ріп, кө ң ілі тасып:

- Апырмай, мына мү йіз не деген ә сем! Ө з басыма да жақ сы жарасыпты. Тұ рпатсыз тұ қ ыл мү йіз хайуандар қ алай кү ндейді екен мені кө ргенде. Мұ ндай сымбатты мү йіз жер бетінде тағ ы біреуде бар ма екен, сірә, - депті мақ танып.

Кенеттен дабырлағ ан дауыстар, иттің ү ргені естіледі. Тазы еркен ү ш аң шы орманнан сау етіп шығ а келеді. Бұ ғ ы да зыта жө неледі, бірақ біраз қ ашқ ан соң, кү тпеген жерде мү йізі ағ аштың бұ тағ ына ілініп қ алады. Ары жұ лқ ынып, бері жұ лқ ынып, босана алмағ ан бұ ғ ыны қ уып жеткен иттер тарпа бас салып, алып ұ рады. Аң шылар жетіп келіп, бұ ғ ыны бауыздап жібереді. Сонымен тең десіз сұ лу мү йіздер бұ ғ ының қ азасына себеп болғ ан екен.

(109 сө з)

Қ АРАЖОН

Кү н табының жылылығ ы молайғ ан. Жер бетін басқ ан кө гілжім мұ нар арасынан тө бесімен аспанды тіреген ұ лы таулардың сұ лбасы қ арауытады. Бұ л -кө гілдірленіп бір қ иырдан кө з тарататын ақ бас таулармен ұ ласып жатқ ан Қ аражон жотасы. Сайдағ ы судан кө мей алып, тау бө ктерін сағ алай қ азылғ ан кө не арық тың, кей қ ойнаулардағ ы егіс атызының ізі ә лі ө шпеген. Бұ л - ерте заманда-ақ осы ө ң ірде астық егіліп, бидай ө сірілгенінің айғ ағ ы.

Қ аражон – қ азір де бидай егілетін алқ ап. Қ аражонның бидайы бітік ө седі. Дә ндері баданадай толық. Бірде-бір кә тек дә н кездеспейді.

Сіреу қ ары босағ анымен, саздауытқ а ұ қ сап былқ ылдап жатқ ан Қ аражонның тө сіне кү ннің кө зі себілгеннен-ақ адамдар илеуден ө рген қ ұ мырсқ адай қ ұ жынай қ атпайды.

Топырақ ты баптап, мә пелеп егін егеді. Кү з тү скенде, жанына нә р беретін азығ ын жинап алады.

(106 сө з)

НЕЛІКТЕН БҰ Ғ Ы МҮ ЙІЗІН ТАСТАЙДЫ?

Бұ ғ ы – кө ру қ абілеті жоғ ары, есту жә не сезу функциялары қ атерлі қ ауіпті жылдам сезетін жануар. Ол мү к, суда ө сетін ө сімдіктер, ағ аштың қ абығ ы жә не бү рлерімен қ оректенеді. Бұ ғ ының ең негізгі ерекшелігі – мү йізі, оның іші бос емес, қ ыс сайын бұ ғ ылар мү йіздерін тастап отырады.

Ө мірінің алғ ашқ ы жылы бұ ғ ының маң дайында кішігірім ғ ана екі томпақ мү йіздің «бастамасы» пайда болады. Кө ктемде олардан мү йіз шығ ып, жаз бойы ө седі. Мү йіз ө скен сайын сезімтал «бархат» деп аталатын терімен қ апталады, оның ү стінен мү йізді қ оректендіретін жә не сү йегін қ атайтатын қ ан тамырлары ө теді. Мү йіз толығ ымен ө скенде қ ан айналымы тоқ талып, оның бастамасында сақ иналар пайда болады. Содан кейін бұ ғ ының мү йізі қ ұ рғ ай бастайды да, соң ында тү сіп қ алады. Кө бінесе бұ ғ ы мү йізімен ағ ашқ а сү йкеледі, бұ л, ә рине, оның тез тү сіп қ алуына ә келеді.

(108 сө з)

Он алты қ анат ақ ордада отырса да, ханның жаны жай татар емес. Жатса да, тұ рса да қ ұ лағ ы тү рік, ұ йқ ысы сергек. Ө зі ат жалын тартып мініп, сауыт кигелі жоң ғ ар хандарымен жағ аласып келеді. Ә кесінің хандық дә уірінен бері қ алмақ тап ұ ры итше сумаң дап, елінің іргесінен кіреді де, бейқ ам жатқ ан халық қ а қ асқ ырша шабады. Мемлекетінің іргесін бекемдеп, гү лдендіруді қ анша ойласа да, жауы жағ аласып, тыныштық бермей келеді.

Жақ ында жоң ғ ар ханының қ ол жинап, кү ш қ арап жатқ ан хабарын алды. Ө зінің халқ ына жар салып, жасақ жинай бастады.

Жауынгерлердің шынайы сенімін жігерлендірген, рухын ө сірген қ азақ ханы ақ боз атын ойқ астата самсағ ан қ олды бастап ілгері жылжыды. Соң ынан ерген сарбаздардың сә йгү ліктері де жайтаң дай аяң дайды.

Жел шайқ ағ ан жібек тулар мен жалаулар желбірей сусылдайды.

(Қ. Толыбаев)

(109 сө з)

БОЗТОРҒ АЙ

Биыл Қ ызылкесікке кө ктем ерте келді. Жаң быр кө п жауып, ылғ ал мол болды. Егін де бітік шық ты.

Орылғ ан бидайды тасу ү шін қ алың шө пті жапыра жол салмақ болды. Дә л сол тұ стан бозторғ ай ұ ша жө нелді. Қ ұ с ұ шқ ан жерді барып қ арасақ, бозтоғ айдың ұ ясы бар екен. Ұ яда бес-алты жұ мыртқ а жатыр.

Бозторғ ай шырылдап ұ яның айналасынан ұ зап кетпей ұ шып жү р.

Ұ яны бұ збай, аялай кө теріп, жолдың екінші жағ ындағ ы алыстау шалғ ынның арасына апарып қ ойдық. Бозторғ ай ұ ясының айналасын жө ндеп, жұ мыртқ аларын тұ мсығ ымен ың ғ айластырғ ан соң, жаны жай тапқ андай болды.

Бозторғ ай біздің жақ сылығ ымызды сезгендей, ұ ясының шетінде шоқ иып отыр. Ол ө зінің шиқ -шиқ еткен ү німен: " Рахмет сағ ан, қ айырымды адамзат. Бұ л жақ сылығ ың ды ө мірі ұ мытпаспын. Мен де ұ рпағ ымды ө рбітіп мә ре-сә ре болатын болдым", - деп бізге алғ ыс айтқ андай.

(112 сө з)

ГҮ ЛДЕСТЕ

Жаң а оқ у жылы. Мектеп алаң ы оқ ушылардың кө ң ілді шуына толы. Қ олдарында гү лдесте мен сө мкелері бар ұ стаздарын кү тіп балалар тұ р. Алтыншаш сө мкесін ұ стап, оқ ушылардан оқ шауланып бө лек тұ рды. Оның қ олында гү лдесте жоқ болатын. Жуық та Монғ олиядан кө шіп келген, оқ ушылармен танысып та ү лгермеген еді. Сә ния ғ ана Алтыншашпен

танысқ ан. Оның ү йінің жанындағ ы ү йге кө шіп келген. Алтыншаштың қ асына келіп:

- Неғ ып тұ рсың, жү р? – деп оқ ушылардың арасына алып келді. Сә ния Алтыншашты оқ ушыларғ а таныстырды. – Алыстан келген бауырымыз. Бізбен бірге оқ иды. Гү лдесте жасап берейік, - деді. Оқ ушылар келісе кетті. Ә рқ айсысы ө здерінің гү лдестесінен бір-бірден гү л алып берді. Сә ния бә рін қ осып, гү лдесте жасап еді, ә п-ә демі болып шығ а келді. Бә рі Алтыншашты ортағ а алып, Сә ния гү лдестені қ олына ұ статты. Ол кө ң ілденіп қ уанып кетті.

Айса Хамзеұ лы

(108 сө з)

МЕЙІРІМДІ БАЛА

Қ ытай жұ ртының ескі заң ы бойынша біреуді алдағ андығ ы мойнына тү скен кісінің қ олын кеседі екен. Бір тө ре осындай іспен кінә лі болып, ә лгі айтылғ ан жазаны ө теуге тұ рғ анда кінә лі тө ренің жас қ ыз баласы:

- Ә кем ү шін жауап беремін, - деп ханғ а мә лім болыпты. Қ ызды патшағ а алып келеді.

- Тақ сыр, - дейді қ ыз, - менің ә кем жазағ а лайық болғ аны рас, соның ү шін қ олынан айырылу керек болды. Мінеки, тақ сыр, ә кемнің қ олы, - деп ө зінің қ олын кө терді. Менің бұ л қ олымда жазық жоқ, жазық ты болғ ан атамның қ олы, бірақ менімен салыстырғ анда ол бала-шағ аларын асырау керек. Бұ йырың ыз, тақ сыр, ол қ олын кестіріп, жұ мыссыз қ арап отырса, бала-шағ аларын кім асырайды. Сондық тан бала-шағ аларын асырайтын қ олын қ алдырың ыз.

Патша баланың атасына, жас туғ андарына мейірімділігінің мұ нша кү штілігіне рақ ымы тү сіп, тө ренің кү нә сін кешіріпті.

(112 сө з)

Қ андай іске кіріссең де, қ олың таза болсын. Бір жең нен қ ол, бір жағ адан бас шығ арып ел болуды ойлаң дар. Бақ тығ ұ л ала қ ол, арамза билерден кө п қ ысым кө рді. Ас ішер алдында қ олың ды жу. Рахмет бұ л жердің сай-саласын бес қ олдың саласындай біледі.

Бұ л ү шін ө гей ө мір басталды. Ө мірі ө гей ә кенің қ абағ ына жалтақ таумен ө тіп жатыр. Жат жердің ой- шұ қ ыры кө п: ө гей ө ң ір, ө гей ө лке.

Бұ л алқ апқ а ел қ онып, от жақ пағ ан. От ауызды, орақ тілді шешен, домбырашы жігіттің жанары от шашады.

Қ уаң даланың кескініне ө ң кіргендей. Қ оң ыр кү з, қ уаң дала. Жаздың басы қ уаң болып тұ р. Нұ рлы беті қ уаң тартып кетіпті.

Ақ ындарғ а зор мә ртебе кө рсетілді. Ана баласынының мә ртебесіне кө теріліп қ уанды. Ақ анның ел арасында мә ртебесі биіктей тү сті.

(114 сө з)

Ә Ң ГЕЛЕК

Бақ ша ауылдың оң тү стігінде болатын. Тал тү с. Кү н шыжып тұ р. Тү с кезінде Дә укен атай қ амыс кү ркесінде тынығ атын. Екі баланың арық қ а тү сіп, қ ауынғ а беттегенін қ арттың кө зі шалып қ алды.

Қ арт кешкісін иісі бұ рқ ырағ ан бір ә ң гелекті ү йіне ала қ айтты. Дә укен қ арт:

- Ә й, балалар, мында келің дер! – деді. Бірақ балалары жуымады.

- Келің дер бері, біздің ә ң гелек пісті. Ал, айналайындар, жең дер! Алың дар! Ұ ялмаң дар! – деп Дә укен қ арт жарылғ ан ә ң гелектен ө зі бастап, бір тілім алды. Екі бала қ олдарына алғ ан тілімдерін тістелеп ұ зақ жеді. Содан соң дастарқ анғ а қ айтып қ ол созбады.

- Тойдың дар ма? Неге жемейсің дер? – деп сә л жымиды да қ ойды.

Арада жарты сағ ат ө ткен жоқ, есіктен екі бала кө рінді. Қ олдарында бір тілігі алынғ ан кө к ә ң гелек.

- Е, бұ л не? – деді қ арт.

- Ата... біз.. кешірің із, - деді дауыстары қ алтырап.

Н.Серә лиев.

(114 сө з)

ЕРМЕН

Ел жайлаудан қ айтып, етекке тү скен кез. Қ ыр –қ ырғ а егілген астық қ а орақ салынғ ан. Орақ шылардың артында текше-текше дестелер тізбектеліп, баулар сап тү зеп қ алып жатыр. Баулар астық ты қ ырманғ а тасуғ а қ олайлы.

Пішен шабындық тары шө меле болып ү йіліп жатыр. Жер бетінің сары бояуы басым. Боз жусан, ақ шыл ебелек, бойшаң ермен ө скен ө ң ірлердің тү сі бозғ ылт.

Бір кү ні ә кем жұ нттай семіз нә н серкені ұ стап ә келді де, бата жасап бауыздап, етін тай қ азанғ а бұ збай салдырды.

Ешкілер кү зде ерменді кө п жейді. Ешкі етінің емдік қ уаттылығ ы осы ерменге тойғ ан кез. " Ерменді жерде ер ө лмес", «Ешкінің еті - жел, сергештің еті – ем» деген ұ ғ ым халық арасына кең тарағ ан. Ермен дә мі сің ген ешкінің етін ем санағ ан қ азақ баласы азынағ ан аязғ а ық пайды, сық ырлағ ан суық қ а тоң байды, шілденің қ айнағ ан ыстығ ына кү ймейді

(Қ. Толыбаев)

(115 сө з)

Қ АСИЕТТІ АДЫРАСПАН,

СІЗДІ БІЗГЕ БЕРДІ Ә ЗІРЕТ ОСПАН

Адыраспан жаз айларында, далалы жерлерде ө сетін ө сімдік. Бұ л ө сімдіктің қ асиеттілігі сондай, адамды тіл-кө зден сақ тап, ү йді зиянды қ уаттан арылтады. Сондық тан да адыраспанды атам қ азақ киелі санап, ү йдің кіре берісіне іліп қ ояды. Адыраспанды тек жұ ма кү ндері ғ ана жұ лады. Жұ лар алдында «Қ асиетті адыраспан, сізді бізге берді Ә зірет Оспан» деп айту керек. Себебі, Мұ хаммед пайғ амбардың тө рт сенімді серіктерінің бірі Оспанды бір қ атерден алып қ алғ ан екен. Оспан жолдастарымен бір жиында отырғ анда, жаулары байлаулы тұ рғ ан аттарын босатып жіберген, сонда олардың жан-жақ қ а бытырап, жоғ алып кетпеуіне осы адыраспан себеп болыпты. Оспанның атының шылбыры бір тү п адыраспанғ а оратылып қ алыпты. Басқ а аттар сол арағ а келіп, жиналып тұ рғ ан. Сонда Мұ хаммед пайғ амбар Оспанғ а: «Сенің қ ұ рметің ү шін осы шө пке киелі қ асиет дарыды», - деген екен. Содан бері адыраспан ө сімдігі киелі саналады.

(120 сө з)

КЕПТЕР МЕН Қ АРҒ А

Бір кептер ү лкен қ айың ның бұ тағ ындағ ы қ алың жапырақ тың арасында бейқ ам отыр еді. Жоғ ары жағ ындағ ы бұ тақ қ а жалпылдап кеп қ ара қ арғ а қ онады. Сонан соң мойнын бір жоғ ары, бір тө мен созады. Ө ң ешін қ ырнап, қ арқ ылдай бастайды.

Қ арғ аның барқ ылдақ даусынан кептердің қ ұ лағ ы бітеді. Басы зең іп, мазасы кетеді. Сонда да ө зі білер деп, ү ндемей шыдап бағ ады. Бірақ қ ара қ арғ а қ арқ ылдауын тоқ татпайды. Денесі тү ршігіп, берекесі кеткен кептер:

- Оу, қ арғ а! Таң атқ алы балапандарыма жем тасып шаршадым. Мына қ айың ның саясында аздап дем алайын деп отыр едім. Мү мкін болса, қ оя тұ ршы, мазаны алмай, - деп ө тінеді.

Ө зінің ә ніне кептердің тү сінбегеніне қ арғ аның қ абағ ы тү сіп кетеді. Тұ мсығ ы сорайып, кілмие қ арайды да:

- Ей, шаршап отырғ аның да кө ң ілің ді кө терейін деп, ә дейі сайрап отырғ ан жоқ пын ба? – дейді.

Кертер ө з ө тінішін ұ қ пағ ан қ арғ ағ а таң дана қ арайды да, ә рі ұ шып кетеді.

(120 сө з)