Фразеологизмдер

САБАҚ БОЛДЫ Қ орытынды шығ арлық ойғ а келді, ескерерлік ой салды. Екінші рет мұ ндай жағ дайды қ айталамайтын болды.

СӨ З БОЛДЫ Айтылды, талқ ыланды, қ аралды.

СЫНҒ А АЛДЫ Кемшілігін айтты

ТАЛАН-ТАРАЖЫҒ А ТҮ СТІ // Ұ ШЫРАДЫ Кім кө рінгеннің қ олында кетті, ұ рланды.

ТУРАСЫН АЙТТЫ Шынын, анығ ын баяндады.

ТҮ ЙІНДІ СӨ З Негізгі, қ орытынды сө з. Мә селенің шешімі.

ТҮ ККЕ ТҰ РМАЙДЫ Іске алғ ысыз, ештең еге жарамайды.

Ресми – іс қ ағ аздар тілінде қ олданылатын фразеологиялық бірліктер

Іс қ ағ аздар мә тіндерінде қ айталанып отыратын біртектес, стандарт жағ дайлар мен ұ ғ ымдар экстралингвистикалық фактор ретінде стандарт тілдік бірліктер мен іс қ ағ аздар тіліндегі терминдер мен терминдік қ ұ рылымдарды тудырады. Бұ л – ресми – іс қ ағ аздар стильнің маң ызды белгілерінің бірі. Іс қ ағ аздар тіліндегі стандартталу процесі тілдің барлық дең гейін –лексикасын, морфологиясын, синтаксисін қ амтиды. Осының нә тижесінде тұ рақ ты тілдік стреотип қ алыптасып, тілдің нормағ а тү скен мә тіндерден тұ ратын ерекшк типін жасайды. Стандарт тілдік бірліктердің негізгі қ асиеті олардың қ ұ рылымы мен семантикасының тұ рақ тылығ ы, ө згермеген, дайын кү йінде қ олданылуы болып табылады. Іс қ ағ аздар тіліндегі стандарттылық кездейсоқ пайда болғ ан қ ұ былыс емес, ұ зақ уақ ытқ а созылғ ан тіл тә жірибесінің, типтік іріктеудің нә тижесі. Ә деби тілдің басқ а стильдік тармақ тарымен салыстырғ анда ресми – іс қ ағ аздар стильінде стандарт тілдік бірліктердің кең інен қ олданылуы бұ л стильдердің ойды анық жеткізу, мазмұ нды дә л беру, барынша қ ысқ а, барынша нақ ты тұ жырымды талап ететін негізгі ерекшеліктерінен туындайды. Іс қ ағ аздар тіліндегі стандарт тілдік бірліктер қ ұ жат мазмұ нын тез тү сінуге ық пал етеді. Стандарт тілдік бірліктердің туып, қ алыптасуына ә сер ететін бірнеше факторды атап кө рсетуге болады. Оның бірі – кү ш – жігерді ү немдеу заң ы негізінде пайда болғ ан тілдік экономия. Яғ ни стандарт тілдік бірліктер ә леуметтік жә не ү немділік қ ажеттілігінен туындайды.Стандарт тілдік бірліктерді орынды, мақ сатқ а сай, тілдік нормағ а сә йкес қ олдану ә р тілдік стильдің ө з ерекшклігіне байланысты саналы тү рде жә не шығ армашылық тұ рғ ыда шешіледі. Стандартталғ ан тілдік бірліктер дегеніміз – бір немесе бірнеше шартты сө здерден тұ ратын бірақ семантикалық тұ рғ ыдан алғ анда бір бү тінді қ ұ райтын бірлік. Іс қ ағ аздар тілінде қ олданылытын тілдік бірліктердің ауқ ымды бір тобы – фразеологизмдер. Тіл – тілдердің қ ай – қ айсында да фразеологизмдер – сө здік қ ұ рамның ең кү рделі, ең ө міршең, ә рі ө зіндік ерекшелігі бар бө лігі. Кез келген тілдегі фразеологиялық бірліктер сол тілдің иесі болып табылатын халық тың ө зіндік ұ лттық белгісімен қ атар тарихи даму жолын, сол тарихи кезең дердегі барлық тыныс – тіршілігін кө рсететіні белгілі. Сол тыныс – тіршіліктің бір саласы, ресми қ арым – қ атынас, басқ ару, іс қ ағ аздарын жү ргізу саласы. Қ азақ фразеологизмдерін теориялық тұ рғ ыдан да, лексикографиялық тұ рғ ыдан да алғ аш негіздеушілердің бірі І. Кең есбаев фразеологизмдерді танып білудің ү ш принципін ұ сынады. Олар: “1)мағ ына тұ тастығ ы (белгілі бір ФЕ – нің ішіндегі сө здер бастапқ ы мағ ынасынан тү гел немесе ішінара жартылай айырылып қ алады да, шоғ ыр тіркес біртұ с мағ ына береді); 2)тіркес тиянақ тылығ ы (белгілі бір ФЕ – нің ішіндегі сө здер бір бірімен жымдаса байланысады, олардың орын тә ртібі нық келеді, барлық жағ дайда дерлік бір шоқ тіркесу ө з қ алпын сақ тайды) 3) қ олдану тиянақ тылығ ы (белгілі бір ФЕ ә рдайым айна – қ атесіз, ө лең дегі қ айырма тә різді бұ лжымай қ айталана қ олданылады)” бұ л ү ш белгі бір-бірінен ажырамай, іштей ө зектесіп, тұ тасып жататыны белгілі. І. Кең еспаев авторлығ ымен шық қ ан “ қ азақ тілінің фразеологиялық сө здігінде” жинақ талғ ан тілдік материалдар мен ғ алымның ғ ылыми тұ жырымдары негізінде қ азіргі қ азақ тіл білімінде фразеологизмдер тү рлі аспектіде, жан-жақ ты зерттелу ү стінде. Бұ л бағ ытта жү ргізілген зерттеу жұ мыстары қ атарында Ә.Болғ анбайұ лы мен Ғ. Қ алиевтің (қ азіргі қ азақ тілінің лексикасымен фразеологиясы), Ө. Айтпаевтің “Аудармадағ ы фразеологиялық қ ұ былыс”, А. Алдашеваның “Аударматану: лингвистикалық жә не лингвомә дени мә селелер”, С.К. Сатенованың “қ азақ тіліндегі қ ос тағ анды фразеологизмдердің тілдік жә не поэтикалық табиғ ат” т.б. ең бектерді атауғ а болады. Бірақ бү гінгі кү нге дейнгі фразеологизмдер зерттеу нысаны ретінде алынғ ан ең бектерде фразеологизмдердің ресми – іс қ ағ аздар тілінде қ олданылуы жайлы сө з болғ ан жоқ. Бір қ атар ең бектерде “фразеологизмдердің кейбір стильдік ерекшеліктер”, “фразеологизмднрдің мә нерлегіш стильдік функциясы жайлы” айтылғ анымен, онын ресми-іс қ ағ аздар тіліндегі қ олданысы аталмайды.”Қ азақ ша-орысша фразеологиялық сө здік” авторлары стильдік қ олданылуы аясына қ арай фразеологизмдеді сө йлеу тілінің фразеологиясы жә не жазба тіл фразеологиясы деп екі топқ а бө леді. Сө йлеу тілінің фразеологиясына”фольклорлық, ауызекі сө йлеу тілі, қ арапайым, кә сіби, диалектілік” фразеологизмдер, ал жазба тіл фразеологиясына “поэтикалық, ә дебишығ армаларда, публицистикада” қ олданылатын фразеологизмдер жатқ ызылады. І. Кең еспаев: ” ә рбір фразеоллогимнің қ олданылу ә лпетін, кү ллі стильдік қ ызметтерін толық қ ұ жаттама негізінде сипаттап шығ у келешектін жұ мысы”, -деп ө з ең бегінде. Фразеологимдердің функционалдық - стильдік қ ызметі олардың фразеологиялық симантикасынан, эмоционалды- экспрессивтілігінен, бағ алауыштық қ ызметінен туындайтыны белгілі. Ә рине, фразеологизмдердің аталғ ан қ ызметің айқ ындауда олардың тілдік бірлік ретіндегі басқ ада қ асиеттері ескерілетіндігі сө зсі. Жалпы фразеологизмдердің ішінде кейбір сө здер симантикалық жағ ынан ерекшеленіп, фразеологизмдер жасалуда тү п қ азық қ ызметін атқ аратындығ ы белгілі. Мұ ндай сө здер ғ ылыми ең бектерде “ұ йытқ ы сө з” деп аталып жү р. Мысалы, қ азақ тілінде тіл, жү рек, кө з, ауыз, ақ, қ ара, қ ол, бас, тас, ит, жер, бір, жеті, т.б. сө здер фразеологизмдердің қ ұ рамындағ ы ұ йтқ ы сө здер болып табылады. Ресми- іс қ ағ аздар тілінде қ олданылатын фразеологизмдердегі ұ йтқ ы сө здерге іс, бас, бет, бір, есеп, кө з, сө з, қ ол, орын, т.б. жатады. Мысалы, ІС: іс жү зінде-шын мә нінде, іске алғ ысыз-жарамсыз, іске араласты-жұ мыс, қ ызмет істеді, іске қ осты-жұ мыс, қ ызмет істетті, іске мұ рындық болды- жұ мысқ а бастаушы болды, істеген ісі далағ а кетті-бар қ ызметі зая болды, істен шық ты-бұ зылды, бү лү нді, іс тындырды- шаруаны бітірді, істі болды-айыпталды, істі жапты-қ ылмысты істі тексеруді тоқ татты, істің кө зін тапты-жұ мыстың орындылу тетігін, жү йесін тауып істеді.БАС: бас қ осты-жиналды, кең есті, бастарту-қ арсылық білдіру, басы артық – ө ажетсіз, басы ашық - даусыз, айқ ын, басын ашу-талас, белгісіз мә селені анық тау, басымен жауап беру-ө з мойнымен кө теру т.б. ЕСЕП: есебі жоқ -кө п, мол, сеп айрды-бө лінді, есептесті, қ атынысты ү зді, есеп берді-істелген іс жайлы қ орытынды жасады, есеп алды-істелген істің нә тижесін сұ рады т.б. КӨ З: кө з бояды-ө тірік айтты, кө зге басылды-бірден, анық кө рінді, кө зге тү сті (шалынды, ілікті)-кө рініп қ алды, кө зге шұ қ ыды-бетіне басты, кө з жазбады-жібермеді, бақ ылап отырды, кө з жазып қ алды-айрылып қ алды, жоғ алтты, назардан шығ арып алды, кө з қ ырына алды-бақ ылады, назарынан тыс етпеді, кө з салды-кө ң іл бө лді, қ арады, кө зін жеткізді-шындық екенін анық тады, кө зіне айтты-ө згеге емес, тура ө зіне айтты, кө зін тапты-істін орайын, ретін келтіріп істеді, қ алай істейтін жолын тапты, т.б. Қ ОЛ: қ ол астында, билігінде, қ ол байлады-кедергі жасады, бө гет болды, қ олғ а алды-мә селені шешуге, орындауғ а кірксті, қ ол жиды-адам жинады, жақ тас адамдарғ а қ ол қ ойдырып алды, қ ол жетті-кө здеген мақ саты орындалды, айтқ аны болды, қ ол қ ойды-келісті, мақ ұ лдады, қ ағ азды растады, қ ол созды-ұ мтылды, талпынды, қ ол сұ қ ты-ұ рлады, қ ұ қ ын қ орлады, қ ол ұ шын берді – кө мек кө рсетті, қ ол ү зді- байланыс жасамады, тастап кетті, сырт қ алды, т.б. бұ л сө здердің белгілі бір тізбек, тіркестерге тү п қ азық болу себебі ресми-іс қ ағ аздарының тақ ырыптық, мағ ыналық, прогматикалық ерекшелігіне байланысты. Мұ ндай ұ йтқ ы сө здердің табиғ атын, себеп-салдарын, мағ ыналық топтарын ө з алдына тексеруден мә ні зор. Іс қ ағ аздар тілінде стандарт тілдік бірлік ретінде жиі қ олданылатын синонимдес фразеологизмдердің мағ ыналық, стильдік прагматикалық мақ саты, рең кі бар. Мә селен, кө мектесу ұ ғ ымын беру ү шін қ олданылатын қ ол ұ шын беру, ат салысу, септігін тигізу фразеологизмдері мағ ыналас болғ анымен стильдік рең кі мен прагматикалық мақ сатының ә р тү рлі екендігі сө зсіз. Ресми – іс қ ағ аздар тілінде мә селені, болғ ан оқ иғ аны барынша ресми, сыпайы, бейтарап тонмен баяндауғ а ерекше мә н беріледі. Мә селен, ауызекі стилінде, кө окем ә деби стилінде қ олданылатын ө лді сө зінің орнына қ айтыс болды, дү ние салды, қ айтпас сапарғ а аттанды, кө з жұ мды фразеологизмдері қ олданылады. Тосыннан келген ө лім болғ ан жағ дайда кенеттен қ айтыс болды, мезгілсіз қ айтыс болды тіркестері, ә скери, соғ ыс жағ дайында немесе арнайы тапсырманы орындау барысында қ айтыс болса, қ аза тапты, тіркесі қ олданылады. І. Кең есбаев ө з ең бегінде фразеологизмдердің нұ сқ асы мен синонимі туралы мә селенің басын ашып: “фразеологиялық синонимдер деген мә селе нұ сқ асы ұ ғ ымынан тү бегейлі бө лек. Варианттарда қ алайда ең кемі компонент ортақ таса қ олданылса, синонимдес фразеологизмдерге ешбір компонент қ айталана алмайды: ФЕ – лердің мағ ыналық жуық тығ ы болғ анмен тұ рпат жуық тығ ы болмайды ”, -деп жазғ ан еді. Мағ ыналық, стильдік, прагматикалық мақ сатта ресми – іс қ ағ аздар тілінде фразеологизмдердің ғ ана емес, жеке сө здер мен сө з тіркестерінің де синонимдерінің қ олданылуы заң ды қ ұ былыс. Ә. Болғ анбаев синонимдердің қ олданылуына стильдік, мағ ыналық мақ сатпен қ оса олардың тіркесімділігінің де маң ызды екендігін кө рсетеді. Іс қ ағ аздар тілінде стандарт тілдік бірлік қ ызметін атқ аратын фразеологизмдердің бір тобы сө збе – сө з аудару арқ ылы жасалғ ан тұ рақ ты тіркестер. Мысалы, дауыс беру, қ амтамасыз ету, аяғ ына тұ рғ ызу, мә селені қ абырғ асынан қ ою, қ ажет болғ ан жағ дайда, келісім жү ргізу, есеп ашу, есеп жү ргізу, парызын ө теу, ө з қ ұ зіреті шең берінде, қ исық айна, нө мірі бірінші мә селе, бү гінгі кү ннің ө зекті мә селесі, т.б. Тіл біліміне фразеологизм ұ ғ ымы штамп ұ ғ ымымен тікелей байланыста қ арастырылатындығ ын ескерсек, іс қ ағ аздар тілінде фразеологизмдердің стандарт тілдік бірлік, яғ ни дайын материал ретінде қ олданылуы заң ды қ ұ былыс. Ш. Балли: “о языковых”штампах”; они имеют прямое отношение к фразеологии и, корме того, представляют собой связующее звено между всеобщей речевой практикой и индивидуальным творчеством, то есть фактами стиля”, -деп жазады. Фразеологизмдер тек ауызекі сө йлеу тілі мен кө ркем ә дебиетте ғ ана емес, ресми – іс қ ағ аздар тілінде де маң ызды стильдік – прагматикалық қ ызмет атқ аратын тілдік бірлік. Стандарт тілдік бірліктердің жекелеген тү рлері функционалды стилистика жә не фразеологияғ а байланысты кейбір зерттеулерде қ арастырылғ анымен, бү гінгі кү нге дейін жан жақ ты қ арастырылып, теориялық тұ рғ ыдан негізделген ең бек жоқ. Іс қ ағ аздар тіліндегі стандарттылық тың себебі кез келген қ ұ жат жазушы оғ ан дейін талай адам қ олданғ ан, сараптан ө ткізілген, ө з қ ызметін атқ аруғ а дайын тілдік бірліктерді қ олданады.Оларды қ олдану біріншіден, қ ұ жат дайындауды тездетеді, уақ ыт ү немдейді, байланыстырып, айтайын деген ойды дә л бере ме, бермей ме деп толғ анудың қ ажеті жоқ, ү шіншіден, іс қ ағ аздарын жазу барысында қ алыптасып, тә жірибеден ө ткізілген дайын тілдік бірліктер іс қ ағ аздарының ө зіндік стильдік бояуын анық береді.

Ресми-іс қ ағ аздары терминдерін қ алыптастыру

Қ азақ іс қ ағ аздары терминдерін жасау, қ алыптастыру, жү йелеу, реттеу жұ мыстарын дұ рыс жолғ а қ ою, жалпы даму бағ ытын белгілеу- бү гінгі кү ннің ең ө зекті мә селелерінің бірі болып отыр. Соң ғ ы он-он бес жыл кө лемінде термин мә селесіне айрық ша кө ң іл бө лініп, тілші-ғ алымдардың, іс қ ағ аздарын жү ргізушілердің, аудармашылардың, жалпы кө пшіліктің жаппай пікір білдіріп ат салысып жатқ андығ ына қ арамастан, қ азақ іс қ ағ аздары терминдерін қ алыптастырудың ө зіндік проблемалары аз емес. Қ азақ іс қ ағ аздары терминдерін қ алыптастыру ү шін термин шығ армашылығ ында іске қ осылатын амал-тә сілдер мен пайдаланылатын ішкі мү мкіншіліктерді айқ ындап, ө зіндік ерекшеліктерін кө рсетудің маң ызы ерекше.

Қ азіргі таң да белең алғ ан бір қ ұ былыс іс қ ағ аздарын, олардағ ы терминдерді тү гелдей орыс тілінен аударып алып жатырмыз. Тіпті бір сө збен, бір тіркесін мү лт жібергіміз келмиді, тү гендеп отырамыз, кейде осыны қ атаң ұ станамыз деп шарттылық қ а, тү сінбеушілікке ұ рынамыз. Мысалы, орыс тіліндегі делопроизводство термині іс қ ағ аздарын жү ргізу болып қ алыптасқ ан, соң ғ ы кезде орыс тіліндегі нұ сқ асында қ ағ аз сө зі жоқ болғ андық тан, оны алып тастап іс жү ргізу деп айту, жазу, белең алып жү р. Негізінде іс жү ргізу заң саласында қ олданылатын термин ретінде қ алыптасқ ан. Беретін мағ ынасы да кө пшілікке тү сінікті- белгілі бір қ ылмысты істі жү ргізу. Осығ ан орай істі болды, ісі сотта қ аралды, қ ылмыстық іс тоқ татылды, істі жү ргізу Пә леншеевке тапсырылды деген сияқ ты тіркестерді жиі қ олданамыз. Олай болса делопройзводство терминін іс жү ргізу деп алудың қ анша қ ажеттілігі бар? Делопроизводство терминінің іс қ ағ аздарын жү ргізу деп қ олданылғ ан дұ рыс. Себебі іс қ ағ аздарын жү ргізу термин ретінде бұ рыннан қ алыптасып, тілге сің істі болғ ан, екіншіден, ө з мағ ынасын толық, айқ ын бере алады, ү шіншіден, іс жү ргізу заң термині ретінде қ алыптасқ ын, ө зінің беретін мағ ынасы, атқ аратын қ ызметі, қ олдану ерекшелігі бар, тқ ртіншіден, ә рқ айсысының ө з атауы тұ рғ анда екі терминді бір сө збен беру қ ажеттілігі жоқ. Делопроизводство- іс қ ағ аздарын жү ргізу, деловые бумаги- іс қ ағ аздары болып қ олдаылуы тиіс.

Кең ес дә уірінде басшылық қ а алынып келген терминжасаудың негізі принциптерінің біразы бү гінгі кү ні ескерілмей, қ азақ тілінде термин қ алыптастырудың ғ ылыми негізделген жаң а принциптері ә лі қ алыптаса қ оймағ андық тан, бү гінгі таң да қ азақ терминологиясы кү рделі кезең ді бастан ө ткелі жатыр. Осының нә тижесінде терминжасау бейберекет, бұ қ аралық ә рекетке айналып бара жатқ аны да жасырын емес. Бұ ғ ан соң ғ ы жылдары жарық кө рген тү рлі сө здіктерді, оқ улық тарды, оқ у қ ұ ралдырын, іс қ ағ аздарында қ олданылып жү рген тү рлі сө з қ олданылып жү рген тү рлі сө з қ олданыстарын салыстыру арқ ылы кө з жеткізуге болады.

Мемлекеттік тілдің ө з мә ртебесіне лайық толық қ анды қ ызмет атқ арып, кең інен қ олданысқ а тү су дең гейі ұ лттық терминологияның дамуымен тығ ыз байланысты екені даусыз. Қ азақ іс қ ағ аздар тіліндегі кө птеген терминдер орыс тілінен, орыс тілі арқ ылы басқ а тілдерден енген. Олардың кө пшілігінің қ азақ шаланғ ан нұ сқ асы бар. Кейбірінің орыс тіліндегі нұ сқ асы да қ азақ шаланғ ан нұ сқ асы да қ атар қ олданылып жү р.Мысалы, резолюция-бұ рыштама, резюме-тү йіндеме, акт-кесім т.б.

Кез келген қ ұ жаттың алғ ашқ ы, яғ ни негізгі нұ сқ асы болады. «Оригинал документа: 1. Первоначальный экземпляр документа. 2. Экземпляр документа, являющийся исходным материалом для копирования» [1, 54 б]. Бұ л негізгі нұ сқ а да іс қ ағ аздарында ә р тү рлі жазылып жү р. Кейде оригинал кү йінде, яғ ни орыс тілінен аударылмай сол кү йінде қ олданылса, кейде тү пқ ұ жат деп те қ олданылады. Тө лқ ұ жат деген сө зді оригиналдың аудармасы ретінде қ абылдай алмаймыз. Біріншден тө лқ ұ жат термині паспорттың аудармасы ретінде бекітіліп, қ олданысқ а еніп кетті, екіншіден, оригинал паспорта деген қ олданысты тө лқ ұ жаттың тө лқ ұ жаты деп аудару қ алай болады. Оригиналдың ең ұ тымды баламасы ретінде тү пнұ сқ а сө зін алуғ а болады. Себебі тү п сө зінің шық қ ан тегі, негізі деген мағ ынасы бар, ал нұ сқ а сө зі тү сіндірме сө здікте берілген «Белгілі бір заттың ең алғ ашқ ы тү п негізі» мағ ынасымен қ атар қ азір вариант сө зінің баламасы ретінде де қ олданылады. Сонда тү пнұ сқ а сө зі іс қ ағ аздар тілінде белгілі бір қ ұ жаттың алғ ашқ ы нұ сқ асы, негізгі варианты деген ұ ғ ымды бере алады

Қ ұ жат жоғ алғ ан кезде қ олғ а берілетін, қ ұ жаттың тү пнұ сқ асымен кү ші бірдей кө шірмесі дубликат деп аталады. «Қ азақ тілі: Ресми іс қ ағ аздар тілін оқ ыту» деп аталатын оқ у қ ұ ралында [2, 92 б] дубликат- тө лқ ұ жат деп аударылыпты. Тө лқ ұ жат жоғ арыда айтылғ андай паспорттың аудармасы ретінде аударылып, қ олданысқ а еніп кеткендіктен жә не тө л деген сө з ең алғ ашқ ы, ө зіне ң ана тә н деген ұ ғ ымды беретіндіктен дубликат сө зінің орнына жү ре алмайды. Қ азір іс қ ағ аздар тілінде дубликаттың баламасы ретінде телқ ұ жат, телнұ сқ а терминдері қ олданылып жү р. Оригиналды тү пнұ сқ а деп қ алыптастырсақ дубликатты телнұ сқ а деп қ алыптастыруғ а ә бден болар еді.

Протокол терминінің аудармасы ретінде осы уақ ытқ а дейін мә жілісхат, хаттама сө здері қ атар қ олданылып келді. Мә жілісхат терминінің мә жілістің мә жілісхаты сияқ ты қ олданыстардағ ы ү йлесімсіздігіне байланысты соң ғ ы уақ ытта хаттама сө зі термин ретінде кө п қ олданылып, қ алыптаса бастады. Бірақ хаттама термині меккеменің, ұ йымның жиналысы мен мә жілістерінде қ аралғ ан, қ орытындыланғ ан мә селелерді кө рсететін, тіркейтін қ ұ жат атауына сә тті табылғ ан балама болғ анымен, “дипломатиялық акт тартібін реттейтін ережелер мен дә стү рлер жиынтығ ы” ұ ғ ымында қ олданылатын дипломатический протокол, Протокольная служба президента сияқ ты тіркестерде қ олданысқ а жарай алмай тұ р.

Хаттаманың қ олғ а берілетін белгілі бө лігін (выписка из протокола) осығ ан дейін хаттамадан кө шірме деп атап келдік. Енді осындағ ы кө шірме сө зі копия сө зінін аудармасы жә не оның мағ ынасын дә л беретіндіктен жә не копия мен выписканы бір-бірімен шатыстырмас ү шін хаттамадан кө шірме емес, хаттамадан ү зінді деген қ олданыс дұ рыс. Біріншіден, екі терминді бір сө збен атағ анша, ә рқ айсысынын ө з атауы болғ аны дұ рыс, екіншіден, копия мен выписка бір нә рсе емес, ү шіншіден, ү зінді сө зі хаттамадан ү зінді (выписка из протокола) деп аталатын қ ұ жаттын мағ ынасын кө шірмеге қ арағ анда дә л ашады. Хаттамадан кө шірме деп аталатын қ ұ жат хаттаманын бү кіл мазмұ нының кө шірмесі емес, тек қ ажетті бө лігінін мә тіні ө згертілмей жазылғ ан, қ олғ а берілетін нұ сқ асы. Кез келген қ ұ жаттын ү зіндісі қ ұ жаттын толық мә тіні қ ажет болмағ ан жағ дайда, қ ұ жатта жазылғ ан бірнеше мә селенің ішінен біреуі ғ ана қ ажет болғ анда немесе қ ұ жаттың толық мазмұ ның қ ұ пия ұ стау қ ажет болғ ан жағ дайда дайындалады. Қ ұ жат ү зіндісінде жазылғ ан мә ліметтін растығ ын, дұ рыстығ ын дә лелдеу ү шін орыс тілінде “выпыска верна” деп жазылып, жауапты қ ызметкердің қ олы қ ойылып, мекеме мө рі басылады. Қ ұ жат ү зіндісінін дұ рыстығ ын, растығ ындә лелдейтін жазба ү зіндісі рас, ү зіндісі заң ды, ү зіндісі дұ рыс т.б. бірнеше нұ сқ ада қ олданылып жү р. Бұ лардын ішінен ү зіндісі дұ рыс деген нұ сқ а іс қ ағ адар тілінде қ олдануғ а икемді, растайтынжазба ұ ғ ымын бере алады. Қ ұ жаттын ү зіндісі емес, кө щірмесі берілген жағ дайда кө шірмесі дұ рыс деп жазылады.

Статус сө зінің орнына мә ртебе сө зін терминдік балама ретінде қ олдана бастадық. Мә ртебе тілімізде жағ ымды рең к беретін сө з екені белгілі. Мә ртебесі арту, мә ртебесі кө терілу, мә ртебесі ө су сияқ ты тіркестер тілімізде жиі қ олданылады. Мә ртебе сө зі ұ лттық университет мә ртебесі, мемлекеттік тіл мә ртебесі, депутат мә ртебесі, азаматтық мә ртебе сияқ ты тіркестерде сә тті қ олданыс болғ анымен, статус беженца, статус безработного, статус оралмана тіркестерін аударғ ан кезде қ арама – қ айшылық қ а ұ рындырады.

Іс қ ағ аздары мазмұ ны мен қ ызметіне қ арай жеке адамғ а қ атысты жә не қ ызметтік деп бө лінетіні белгілі. Бү гінгі танда жеке адамғ а қ атысты қ ұ жаттардын ішінен заман талабына қ арай ең жиі қ олданылатындарының бірі- резюме. Резюме сө зі тү йін, тү йіндеме, тұ жырым, тұ жырымдама деп аударылып жү р. Қ азақ іс қ ағ аздар терминдерінде бірізділіктің болмауы оны қ ұ жат матінде жазу-жазбау тығ ырығ на тірейді де, осыдан келіп қ ұ жат толтырушылардың кө пшілігі орыс тілі арқ ылы енген нұ сқ асын пайдалануғ а мә жбү р болады. Резюме француз тілінен алынғ ан термин. Айтылғ ан немесе жағ ылғ ан мә селенін қ ысқ аша тү йіні деген мағ ына береді. Белгілі бір шығ арманың, айтылатын ойдың ғ ылыми жұ мыстың т.б. резюмесі болады. Адамның жеке басына қ атысты іс қ ағ азынын бір тү рі ретінде жазылады резюмеде белгілі бір адамның ө мір баяны, білімі, мамандығ ы, кә сіптік шеберлігі, біліктілігі, икемділігі т.б. жайлы нақ ты, қ ысқ а мә лімет беріледі. Қ азақ ша айтқ анда резюме деген тоқ сан ауыз сө здін тобық тай тү йіні болғ андық тан, тү йіндеме оның сә тті баламасы. Қ азір резюменің бірнеше аудармасы да, орыс тілі арқ ылы енген нұ сқ асы да қ атар қ олданылып жү ргенімен тү йіндеме термині сә тті балама ретінде іс қ ағ аздар тілінде орнығ ары сө зсіз.

Терминге лексикология тұ рғ ысынан да, концептология тұ рғ ысынан да қ арай отырып, оның термин- сө з, термин-ұ ғ ым деп аталатын екі қ ырына бірдей мә н берілуі қ ажет. Термин- сө здін термин-ұ ғ ымды дә л беруі дегеніміз оның ө зге қ ғ ымдардан айрық ша, ө зіне тә н басты белгілерін кө рсете білуі, ұ ғ ыммен атаудын бір-бірімен ұ штасып жатуы. Қ азір қ олданылып жү рген іс қ ағ аздары терминдерінің ішінде атауы мә тінде берілетін мә н- мағ ынамен, мазмұ нмен сә йкеспей жататындарыда кездеседі. Мұ ндайда ресми қ ұ жаттың мазмұ нына ү ніліп барып, оғ ан сә йкес атауды тандап алу қ ажеттігі туындайды. Мә селен, жиі жазылатын ң с қ ағ азынын бір тү рі- арыз. Арыз- ұ йым басшысынын, лауазымы жағ ынан жоғ ары тұ рғ ан адамның атына белгілі бір ақ паратты, мә ліметті, ө тінішті жеткізу мақ сатында немесе жеке адамның қ андай да бір ұ йымғ а немесе заң ды тұ лғ ағ а ө зінін қ ұ қ ық тары мен мү дделерін іске асыру, қ орғ ау ү шін жазылатын іс қ ағ азының бір тү рі. Арыз-кө бінесе жеке адамның атынан жазылады. Іс жү зінде қ ойылғ ан мә селе бірден бірнеше адамның немесе ү лкен ұ жымның мү ддесін кө здейтін ұ жымдық арыз тү рлері де кездеседі. Арыз белгілі бір себеппен ғ ана жазылады, ә детте онда бір ғ ана мә селе кө теріледі. Арыз онда айтылғ ан мә селені шешуге қ ұ қ ы бар адам атына жазылады. Қ азір арыз шағ ым, ө тініш атауларының ара жігі ашылмай қ олданылып жү р. Себебі арыз сө зі осы уақ ытқ а дейін жиі қ олданылып, жұ мысқ а қ абылдауды сұ расақ та, жұ мыстан босатуды сұ расақ та, материалдық кө мек, пә тер, жатақ хана сұ расақ та, жалақ ыны кө теру туралы, басқ а жұ мысқ а ауыстыру туралы ө тініш жасасақ та, наразылық білдіріп, біріеудің ү стінен шағ ымдансақ та арыз деп ат қ ойып, айдар тағ ып келдік. Бірақ арызда ө тініш, тілек, талап ету рең кінен гө рі кө ң ілге қ онымсыздық, теріс ә рекеттерге қ арсы реніш білдіру, шағ ымдану рең кі басым. Сондық тан азаматтардың заң арқ ылы қ орғ алатын қ ұ қ ық тары ескерілмей, оны қ алпына келтіру туралы талап қ ойылғ ан жағ дайда, қ ұ жатты жазушының қ ұ қ ық тары мен мү дделерін бұ зып отырғ ан мекеменің немесе лауазымды адамның атына сын айтылғ анда, ә леметтік ә ділетсіздік жалпы келең сіз жайлы жазылатын іс қ ағ азының тү рін арыз деп атап, ал жеке тұ лғ аның немесе ұ йымның заң мен бекітілген қ ажеттіліктерін ө теу ү шін, ө здеріне тү рлі қ ұ қ ық тарды пайдалану ү шін ө тініш жасап жазғ ан іс қ ағ азын ө тініш деп атағ ан дұ рыс. Себебі термин саналы тү рде жасалатын болғ андық тан, оның жасалуына негіз болғ ан тілде бұ рыннан бар сө здің мағ ынасын тарылтуғ а да, оғ ан қ осымша мағ ына ү стеуге де, ол сө здің негізінде жанына термин жасауғ а да, мағ ынаны термин- ұ ғ ымды дә л бермеген жағ дайда қ олданыстан шығ арып басқ а сә тті баламасын қ олдануғ а да болады.

Іс қ ағ аздарында жиі қ оданылатын рапорт термині бар. Рапорттың табиғ атында хат, арыз, ө тініш, баяндау, есеп беру, сияқ ты бірнеше ұ ғ ым бар. Қ азір рапорт ауызша да, жазбаша да беріледі. Кө бінесе ө зінен қ ызмет лауазымы, шені жоғ ары адамның алдында бір тапсырманың орындалуы, оқ иғ анаң, істің жағ дайы туралы мә лімдейтін болғ андық тан, рапорттың орнына мә лімдеме терминін қ олданғ ан ың ғ айлы, ә рі қ азақ ша айтуғ а да, жазуғ а да тиімді, тү сінікті.

Кез келген мекемеде жиі жазылатын қ ұ жаттың бірі – іссапар куә лігі (командировочное удостоворение). “ Екі тілде іс жү ргізі ” атты сө здік – анық тамалық та Іс сапарының куә лігі деп берілген, іссапар деп екі сө зді қ осып жіберсек, біріншіден, -ның деген артық жалғ аудан қ ұ тылар едік, екіншіден, іссапар куә лігі дегенде қ ұ жат атауы қ ысқ а, нұ сқ а болып нақ тылана тү сер еді. Осы жерде айта кететін тағ ы бір ұ сыныс Шә кә рім шығ армаларында:

Банкрот боп кү йресек.

Бұ л расходқ а еріксіз

Бізді біреу сұ қ ты ма?

Билет, жолхат, куә лік қ ағ азың ды

Сатар ма едің он мың сом ақ шаны алсаң? -

деген ө лең жолдары бар. Осы мә тіндегі жолхат сө зін іссапар куә лігінің орнына қ олданысқ а енгізсек, біріншіден, іс сапарының куә лігі деген шқ балың қ ы атаудан гө рі айтуғ ада жазуғ ада ынғ айлы болар еді, екіншіден куә лік сө зін кез келген жерге тық палай беруден қ ұ тылар едік, ү шіншіден жолхат сө зі қ олхат, сенімхат, кепілхат сияқ ты іс қ ағ аз атауларымен ү ндес, ә рі бір ү лгі бойынша жасалып тұ р.

Тілімізде хат сө зінін тіркесуі арқ ылы жасалғ ан қ ұ жат атаулары кө п. Олардың қ олхат, сенімхат, жеделхат т.б. тү рлерін біріктіріп жазамыз да, қ ұ ттық тау хат, қ ызметтік хат, нұ сқ ау хат, іскери хат т.б. тү рлерін бө лек жазу қ алыптасқ ан. Тілдін жазу нормасындағ ы бірізділік сақ талу ү шін хат сө зімен келетін қ ұ жат атауларынын барлығ ын біріктіріп жазу дә стү рін қ алыптастыру керек.

Іс қ ағ аздары терминдерін қ алыптастыру ү лкенде жауапты іс. Бұ л қ алыптасып, бір ізге тү скенше іс қ ағ аздарынын тү рлі нұ сқ алары, тү рлі сө з қ олданыстары белең алуы мү мкін. Оны жү йеге тү сіру ү шін де біраз уақ ыт керек болады. Біздің мақ сатымыз, іс қ ағ аздарын жазудағ ы, оның стандарт нұ сқ аларын қ алыптастырудағ ы ө ркениетті елдер тә жірибесіне сү йене отырып, ана тілінің ө з заң дылығ ын сақ тап, ө з мү мкіншілігін пайдалана отырып қ азақ іс қ ағ аздар тілін қ алыптастыру болмақ.

Ресми-іс қ ағ аздарын аудару жә не тілдік интерференция

Қ азақ стандығ ы қ оғ амдық -саяси жағ дайғ а байланысты бү гінгі кү нге дейін қ азақ тілі қ оғ амдық ө мірдің барлық саласында қ ызмет ете алмағ аны мә лім. Негізінен кү нделікті тұ рмыстық қ атынаста, кө ркем ә дебиет пен баспа сө з бетінде қ олданылғ ан қ азақ тілі ғ ылым, мә дениет, саяси- ә леуметтік, дипломатия, басқ ару саласында ө зінің толық қ анды қ ызметін атқ ара алғ ан жоқ. Қ оғ амда қ ажеттілік тумағ андық тан жә не қ олданылу ө рісінің тарлығ ынан қ азақ іс қ ағ аздар тілі ө з дең гейінде қ алыптасқ ан жоқ.

Аударма-ғ ылым. Оның ө зіне тә н ғ ылыми, практикалық заң дылық тары бар. Кү ні бү гінге дейін негізінен кө ркем аудармағ а ден қ ойылып, орыс тілінен қ азақ тіліне кө птеген шығ армалар аударылып келді. Оның стильдік, жанрлық, тілдік т.б. мә селелеріне назар аударылды. Ал ресми қ ұ жаттарды, іс қ ағ аздарың аудару, лның теориясы мен практикасы- тың мә селе.

Баршағ а мә лім, біз қ азір іс қ ағ аздарын орыс тілінен аудару ү стіндеміз. Бұ ғ ан бірінші себеп- біздің мамандарымыз бен іс қ ағ аздарын жү ргізушілеріміздің бірден қ азақ тілінде іс қ ағ аздарын жү ргізуге дайын еместігі, екінші себеп- іс қ ағ аздарын қ азақ ша жү ргізуде білгілі бір тә жірибенін, қ алыптасқ ан жү йенін болмауы. Осығ ан байланысты бү гінгі танда іс қ ағ аз мә тіндерін тү гелдей орыс тілінен аударып, бір сө зін, бір тіркесін мү лт жібермей тізіп отыру, іс қ ағ аздарының мә тіндерін орыс тілінің заң дылың ына орай қ алыптыастыру қ ұ былысы белең алып отыр.

Қ азіргі қ азақ іс қ ағ аздар тілін қ алыптастыруда да аудармағ а қ атысты қ алыптастыра алмай, ретке келтіре алмай жаьқ ан тұ старымыз жетерлік. Мысалы, жоғ ры оқ у орындарында “введение в политическую науку ” деген пә н бар, оны диплом қ осымшасында “Саяси ғ ылымғ а кіріспе” деп жазып жү рміз. “Саясат тану ғ ылымына кіріспе” немесе қ ысқ ада нұ сқ а етіп “Саясаттануғ а кіріспе” деп алсақ болар еді. Сондай –ақ “О переводе студентов на последующий курс обучения” деген бұ йрық ”Студентті курстан курсқ а кө шіру туралы” деп аударылып жү р. Сө збе – сө з аударсақ “Студентті оқ ытудың келесі курсына кө шіру туралы” болады. Дұ рысы - “Студентті келесі курсқ а кө шіру туралы” сияқ ты, орысша нұ сқ асында обучение деген сө з болғ анымен, қ азақ ша нұ сқ асына оқ ытудың деген сө з қ ажет емес, себебі мұ нда студент деген сө здін болуының ө зі-ақ мә селенің оқ у туралы екендігін білдіріп тұ р.

Сондай-ақ курстық жұ мыс туралы Ереженің бір тарауының “Порядок выполнение и подготовки курсовой работе к зашите” деген тақ ырыбы “Курс жұ мысын қ орғ ауғ а дайындық жә не оны орындау тә ртібі туралы” болып аударылғ ан. Бұ л жерде қ орғ ауғ а дайындық тың орындалғ ан тә ртібі деген мағ ына беріп тұ р. Дұ рысы – “Курыстық жұ мысты орындау жә не қ орғ ауғ а дайындық тә ртібі ”.

Орыс тіліндегі оформление деген сө здің кү нделікті қ олданыстағ ы аудармасы, беретін мағ ынасы безендіру, ал іс қ ағ аздар тілінде рә сімдеу сө зін қ олданғ ан дұ рыс, ресімдеу емес. Мысалы оформление документов – қ ұ жаттарды рә сімдеу. Пример офермления – рә сімдеу ү лгісі, офермление диссертации – дессертацияны рә сімдеу т.б.

Іс қ ағ аздарын аудару кезінде қ олданылатын жекеленген сө здің, сө з тіркесінің грамматикалық тұ лғ алардың белгілі бір стильге, яғ ни ресми стильге бағ ындырыла қ олданылуы қ ажет. Аударма нақ ты, тү сінікті болу ү шін орын алмастыру, ауыстыру, қ осу, тү сіріп тастау сияқ ты трансформациялық процестердің қ ай – қ айсысын да пайдалануғ а болады.

Қ азақ тіліндегі қ имылдың болып жатқ андығ ын, ә лі де болатындығ ы жасанды –уда форманты арқ ылы емес, қ азақ тілінің ө з заң дылығ ына сай кө мекші етістіктер арқ ылы берілуі дұ рыс. Игі іс жалғ асын табуда демей – ақ, Олардың қ атары кү н сайын ө суде демей – ақ, Олардың қ атары кү н сайын кө бейіп отыр десек, қ азақ ша болмас па еді.

Осындай қ олданыстың бірі – орыс тіліндегі привели к гибели тіркесінің аудармасы. “Мысалы, Қ алада болғ ан ө рт екі адамның қ айтыс болуына соқ тырды. Шахтада болғ ан авария он жеті адамның ө мірін қ июғ а ә келіп соқ тырды. Қ азақ қ ашан қ айтыс болуғ а ә келіп соқ тырды деп айтып немесе жазушы еді”, - деп жазады М. Серғ алиев. Соқ тырып немесе ә келіп соқ тырмай – ақ, Қ алада болғ ан ө рт салдарынан екі адам қ айтыс болды. Шахтада болғ ан авария салдарынан он жеті адам қ айтыс болды деп жазсақ та, мә тін ө зінің ресми сипатын жоғ алта қ оймайды. Ә рбір мекеменің, кез келген қ оғ амдық орынның есігінде жазылатын Вход, Выход сө здері бар. Олар белгілі бір коммуникациялық мақ сатқ а – нұ сқ ауғ а, сілтеме жасауғ а, ескертуге бағ ытталғ ан стандартты сө з- формулалар. Қ азақ ша Кіру, Шығ у деп жазып жү рміз. Ағ ылшын жә не орыс тілдеріндегі Entrance, Exit, Вход, Выход дегендердің ұ ғ ымдық кө леміне заттың нақ тылығ ы да (место входа, место выхода) енеді. Ал қ азақ тіліндегі кіру, шығ у сө здерінде мұ ндай сипат жоқ. Орысша А где выход? Немесе А где вход? деп сұ расақ та, қ азақ ша Кіру қ айда? Шығ у қ айда? Деп сұ рай алмаймыз. Қ азақ тілінің ө з табиғ аты мен нормалық қ ағ идаларының сақ талуы кө зделсе, Кіретін есік, шығ атын есік болып жазылуы тиіс. Мекемелер мен қ оғ амдық орындарда есіктердің қ ай жақ қ а қ арай ашылатындығ ын білдіретін “от себя”, ”на себя” деген жазулары бар. Оларды бірнеше нұ сқ ада, “ө зіне қ арай”, “ө зің нен ары қ арай”, “ө зіннен бері қ арай” т.с.с. аударып жү рміз. Осы жерде орыс тіліндегі нұ сқ асын қ атып қ алғ ан, ө згермейтін ережедей қ абылдамай қ азақ шалап “на себяны” - “ішке”, “от себяны”, “сыртқ а” деп жаза салсақ қ ай қ азақ қ а болсын тү сінікті, қ ысқ а да нұ сқ а болатындығ ына дау жоқ. Есік ішке немесе сыртқ а ашылады. Қ ұ жаттарды аудару кезінде синтаксистік қ ұ былыстарды жете ескеруіміз керек. Орыс тілі мен қ азақ тілінің заң дылығ ы ә р тү рлі болғ андық тан, сө йлем қ ұ рылысы, сө йлемдегі сө здердің орын тә ртібі бір- біріне сай келе бермейді. Қ азақ тілінде ә р сө йлем мү шесінің белгілі бір қ алыпты орыны бар. Интерференция қ ұ былысының негізгі себебі ә р тү рлі жү йедегі тілдердің қ атар қ олданылуы болғ андық тан, тө мендегі мысалдан тілдік нормадан ауытқ уды жә не қ азақ тіліне аударылып отырғ ан қ ұ рылымдардың тү п нұ сқ а тілінің (бұ л жерде орыс тілінің) ық палына тү суін байқ ауғ а болады. Тү рлі қ ұ жаттарда, мә селен, бұ йрық пен ө кім соң ында тө мендегідей сө здер жазылады:

ВНЕСЕНО: ____________ Учебно – методическое управление

СОГЛАСОВАНО: ______________ Проректор по учебно – методической работе

Мұ ндай қ ұ рылымдар орыс тілінің синтаксистік жү йесінің ә серінен қ азақ тіліне қ ате аударылып жү р. Мысалы,

ЕНГІЗІЛДІ: _________________ Оқ у – ә дістемелік басқ арма

КЕЛІСІЛДІ: __________________ Оқ у – ә дістемелік жұ мыс жө ніндегі проректор

Сө з тіркесі мен сө йлем ішіндегі сө здердің орналасуының белгілі бір заң дылығ ы болады. Мысалы, қ азақ тілінде сө йлемнің бастауышы, негізінен, бірінші орында, баяндауышы сө йлем соң ында, анық тауышы ө зі анық тайтын сө зінің алдында келеді, толық тауыш пен пысық тауыш та баяндауыштан бұ рын тұ руы тиіс. Бірақ бұ л барлық тілге бірдей ортақ заң дылық емес. Мә селен орыс тілінде сө йлемдегі сө здердің орын тә ртібі ө згеше. Сондық тан жоғ арыда мысал ретінде келтірілген қ ұ рылымда сө здердің орын тә ртібі орыс тілінің заң дылығ ына емес, қ азақ тілінің заң дылығ ына сү йене отырып, келесі ретпен берілуі тиіс:

Оқ у – ә дістемелік басқ арма __________________________ енгізді.

Оқ у – ә дістемелік жұ мыс жө ніндегі проректормен ______________________ келісілді.

Амандық – саулық сұ рау мен қ ұ тты болсын айтуғ а келгенде қ азақ тілінен бай тіл жоқ шығ ар. Солай бола тұ рса да орыс тілінің ә серімен жасалғ ан таптаурын сө здерді қ олдануғ а ә уеспіз. Мысалы, Келуің ізбен! Табысың ызбен! Мерекең ізбен! дегендер орыс тілінде жылдар бойы қ алыптасып, олар ү шін ә бден сің істіболғ ан С приездом! С успехом! С празником! сияқ ты қ олданыстардың аудармасы. Орыс тілінде бұ л сө здерден кейін поздравляю, желаю сө здері жазылмасада білініп тұ рады. Біз Келуің ізбен емес Хош келіпсіз! Табысың ызбен емес Табыстан табысқ а жете берің із! Мерекең ізбен емес Мейрамың ыз қ ұ тты болсын! десек алдың ғ ы нұ сқ аларымен салыстырғ анда тың даушығ а да жақ сы ә сер етіп, ұ лттық иісі сезіліп тұ рары анық. Егер дұ рыс қ олдана білсек қ азақ тілінде қ ұ ттық тау, қ уанышқ а ортақ тасу, жақ сы ниет – пейіл білдірудің бұ дан басқ а да ә серлі, ұ тымды нұ сқ алары толып жатыр. Ресми қ арым – қ атынаста дұ рыс сө йлеп, дұ рыс жаза білу ү шін ресми стильдік элементтерді бейтарап стильдік элементтерден ажырата білу, қ азақ тіліндегі сө йлем қ ұ рылысының заң дылығ ын сақ тау, орфографиялық, орфоэпиялық, синтаксистік норманы білу, қ азақ тілінің табиғ и қ алпын сақ тау керек. Аудару барысында тілдік интерференция, бірінші тілдің екінші тілге тигізетін кері ә сері ескерілуі керек. Ең бастысы іс қ ағ аздарын бірден қ азақ тілінде жазып, қ азақ тілінде жү ргізуге кө шуіміз керек. Аудармашылық пен айналысу тіл саясатын жү ргізідің, іс қ ағ аздарын қ азақ ша жү ргізудің алғ ашқ ы кезең індегі ғ ана қ ұ былыс болып қ алу керек.

Сабақ тың тақ ырыбы: Іскерлік келіссө здер жү ргізе білуге ү йрету.

Іскерілк келіссө здер- қ аралып отырғ ан сұ рақ бойынша шешім қ абылдау мақ сатындағ ы талқ ылау. Келіссө здер қ ұ жаттарғ а қ ол қ оюды, екі жақ тың міндеттерін анық тайды. Келіссө здер дайындауғ а арналғ ан негізгі элементтер: олар шешім қ абылдау ү шін серіктестер іздеу, ө зің нің жә не серіктестерің ің қ ызығ ушылық тарын анық тау, келіссө здер бағ дарламасын жә не жоспарын дйындау, делегация мү легаця мү шелеріне мамандарды таң дау, ұ йымдық мә селелерді шешу жә не қ ажетті материалдардыдайындау қ ұ жаттарды, сызуларды, кестелерді, диаграммаларды жә не т.б. Келіссө здерді жү ргізу келесі тә ртіп бойынша жү ргізіледі: ә ң гімелесу басы- ақ паратпен алмасу, шешімдері ө ң деу жә не қ абылдау – келіссө здерді аяқ тау.

Келіссө здер процесінде бірінші кезең танысулық кездесу (ә ң гімелесу) болуы мү мкін, осы процесс кезінде ұ йымдық мә селелер шешіледі немесе сарапшылармен кездесу жә не делегат мү шелерімен кездесу. Кө бінесе осындай қ арым- қ атынастан кейін келіссө з табысқ а жетеді. Серіктестерің ізбен қ арым- қ атынастарды нығ айту, алдын-ала келіссө з жү ргізу жә не оларды тарату ү шін американдық мамандардың кең есі бойынша алты ереже қ алыптасқ ан:

1. Ө зін - ө зі ұ стай білуі керек. Бақ ыланбайтын эмоциялар келіссө здерде жә не оң шешімдер қ абылдау кезінде теріс ә серін тигізеді.

2. Тү сінбеушілік.

3. Сө йлесу. Егер сіздің серіктесің із ү лкен қ ызығ ушылық танытса, оғ ан кең ес беруге тырысың ыз. Бқ л қ арым – қ атынасты жақ сартуғ а жә не сақ тауғ а кө мектеседі.

4. Ө тірік ақ парат ақ иқ аттың кү шін жояды, сонымен қ атар беделіне де нұ сқ ан келтіреді.

5. Серістестерің ізге бір нә рсені ү йретуге болмайды. Негізгі тә сіл сендіру.

6. Қ абылдау Басқ а жақ ты таң дауғ а ырысың ыз жә не серіктестерің ізден жаң а нә рсені білуге ашық болың ыз.

Келіссө здерді жү ргізуге қ лайлы кү ндер сейсенбі, бейсенбі болып саналады. Келіссө здердің жетістігі жақ сы сұ рақ қ оюмен анық талады жә не оларғ а нақ ты жауап алынуы керек. Сұ рақ ты дұ рыс қ оя білу шешімнің дұ рыс қ абылдануына ық пал етеді.

Сұ рақ тардың келесі тү рлері бар.

Ақ параттық сұ рақ тар – мә ліметтер жинауғ а арналғ ан. Бақ ылау сұ рақ тар– оларды сө йлескенде қ олдана білуге болады жә не сіздің серікесің із сізді тү сіне ме екенін білу ү шін мынадай сұ рақ та қ оясыз: «Сіз бұ лтуралы не ойлайсыз?», «Сіз де мен сияқ ты солай ойлайсы ба?». Осы сұ рақ тар арқ ылы кеіссө здерді ө з қ олың ызғ а қ ажетті бағ ытқ а бағ ытта аласыз. Альтернативті сұ рақ тар серіктесің ізге таң дайғ а мү мкіндік береді. Нұ сқ лар саны ү штен аспауы керек. Мұ ндай сұ рақ тар жауаптың тез шешілуіне ық пал етеді. Сонымен қ атар «немесе» сө зі сұ рақ тың басты компоненті болып саналады. «Қ ай мерзім сізбен ақ ылдасуғ а ың ғ айырақ – дү йсенбі, сә рсенбі немесе бейсенбі?». Қ арама-қ арсы сұ рақ тар - ә ң гіменің қ ысқ аруына жә не серіктесің іздің келіссө здің ақ ырғ ы шешіміне келуіне ық пал етеді. Сұ рақ қ а сұ рақ пен жауап беру тә рбиесіздікті белгісі ретінде қ аралады

Іскерлік жиналыста екі жақ мә мілеге келетін мә селелер тө ң ірегінде сө з болады. Кү н тә ртібіндегі сұ рақ тар егжей-тегжейлі талданғ аннан кейін шешім қ абылданып, тиісті қ ұ жаттарғ а қ ол қ ойылады.

КЕЛІССӨ ЗДЕР – қ андай да бір шешімді ө ң деу мақ сатымен тү рлі тараптармен пікір алмасу (жабдық таушылар жә не сатып алушылар, тапсырыс берушілер жә не орындаушылар).

ІСКЕРЛІК Ә Ң ГІМЕ - ө ндірістік іс-ә рекет мә селелерін шешуге бағ ытталғ ан вербалды жә не вербалды емес байланысты пайдаланатын қ атынас процесі.

ІСКЕРЛІК РИТОРИКА – іскер адамдарды мә дени сө йлеу сө здерімен қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан риториканың қ олданбалы бө лігі.

ІСКЕРЛІК ЭТИКА – кә сіпкердің адамгершіліктік нормалары мен іс-ә рекет ережелерінің жиынтығ ы, сондай-ақ қ оғ амның кә сіпкердің жұ мыс стиліне, жұ мысына, моральдық бейнесіне қ оятын талаптары.

ІСКЕРЛІК КОНФЛИКТ – іскерлік қ атынастар процесінде ө ндірісте туындайтын проблемалық жағ дай.

ПІКІР-ТАЛАС – қ андай да бір даулы мә селені талқ ылау, мә селені зерттеу.

АВТОРИТЕТ (бедел) — лидердің жү ктелген міндеттерді орындауғ а ө згелерді итермелеу ық палы.

Ә КІМШІЛІК ЭТИКА — барлық дең гейдегі мемлекеттік басқ ару мә селелерімен, сондай-ақ бюрократиялық ұ йымдастыру мә селелерімен байланысты кә сіби этиканың бір тү рі.

ПЕРСОНАЛДЫҢ ЖАУАПСЫЗ Ә РЕКЕТІ — компания мә ртебесіне кері ық палын тигізетін жекелеген қ ызметкерлердің тә ртібі. В. Лоукс, Baxter Travenol Laboratories компаниясының бас директоры компанияны персоналдың жауапсыз ә рекетінен қ орғ айтын тө рт ережені ұ сынды: 1) ө те жақ сы ө мірбаян мен ә леуметтік тә ртібі бар инабатты адамдарды жалдау; 2) жауакершілікті іс-ә рекеттің барлық нормаларын толық қ анды тү сіндіру; 3) менеджерлер ө з ұ йымының кү нделікті іс-ә рекетінен алшақ болмаулары керек; 4) менеджерлер ұ йым мақ сатын жү зеге асыратын рольдік модельдер қ ызметтерін атқ арулары керек.

Ә Ң ГІМЕ – сө йлесу, пікір алмасу; ә йгілі баяндаманың бірі.

ИГІЛІК — белгілі оң ды мағ ынаны қ амтиды. Неғ ұ рлым тар, этикалық мағ ынада игілік тү сініг жақ сылық сө зінің синонимы болып келеді.

" БЛАТ" —тиімді байланыстар этикасы.

БИЛІК — жалпы мағ ынада ө з еркін жү зеге асыру қ абілеті мен мү мкіндігі, қ андай да бір іс-ә рекетке, бедел, кү штеу, қ ұ қ ық сияқ ты қ ұ ралдардың кө мегімен адамдарғ а ық пал ету мү мкіндігі мен қ абілеті. Саймонның пікірі бойынша: 1) жоғ арыда тұ рғ андар алдында атқ арушылардың жауапкершілік шең берін анық тайды. Ол қ осымша сакнциялардың болуын да жоқ қ а шығ армайды; 2) басқ арушылық иерархияғ а қ ажетті беделді сарапшыларды енгізу арқ ылы барлық қ абылданатын шешімдердің кә сіби экспертизасын қ амтамасыз етеді; 3) ұ йымның барлық мү шелерінің кү ш салу координациясын қ амтамасыз етеді. Фрэнч жә не Рэйвеннің жіктемесі бойынша биліктің негізгі бес формасы болады: 1)мә жбү рлеуге негізделген билік. Менеджер жаза кө лемі немесе формасын бақ ылайтын болса, ө зге адамдарғ а ық пал ете алады; 2) сыйақ ылауғ а негізделген билік. Егер адам менеджердің сыйақ ылауы мү мкін деген ойғ а сенімді болса, онда менеджер осы адамды билей алады; 3) экс­перттік билік менеджер арнайы жә не пайдалы білімнің тасушысы ретінде қ абылданғ анда жү зеге асырылады; 4) эталондық билік. Менеджерге еліктеу дегенді білдіреді; 5) заң ды билік адамның қ андай да бір ұ йымды басқ ару қ ұ қ ығ ына негізделеді.

ТАҢ ДАУ (моральдық) — адам дербес тү рде шешім қ абылдағ анда белгілі іс-ә рекет линиясын саналы тү рде таң дайтын моральдық іс-ә рекет актісі..

МЕМЛЕКЕТТІК ЭТИКА – мемлекеттік заң дар негізінде ұ йым ішіндегі мемлекеттік қ ызметкерлердің іс-ә рекет жә не қ атынас стилін сипаттайтын этикалық нормалардың жиынтығ ы.

ГУМАНИЗМ (лат. humanus — адамдық, адамзаттық) — адамның тұ лғ а ретіндегі, оның еркіндікке қ ұ қ ығ ын, бақ ытын, дамуы мен ө з қ абілеттіктерін кө рсететін адамның қ ұ ндылығ ын мойындайтын тарихи ө згермелі дү ниетаным жү йесі.

ЖАҚ СЫЛЫҚ ОЙЛАУШЫ — тұ лғ аның моральдық тұ рақ ты қ асиеттерінің (тұ лғ алар тобы, класс, қ оғ ам) жалпыланғ ан оң ды сипаттамасы болып табылатын жә не олардың моральдық қ ұ ндылығ ын кө рсететін адамгершіліктік сана тү сінігі.

ДОГМАТИЗМ — ойлаудың антитарихи, сызбалық стилі, онда теориялық жә не тә жірибелік мә селелер мен ережелерді талдау жә не бағ алау нақ ы шынайылық ты ескерусіз жү зеге асырылады.

ТҰ ЛҒ ААРАЛЫҚ Қ АТЫНАСТАРДЫҢ ЗАҢ ДЫЛЫҚ ТАРЫ - тлғ аралық қ атынаста туындайтын жә не оның мінез қ ұ лқ ына із қ алдыратын қ ұ былыстардың объективті ә рекет етуші байланыстары.

САЙЛАУ ЭТИКАCЫ — Тек ө з адамдарымен этикалық нормалар мен ережелерді ұ стану. Ал «бө тендерге» қ атысты этикалық нормаларды бұ зуғ а болады.

ЭТИКА КАРТАСЫ — компанияның ә рбір қ ызмткері ү шін корпорацияның этикалық кодексін нақ тылайтын этикалық ережелер мен ұ сыныстар жиыны. Ол этикалық мә селелер бойынша компанияның кең ес берушісінің аты-жө ні мен телефонын қ амтиды. Аталмыш ә діс жапондық компанияларда белсенді тү рде қ олданылады.

КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЭТИКА – айырбас саласындағ ы тараптардың қ атынастарын реттейтін адамгершілік-іскерлік ережелердің жиынтығ ы.

ЭТИКА ЖӨ НІНДЕГІ КОМИТЕТ — ұ йымның этикалық саясатын ө ң дейтін жә не аталмыш ұ йымның нақ ты этикалық мә селелерін шешетін этика бойынша жоғ арғ ы дең гей жетекшілерінен, мамандардан тұ ратын уақ ытша немесе тұ рақ ты бө лімше.

КОНСАЛТИНГ (этикалық) — сыртқ ы тә уелсіз сарапшылардың ұ йымның этикалық мә селелерін шешуге бағ ытталғ ан кең ес берудің тү рлері.

СЫН – ұ жымның тұ лғ ағ а қ атысты қ оятын талаптарына сә йкес келмейтін іс-ә рекеттерді бақ ылау мен бағ алаудың формасы.