А.Тоқмағамбетов лирикасының тақырыптық-идеялық ерекшеліктері.

Асқ ардың қ азақ єдебиетінде алар орны, ақ ындық ерекшелігі, ө мірі мен творчествосы туралы алғ ашқ ы мєлімет 1ұ 42 жылы Е.Исмайылов редакциясымен басылып шық қ ан оқ улық та берілген екен. Одан соң бірнеше мақ алалар соғ ыстан кейінгі дєуірде жазылды. Бұ л ретте Ғ.Мү сіреповтің С.Мұ қ ановтың, А.Нұ рқ атовтың, Є.Тєжібаевтің, С.Тө лешевтің мақ алаларын атауғ а болады. Бұ л мақ алалардың бєрінде де Асқ ар товрчествосының ө мірмен тығ ыз байланыстылығ ы, лирикасы мен сатирасын маң ызын айрық ша атап кө рсетеді.

Асқ ардың ақ ындық шеберлігі жө ніндегі жєн ү гіт сарындағ ы ө лең -жырларды жазудағ ы табысымен қ атар кемшіліктерін де кө рнекті жазушы, сыншыларымыз кө рсетіп отырды. С.Мұ қ анов: “¤лең дерінің сыртқ ы кө рінісін, яғ ни тү рін, кө бінесе қ ызық ты суреттейтін Асқ ардың бояулары кейде қ алың жағ ылмай, жұ қ а сү ртіліп, ілгері басқ ан заманының ауа райын кө термей ө тіп кетеді”, -дейді.

Ғ.Мү сірепов: “Асқ ар… творчествосы газетпен астасып жатқ андық тан, ол кө біне ө лең ді газет қ арызын ө теу ү шін жазады. Сол себепті Асқ арда кең талғ ам жоқ ”, -дейді. Єрине бұ л Асқ ар поэзиясы туралы єділ сындар. Асқ ардың ө лең дерінде қ айталаулар кезедесіп жатады.

Асқ ар творчествосы туралы осындай єр тү рлі мақ алалар бола тұ рса да, ақ ынның поэзиялық шығ армалары жө нінде єлі жан-жақ ты зерттеулер болмағ ан.

Асқ ар туралы бұ рын жазылғ ан мақ аланың бєрінде де ақ ынның лирикалары єрбір тарихи дєуірге байланысты алына бермейді. Мысалы, ақ ынның 1ұ 28 жылы жазылғ ан ө лең дері мен одан бергі ең бектері бір дєрежеде емес, ақ ындық шеберлігі жағ ынан толып жатқ ан жетістіктері бар. Ақ ын туралы мақ ала жазғ андар оның поэмасын бастан-аяқ сынап шығ ады. Ия, Асқ ар поэма жазуда сєтсіздікке ұ шырады. Бірақ, ол сєтсіздіктер бір Асқ арғ а ғ ана тєн емес.

Ақ ын творчествосы туралы жалпы айтуды қ ойып, ақ ын поэзиясына кө шейік. Ақ ын ө міріміздің аса маң ызды сан алуан тақ ырыптарын жырлағ ан. Сонда Асқ ар лирикасы қ андай?

Жиырмасыншы жылдардың ортасынан бастап қ алам ұ стағ ан ақ ын содан бергі уақ ыттың ішінде халық қ а кең тарап, ө мірден тұ рақ ты орын алғ ан, ө зіндік ө згешелігі зор аса кө п поэзиялық шығ армалардың авторы болды. Сонымен қ атар ол жұ ртшылық қ а кө рнекті прозаик, драматург ретінде де танылып келді.

Асқ ардың творчествосындағ ы басты тақ ырып – жасампаз ең бек адамын жыр ету. Заманымыздың ең маң ызды мєселелеріне ақ ын ө з творчествосымен қ ызу ү н қ осып отырғ ан. Оның шығ армаларының ең алдымен баспасө з беттерінде жарқ етіп шығ а келетіндігі де кездейсоқ емес еді. Бұ л ақ ынның творчестволық адымы халық тың кү нделікті ө мірімен сай тү сіп отыратындығ ын дєлелдейді. Асқ ардың творчествосы тақ ырыбы жағ ынан болсын, жанрлық жағ ын, ан болсын кө п салалы, алуан тү рлі аса кү рделі болып келеді. Ол ө зінің ақ ындық талантын лирика жағ ынан бастады. Оның лирикасын сө з еткенде, заманымыздың актуальді мєселелерін қ амтитын саяси лириканың басым екенін атап айтуымыз керек. Ақ ындық таланты, єсіресе осы салада яғ ни саяси лирикада ерекше кө зге тү седі.

Автор кешегі қ ой соң ында жү рген Шойынқ араның кө ң іл-кү й, арманын, оның кө ксеген, арман еткен арманы кө п, ол малы кө п бай, би, Сырымбай сияқ ты молда немесе Қ ордабай сияқ ты ұ ры болсам ба екен деп бұ лардың бєрін де ө зіне лайық ты кө рмейді. Соң ында Шойынқ ара бєрін қ орытып, оқ у оқ ып маман иесі болуды, білім алуды арман етеді. Ол:

Байқ асам азық та сол, дєулет те сол,

Лайық адамдық қ а сєлет те сол.

¦мтылып ілім-білім жемісінен,

Созатын дер кезім-ау нєубетке қ ол.

Аттанды қ уанышпен Шойынқ ара,

Ауылғ а қ айырып сап қ ойын ғ ана.

Жасынан бай ү йінде қ ойшы болғ ан,

Жетімнің Шойынқ ара ойын қ ара, -деп автор кешегі қ орлық та жү рген Шойынқ араның сана сезімі ө сіп, қ айырлы қ адам басып, мектеп іздеп келешекке ұ мтылғ ан, ү міт болашақ оқ ығ ан жастарғ а екендігін тү сінген Шойынқ араны ақ ын нанымды да сенімді кө рсетеді.

Ақ ын творчествосынан біздің кө ретініміз ең бек адамының ойы мен арманын, заманымыздың сезімі мен жү рек сырларын шебер суреттейді. Оның шығ армаларының кө пшілігі ауыл кедейлерінің ой-арманының, тыныс мен тіршілігінің, бү кіл ө мірінің кө рінісі сияқ ты. Яғ ни ақ ынның лирикалық кейіпкері – ең алдымен ең бек адамы, жаң а ө мірдің, жаң а тұ рмыстың белсенді кү рескері.

Қ оғ амдық жаң а қ ұ былыстар, елді индустрияландыру тақ ырыбы Асқ ар поэзиясының жаң а идеялық мазмұ ны болды. Егер ол бұ рын кө бінесе ауыл ө мірін жырлап келген болса, бертін келе жаң а техника туралы жазғ ан, поэзиялық тамаша образ жасау арқ ылы, сол жаң а техниканың халық ө міріндегі маң ызын жырлайды. Оны “Тү рксиб тү йіскенде” деген ө лең інен аң ғ аруғ а болады:

Қ ырдан асып, белді басып,

Жолды салғ ан қ андай ер?

- ол қ айратты, ол қ ажырлы,

Қ айтпас қ айсар – жұ мыскер.

Ал, ендеше Қ азақ стан,

Тү йіскенде Тү рксиб.

Қ алың қ айрат ер ең бекпен,

Қ аһ арлана қ айта шық!

Ақ ын ө з творчествосымен адамзаттың Отанғ а деген сү йсіпеншілігі, ел патриоттарының ерлік образдарын жасайды, олар табиғ атты ө згертіп, ө лкемізді гү лдендіріп жатқ ан қ аһ армандық ең бегінің даң қ ын кө тереді.

Ол шынында да сол дєуірдегі ерекше маң ызы бар саяси єлеуметтік мєселе – єйел тең дігін де ө з жырларына қ осты. Єдебиет тұ рғ ысынан асақ, осы кездегі жаң а ө мір ү шін кү ресуші, ұ намды кейіпкердің образын жасауды керек ететін ү лкен тақ ырып болатын. Бұ л тақ ырыпқ а Асқ ар Тоқ мағ амбетов те ө зінің єсерлі шығ армаларын єйел тең дігі ү шін белсене кү ресу, қ ызды қ алың малғ а сатудың озбырлық мєнін ашып кө рсетті. Ол кең ес ү кіметі азат еткен қ азақ єйелдерін саяси-қ оғ амдық ө мірге белсене араласуғ а, сауат ашып, білім алуғ а, ө з тағ дырының қ ожасы болуғ а шақ ырады. Оны осы кезде жазғ ан “Бєтиманың хаты”, “Ағ асының жауабы” деген ө лең дерінен байқ ауғ а болады.

Қ абағ ым қ атулы,

Жанғ а дерт батулы.

Ата-анам аямай,

Тек білді сатуды.

...

Оқ иын, білейін,

Ойнайын кү лейін.

Қ ор болмай тоқ ал боп,

Тең імен жү рейін – деп кешегі қ азақ єйелінің басында болғ ан ауыр халды шынайы да ұ тымды суреттейді. Бұ л шығ арма сол кездегі саяси єлеуметтік ө мірдің шын пердесін тауып айтқ ан кө кейкесті кү й болды. “Бєтиманың хаты” ө лең інде адамдар арасындағ ы асыл қ асиетті нєзік те қ арапайым тілмен єдемі жеткізген, бұ л сол жылдары бү кіл қ азақ қ ыздарының басындағ ы ауыр қ асірет болатын. Сондай-ақ “Біздің Сєуле” деген ө лең інде ақ ын кү ндіктен қ ұ тылып, тең дік алғ ан, сауатын ашып, жаң а ө мір орнатудың қ атардағ ы қ айраткері дєрежесіне жеткен қ азақ қ ызын мақ танышпен жыр етеді. “Сєуле”, “Жас жауынгер” сияқ ты ө лең дерінде ақ ын қ азақ тың халық тық ө лең дерінің ү лгісіне, кейін орыс єндерінің ө лең дік дєстү ріне сү йенеді.

Асқ ар єнге арнап ө лең жазғ ан алғ ашқ ы қ азақ ақ ындарының бірі жєне ол қ азақ ө лең інің ырғ ақ тық қ ұ рылысын жаң арту жө нінде де кө п жұ мыс жасағ ан. Єсіресе соғ ыс жылдарында єнге арнап ө лең жазумен кө бірек шұ ғ ылданады.

А.Тоқ мағ амбетов жазғ ан толғ аулар мен поэмалар да аз емес. “Қ аскелең ” (1ұ 34), “Бақ ыт кілті” (1ұ 34), “¤мір жолы” (1ұ 40) сияқ ты поэмаларымен қ оса “Қ уаныш жыры”, “Қ ады жазу”, “Мұ най бер” т.б. бірнеше толғ аулары бар. Бұ л шығ армаларында автор колхоз ө мірін шебер бейнелеп, егін даласындағ ы ең бек ерлерінің образдарын суреттейді. Бұ л шығ армалардан біз колхозшылардың ұ намды жєне ұ намсыз кейіпте бейнеленген єр алуан образдарды кезедестіреміз. Мєселен колхоз шаруашылығ ын жаң а ғ ылыми негізде ө ркендетуге бар кү шін жұ мсап жү рген агроном Єлібектің образын ақ ынның “Агроном кө ктемі” поэмасынан байқ аймыз.

Асқ ар поэзиясының мєнділігі оның кү делікті ө мір талабына сайма-сай келіп отырғ андығ ында. Ең бек майданындағ ы халық тық қ озғ алыстар оның творчествосынан кең орын алғ ан. Ол кү нделікті ө мір талабына ө ткір саяси лирикамен шапшаң жауап беріп отыратын ақ ын.

Отызыншы жылдар біздің халқ ымыз ү шін дү ниежү зілік рекордтар мен тамаша жетістіктің жылдары болды. Ол жылдары атақ ты челюскиншілердің бү кіл єлемді таң қ алдырғ ан жорығ ы жасалды. Чкалов сияқ ты ержү рек ұ шқ ыштар Солтү стік полюстен ұ шып ө тіп, елімізде кө птеген қ аһ армандық оқ иғ алар болып жатты. Кең ес адамдарының дү лей табиғ атты игеру жолындағ ы ерлік істерін бейнелеу кең ес єдебиетінің негізгі тақ ырыбына айналды. Бұ ғ ан сол кездегі қ азақ тың ақ ын-жазушылары белсене ат салысты. С.Сейфуллин, І.Жансү гіров, Б.Майлин, С.Мұ қ анов сияқ ты кө рнекті жазушыларымыз осы тақ ырыпқ а арнап: С.Мұ қ анов ө зінің “Ақ аю”, Т.Жароков “Кү н тіл қ атты”, І.Жансү гіров “Жорық ”, Ж.Саин “Пилот сыры”, А.Тоқ мағ амбетов “Советтік маршрут” сияқ ты шығ армалар халық ты патриотизмге, Отанғ а деген шексіз сү йіспеншілікке тєрбиеледі.

Соғ ыс жылдарында фашистік агрессорларды єшкерелемеген, кең ес адамдарының жауғ а қ арсы ерлік кү ресін жырламағ ан ақ ын болғ ан жоқ: Жамбылдың “Ленинградтық ө ренім”, Байғ ариннің “Батыр туралы жыр”, Қ.Аманжоловтың “Абдолла”, А.Тоқ мағ амбетовтың “Ажалды жең ген алыптар” сияқ ты шығ армаларда ерлік дєуірдің екпініне сай ү ндер басым болды. Міне, осы кезде ақ ын Асқ ар соғ ыс кезінде кө птеген шығ армалар жазды. Оның тақ ырыбы – майдан мен тылдың бірлігі, халық тар достығ ы, соғ ыс ө ртін тұ тандырушыларғ а қ арсы кү ресі. Ақ ын халық аралық тақ ырыпқ а арнап “Берлин кө шесінде”, “Испания”, “Қ араң ғ ы тү нде”, “Рейн жағ асында” сияқ ты бірнеше шығ армалар єкелді. “Берлин кө шесінде” - ақ ын кө ркемдік тең еулер арқ ылы екі дү ниенің суреттерін береді. Поэмадағ ы ананың балағ а деген мейірімі, оны аман сақ тап қ алуғ а тырысқ ан єрекеттер шебер кө рсетіледі. Бұ л поэманың формасы мен стилі жө нінде толып жатқ ан дұ рыс пікірлер айтылды. Жазушы Сєбит Мұ қ анов: “Бұ л поэма сол кездегі халық аралық ақ ырыпқ а жазылғ ан елеулі шығ арма еді. Онда ақ ынның Маяковскийден, Демьян Бедныйдан шебер ү йренгендігі байқ алады. Автор жоғ арыдағ ы шығ армаларында халық аралық жұ мысшы қ озғ алысының кө ріністерін, езілген бұ хара халық тың ауыр халін шынайы да дұ рыс кө рсете білді.”

2.1 А.Тоқ мағ амбетов – сатирик ақ ын

Асқ ар Тоқ мағ амбетов творчествосындағ ы негізгі орын алатын жанр бұ л – сатира. Сатира Асқ ар ақ ындығ ының биік шың ы десе де болады. Жұ ртшылық Асқ арды сатирик фельетонист ретінде жоғ ары бағ алайды. Салтыков-Шедриннің, Чеховтың, Маяковскийдің, Д.Бедныйдың, сондай-ақ, Абайдың, С.Дө нентаевтың, С.Торайғ ыровтың, І.Жансү гіровтың, Б.Майлиннің сатиралық тақ ырыпқ а жазылғ ан шығ армаларынан ү йрене отырып, Асқ ар Тоқ мағ амбетов єдебиетімізді толып жатқ ан тамаша сатиралық шығ армалармен толық тырды. Автордың сонау 1ұ 28 жылы “Кү лкі сық ақ ” жинағ ынан бастап, кү ні бү гінгі кү нге дейін бұ л тақ ырыпты ө з творчествосында дамытып келді.

Орыстың атақ ты жазушысы Н.В.Гоголь: “халқ ымды қ атты қ адірлегендіктен де, оның даң қ ына дақ тү сіер қ ұ былыстарды аяусыз єшкерелегім келеді” депті. Міне мұ нан Асқ ар сық ақ шылдығ ы еліміздің ө суіне тосқ ауыл болар жарамсыз жайларды ө ткір сатирамен оғ ан қ арсы соқ қ ы берді. Оны ақ ынның “Тєйірі бұ да қ ылмыс болып па? ”, “Қ ылтың, сылтың ” фельетондарында колхоз меншігін талан-таражғ а салушыларғ а, арамтамақ тарғ а қ арсы батыл ү н кө терді.*

“Қ ошқ ары қ оздап, айғ ыры қ ұ лындағ андар”, “Тығ ынбаев Тығ ындайды да, Қ алдашбаев мығ ымдайды”, “Қ ұ лқ ындастар”, “Қ ара бесті қ айда? ” т.б. фельетондарында ауылшаруашылық артелінің уставын бұ рмалаушыларды, адал ең бек етушілердің есебінен кү н кө рушілерді єшкерелейді. Асқ ардың сатиралық творчествосында бюрократтар мен арамтамақ тардың бү тін бір галлереясы жасалғ ан.

¦лы Отан соғ ысы жылдарында жазылғ ан фельетондарында ақ ын халқ ына деген сү йіспеншілігін бейнелейді. Соғ ыс жылдарында “Дондағ ы доң ыздар”, “Қ ыл кө пірдің ү стінде”, “Шалбарғ а шабуыл”, “Арыстанғ а еліктеген мысық ”, “Қ орқ аулар комедиясы”-саяси памфлеттер жариялап, неміс басқ ыншыларының қ атыгездігін єшкерелеп отырды.

Асқ ардың сол кездегі фельетондары досымызды сү йсіндіріп, дұ шпандарымызды кү йіндіріп отырарлық тай болды. Отанымызғ а жақ ындап келе жатқ ан неміс офицерлерінің жексұ рын кейпін, азғ ындығ ын, адамгершілік ардан жұ рдай болғ ан қ анішерлігін ақ ын былай сық ақ тайды:

Біртелеп зырғ ып шығ ысқ а келеміз.

Мылтық тың аузы қ ылышта келеміз.

Солдатымызды қ ойша қ ырып та келеміз.

‡сініп, тоң ып суық тан да ө леміз.

Арығ ан етті, бит жеп те келеміз.

Амал не, шыдап кө ніп-ақ келеміз.

Мұ нда ақ ын азып, тозғ ан неміс фашистерінің сырқ ы сиқ ы қ андай болса, ішкі дү ниелерінің де соғ ан ұ қ састығ ын кө з алдымызғ а елестетеді.

Қ азақ єдебиетіндегі мысал памфле жанрын дамытуда Асқ ар Тоқ мағ амбетов ерекше роль атқ арғ ан. Оның “Алма ағ аш пен шырмауық ”, “Мияу мен леп”, “Мысық пен тышқ ан” сияқ ты шығ армаларын жанрдың сатирлық єдістерін ұ туғ а қ осылғ ан зор ү лес деп айтуғ а тұ рарлық. Асқ ардың мысалдарының ерекшелігі – ойдың жалаң дидактика тү рінде берілмей, айтылмақ болғ ан ақ ыл-ө негенің оқ иғ а желісінен, сюжеттің дамуынан туып отырады. Автордың не айтпақ шы болғ анын оқ ушы шығ арманың мазмұ нынан-ақ оп-оң ай ұ ғ а қ ояды.

Қ азақ єдебиетінің дамуына Асқ ар прозада да ө зінің қ абілеті бар жазушы екендігін танытты. Оның “Диқ ан сыры”, “Тө рт жыл, тө рт сағ ат”, “Єке мен бала”, сияқ ты шығ армалары оқ ушы жұ ртшылық тың жылы лебізіне ие болды. Біз Асқ ар Тоқ мағ амбетовты прозаик ақ ын ретінде де таныдық. Қ азақ жазушыларының ү лкен отряды қ атарында Асқ ардың алатын орны зор. Қ алың жұ ртшылық тың жү регіне жол тауып, шебер ақ ын, сатирик фелетонист ретінде кең інен танылғ ан ақ ын.

Асқ ар Тоқ мағ амбетов бү кіл ө мір жолын, кіммен кездесті, кімнен тєрбие алды, бєрін-бєрін хатқ а тізіп жазыпты: “Бірінші жазғ ан ө лең імді “Ең бекші қ азақ ” газетіне жариялап, алғ аш баспасө з бетіне шығ арғ ан Сєбит Мұ қ анов болатын. Қ азақ тың “Келіннің бетін кім ашса, сол ыстық ” дегеніндей Сєбитті жақ сы кө ретінім сол болу керек.

Міне сол бірінші ө лең ім басылғ ан газетті алып єкеме барғ анымда жылап жібередей болып:

- Сєбит кө п жасап, бала-шағ асының рахатын кө рсін, менің кө зімнің тірісінде ө лең ді басып, бү кіл қ азақ халқ ына таныстырды сені. Енді ө лсем арманым жоқ, деген еді. Сєбең, алдына бара қ алсам:

- Айналайын, Асқ аржан, қ ашан келдің, єкелген ө лең ің бар ма? -деп аң қ ылдап қ арсы алатын.”* (2.45.)

А.Тоқ мағ амбетовтың “Жыр кү мбезі” (1ұ 6ұ -1ұ 73 ж.ж.), “Қ арбаласта” сияқ ты романдары, бірнеше очерк, естеліктері жазғ аны белгілі. Бірақ біз Асқ ар Тоқ мағ амбетовтыірі суреткер ақ ын, қ азақ сатирасының сардары деп танимыз. Оның бар жанымен ағ ылып-тө гіліп жазғ ан қ аншама лирикалық ө лең дері, уытты, отты, ұ шқ ыр да ұ тқ ыр сын-сық ақ тары, поэмалары мен мысадары бар. Шындығ ына келсек, Асқ ар шығ армашылығ ы сан қ ырлы. Бұ л – кесек, ірі, кемел қ аламагерлерде ғ ана болатын қ асиет. Асқ ар - ө з ө мірінде баяндаудан суреткерлікке дейін, термелеп айтудан толғ ап жырлауғ а дейін биік кө терілген ақ ын.

Тебіренген ойдың тү бі

терең жатсын,

Єр шумақ ө зіне сай

тең еу тапсын.

¦йқ астары ұ йқ ы-тұ йқ ы

бола салмай,

Єр ырғ ақ ө з орнында

бебеу қ ақ сын, -

деп жырласа, біз де ақ ынмен бірге от боп тұ танып, шалқ ып-тасып шығ а келетіндейміз. Ақ ынның ө лең ні ішкі-сыртқ ы қ ыр-сырын сонау кезден-ақ жетік мең герген, оның асыл қ асиетін соншама нєзік тү сінген. Сол себептен де ақ ынның лирикалық ө лең дері ойлы да отты, терең де тегеурінді келеді. Біз ақ ынның осындай тамаша жарларының қ атарына “Кү нің тү ссе біреуге”, “Бір ақ ынғ а”, “Кө ң іл кү йі”, “Нартай ақ ын”, “Сұ лутө р”, “Кө ктем” сияқ ты лирикалық ө лең дерін жатқ ызар едік.

Ақ ынның адам мінезін суреттейтін, єсіресе ө ркө кірек, тєкаппар жандар жайлы жазғ ан отты да ө ткір:

“Мен! ”, “Мен! ” деп қ ақ па тө сің ді,

Менмендік жатыр қ асың да.

“Мен! ” бастап кетсе кө шің ді,

Ешкім де қ алмас қ асың да, -*(ұ.15.)

деген жолдары кез-келген жанды да тєубасына келтіретіндей.

Кү пі киген қ азақ тың

қ ара ө лең ін,

Шекпен жауып ө зіне

Қ айтарамын, -

деп ақ ын Мұ қ ағ али жырлағ андай, Асқ ар да ө з халқ ының тө л қ азынасын жан-жү регінен ө ткізе қ айтарады. Мєселе қ алай толғ ауында, қ алай айта білуінде жатыр ғ ой. Кө птен, халық тан ешкім де биік емес. Біреуді ала, біреуді қ ұ ла кө теруге, мансабына қ арай қ оғ адай жапырылуғ а тиісті емеспіз. Сондық тан жұ рт алдында кісі болайық, кіші болайық, тєкаппарлық тан, менмендіктен сақ тасын! Ақ ын осы орайда бізге, келешек ұ рпақ қ а ү лгі-ө неге болатын, бағ асы келмейтін, қ ұ ны кү н ө ткен сайын артып отыратын тамаша дү ниелер қ адырып кетті.

Асқ ар Тоқ мағ амбетов халқ ымыздың игі жақ сыларымен, дос-туыстарымен кездескен, кө рген-білгендерін қ ағ аз бетіне дер кезінде тү сіріп отырыпты. Ол Мұ хтар Єуезов жайлы: “Мұ хаң сө зге шешен кісі еді, єсіресе, шабыты келгенде, сө зін тың дайтын адамын тапқ анда ақ иық бү ркіттей қ омданатын, шалық тап тартатын. Тың дағ анды шаршатпайтын, жалық тырмайты. Сымбатты, бет-єлпеті жақ сылық ү шін жаратылғ андай жайдары кісі еді”, десе, дєл осы сө зін ө лең мен толғ айды:

Мұ збалақ тегеурінді мұ қ алмағ ан,

Қ аймағ ы асыл сө здің жұ қ армағ ан.

Қ азына халық қ а арналғ ан тұ рғ ан бойы,

Ашылғ ан алтын сандық Мұ хаң мағ ан.

Ақ ын жайлы Ғ абит Мү сірепов те қ алам тартыпты: “Отыз жылдық ү лкен дєуірдің ішінде болғ ан қ оғ амдық ұ лы ө згерістердің бєріне де ү н қ осып отырғ ан Асқ ар ақ ынымыздың осы жағ ынан едєуір ойланатыны бар. Қ ара дү рсінділікке кө бірек ұ шырап жататын ақ ын-жазушылардың аз еместігін еске алсақ, бұ л ескертудің ешкімге зияны жоқ. Асқ ар ө лең дері Абай қ ойғ ан талапқ а сай, жү рекке жылы, тегіс те жұ мыр, жатық келеді. Мысалы:

Қ алыпты қ аз да келіп, қ у да келіп,

‡йрек жү р кө лең кесін суда керіп.

Шұ бырып ү йір-ү йір қ ырдың єні,

Тең ізге келіп жатыр мың дап ө ріп.* (11. 55.)

Шындап зер салсақ, ақ ындарымыз ү шін Асқ ардан ү йренетін кө п нєрселер бар екенін тө рт жол ө лең дерінен-ақ аң дауғ а болады”, -деп Ғ.Мү сірепов Асқ ардың ө лең іне єдемі талдау жасайды.

Жаны жомарт, кө кірегі шуақ А.Тоқ мағ амбетов ақ қ удай таза, қ ырандай алғ ыр С.Сейфуллин жайында “Ақ ын тағ дыры” атты ғ ажайып поэма жазып, ү лкен талантқ а жақ сы ескерткіш соғ ыпты. Поэма бастан-аяқ єдемі, ө рнекті сө збен, терең толғ аммен, айшық ты суретпен ө рнектелген:

Дабылын жаң а тапқ ан дауыл ұ йқ ас,

Басылып тына қ алды бєрі бір пєс.

Шумақ тар шарт ү зілді аркауынан,

‡стіне ойда жоқ та тү сті зіл тас, -

деп Ақ ын толғ ағ андай, іштей тебіреніп ө лең ін жазып жү рген ақ ынды “халық жауы” деп табанынан жерге тигізбей алды да кетті. Сєкенмен бірге қ аншама арман, қ аншама парасат, қ аншама асы қ асиет кетті десең ізші? Ақ ын осы айтылғ андардың бєрін де келістіріп суреттеп, тө гілдіріп толғ айды.

Асқ ар Тоқ мағ амбетовтың тө рт томдық шығ армалар жинағ ына алғ ы сө з жазғ ан Є.Тєжібаев: “Поэма тү п-тү гел, басынан аяғ ына дейін тұ танып жарылатын сезімнен, ызалы ой, серпінді арман-қ иялдан жаралғ ан. Бұ л – поэзиялық тыныс жағ ынан Қ асымның “Абдолласымен” ө релес шығ арма. Мұ нда да оқ ушыны еріксіз ұ шырып отыратын монологтар бар. Сєкенін єздеген ана кө кірегінің тілі мен кө зі бізге бєрін естіртіп, бєрін кө рсетеді”, -деп ағ ынан жарылады.

Бір кездері ұ лы жазушы Мұ хтар Єуезов Асқ ардың шығ армашылығ ына сү йсініп: “Қ ырғ и тілді Асқ ар” деп жоғ ары бағ аласа, А.Тоқ мағ амбетовтың ө міршең поэзиясы сол қ арқ ынынан єлі де тө мендеген жоқ, қ азақ ө лең -жырының бір асқ ар белі боп мєң гі жасай бермекші.

“Сол “Ең бекшіні” еміп ө скен Асқ ар Тоқ мағ амбет баласы бертін келе Мұ хтар Ә уезовтің кө зіне тү сіп, “қ азақ тың қ ырғ и тілді ақ ыны атанды. Елінің сый-қ ұ рметіне бө ленді. Мұ хтар, Сә бит, Ғ абит деп басталатын қ ысқ а тізімнің жуан ортасынан орын алды.” Асқ ар есімі “ақ ын” сө зінің баламасына айналды. Ауылдағ ы бір ағ амыздың: Асқ ар бізде де бар, бірақ ол Тоқ мағ амбетов емес! ” деген сө зі осындайда еске тү седі. Асқ ар ағ а ә ң гіменің майын тамызушы еді. Ондайда ауызымызды аң тарыла ашып, қ ұ лағ ымызды тү ре тү сетінбіз.Толарсақ тан саз кешкен, ү міт орнынабаз кешкен балаң боздың ел газеті- Ең бекші қ азақ тың есігін қ ара кү зде қ алай ашқ анының ө зі тың даушысын тамсандырып бітетін. Айта берсе екен дейтінбіз. Айта беретін. Айта берген сайын сол “Ең бекші қ азақ та” ең бек еткен ұ лы ағ аларымыздың кескін-келбеттері кө з алдымызда кө лбең деп тұ ра қ алатын. Кенет қ ара сө зді қ аң тарып қ ойып: “Ақ қ ұ ба, қ ызыл шырай, жас ө ң діден, қ азақ та кө рдім тұ ң ғ ыш Сә кенді мен. Сұ лу мұ рт, сұ ң ғ ақ бойлы, мү сін тұ лғ а, ақ ыннан алдым алғ аш ә серлі дем”, деп ө лең детежө нелгенде демімізді ішке тартатынбыз. “Бізнеге солСә кен ағ айдай емеспіз?! ” деп артынша айнағ а қ арайтынбыз. Қ арағ ан тұ ста-ақ ө зімізден ө зіміз қ ашып қ ұ тылуғ а асығ атынбыз. Асығ атынымыз: тү ріміз тү кке тұ рмайды. Асекең де тү рі келісті кісі болғ андық тан да: “Кең маң дай, жү зі жайсаң, момын мұ рын, ақ ынның ақ сарысы, сө зі-шырын”, деп ө зімізше ұ йқ астыра салатынбыз.

Ө зіне деген осыншалық інілік ілтипатымызды аң ғ аратын ағ амыз бізді қ орашсынбай, бірде беделі биік Бейімбеттің “Мырқ ымбайын” жатқ а соқ са, енді бірде сол Бейімбеттің ө зін сө зге қ осып: “Міне сол ел сү йетін Бейімбетті, ұ стазым боларына кө зім жетті. Ө йткені: “Қ аламның желі бар” деп, “Дү лейлі ө лең сө здің дарыны еді. Дауысы Гималайғ а барып еді. Сол ақ ын Жансү гіров Ілиястың, кө шеде жү рген ізі қ алып еді”, деген сө здері де ә лі кү нге дейін қ ұ лағ ымда. “Басқ адан тү сі бө тен, кө ші бө тен, бір қ ара ө лең жазып отыр екен. Байқ асам, осы кү нгі Қ алмақ анның, ол кезде редактордың кө шірі екен”, деп бізді біраз кү лдіріп алып: “Жастан-ақ қ ұ мар едік ә н-жырғ а, ә н тапсақ, қ ұ лақ қ ұ рышын қ андырғ анбыз. Сондағ ы арық бала, газет сатқ ыш, боп шық ты қ азіргі ақ ын Ә білдамыз”, дегені де есімде.

Кейін Ә білда ағ а Тә жібаевқ а Асекең нің сол ә ң гімесін айтқ анымда: “Иә, тап солай. Қ алқ аман Ә бдіқ адіров ағ аларың кө шір болса, мен: “Бү гінгі газет тамаша, оқ ысаң ойдан кетпейді. Тезірек сатып алмасаң, таусылып қ алады, жетпейді”, депкө ше-кө шені басыма кө теретінмін”, деп рахаттана кү лгені бар.

Ауылымыз іргелес болғ андық тан ба екен, кім білсін, Асқ ар ағ аны бала кезден жаттап ө стік. Ә лі “Ә ліппені” айналсоқ тап жү ргенімізге қ арамай: “Атыссақ қ ұ ртамыз, шабыссақ қ ырқ амыз. Біздің салтымыз сол, жауғ а қ ояр шартымыз сол. Оқ десе оқ қ а тұ рамыз, зең бірек допқ а тұ рамыз. Қ ашаннан салтымыз сол, халық пыз даң қ ымыз зор! ” деп кеудемізді соқ қ ылап, азғ антай ауылдың аялдай клубына жиналғ андардың жігерлерін қ ұ шырлана қ айрап жататынбыз. “Бір, екі, ү ш… жастар алып кү ш. Отан қ орғ ау жолында, сендер алғ а тү с! ” деп екі аяқ ты аямай кезек басып, сахнаның шаң ын шығ арғ анда кө нетоз кө н етігіміздің “аузы” ашылып, шұ лғ ауымыздың сыртқ а шығ ып қ алғ анын да сезбейтінбіз.

Бірінші дә режелі Отан соғ ысы орденімен марапатталуына қ арағ анда, Асекең кешегі Ұ лы Отан соғ ысына қ атысқ ан тә різді. Бірақ, қ ашан барғ ан, қ ашан қ айтқ ан, одан ешкімнің хабары жоқ. Неге екені белгісіз, ол жағ ын энциклопедиялық анық тамалық тар да айналып ө те шығ ады. Ал жазғ андарына қ арап білетініміз-Асқ ар Тоқ мағ амбетов туа сала ту ұ стап, Отан ү шін от кешкен жауынгер. Ө згені ө зі болып сө йлетеді, ө згені ө зі болып ел қ орғ ауғ а ү йретеді. Ү лгісі бар ү гітші, намысы бар насихатшы. 1ұ 32 жылы Мә скеу полиграфия институтында оқ ып жү ргенде: “Қ орғ ағ аным ө з табым, ө зімде ерік. Армияғ а жазылдым ө зім келіп. Қ ызыл ә скер тобына кіргеніме, мың шү кіршілік етемін сө зім беріп”, деп жазуы соның дә лелі. Ал қ ай ө лең інде де қ айтпас қ айсар жауынгер боп кө рінетін Асекең: “Чемберленді шекесінен, Чан Кай-шиді кесесінен, Муссолиниді мө нтең деп, туғ андай қ ып шешесінен. Жанзалинді жалтаң датып, айрылғ андай кө кесінен. Бастыратын шамасы бар, шауып ө тіп тө тесінен. Бұ лар кімдер? - Қ ызыл ә скер. Қ ызыл ә скер –біздің ”, деп жазғ анда бар-жоғ ы жиырма екі жаста екен. Бұ л оның “Ең бекші Қ азақ тың ” есігін енді-енді ашып жү рген кезі. Алғ ан терең білімі де жоқ. Бірақ: “Ө лең, сық ақ, фельетон жазуды да тұ ң ғ ыш рет осы газеттен ү йреніп, оларды осы газет арқ ылы жариялап отырдым”, деп ө зі жазғ андай ол бар білімді сол “Ең бекші қ азақ тан” ала білді. “Ең бекші қ азақ ” ол жылдарда Чан Кай-шиді де, Муссолиниді де ең селете соғ ып жататын. “Ең бекші қ азақ ” не айтса, Асқ ар есімді жас ақ ын да ө лең дете соны айтты. Жаң ылысқ ан жоқ, ақ ырын жү ріп, анық басқ ан сырдариялық ақ ын жырдарияның жағ асынан бір-ақ шық ты. *

Кешегі ө ткен сұ рапыл соғ ыс жылдарында ел басына тө нген қ атер Асқ ар ақ ынның да басына тө нгендей еді. Сондық тан да ол жырымен жігер жанығ ан, айтқ аны елге дарығ ан Жамбыл жыраудың жанынан табылуғ а тырысты. Қ аһ арғ а мінген қ арт Жамбыл ленинградтық ө рендерін қ оршауда қ алғ ан қ астерлі қ аланы қ алың жаудан қ асық қ андары қ алғ анша қ орғ ауғ а шақ ырса, ө лең -жырын асынғ ан Асқ ар “ең ку-ең ку жер шалып, егеулі найза қ олғ а алып, ер атына мінген жер”- Қ ұ лсары мен Мақ ат аралығ ын маң дай терлерімен суғ арғ ан мұ найшылар ө ршіл ө лең мен ү ндеу хат жолдады. “Самғ ай ұ шқ ан самалет, кө кала кө кті кескілеп, қ ос қ анаты кө к тіреп, кө кірегін керсін десең дер”… “Табаны тасты тасқ а ұ рып, танктер ө рсін десең дер, мылжалап басын бастырып, фашистер ө лсін десең дер”….. “Кө бігін кө кшіл кө мкеріп, толқ ынның тоқ сан тө ң керіп, терісін тіле тең іздің, пароход жү зсін десең дер”… “Аязды тү нде аялап, бесікке белі бү гілген, тү н ұ йқ ысын тө рт бө ліп “Қ ұ лыным! ” деп жү гірген, мейірімді жү рек ананың, тү легі келсін десең дер”… “Жазғ ы тү нде жү ріскен, жү ректің лү піл соқ анын, жұ лдыздар ғ ана біліскен, бетіне бетін тигізіп, шын жү рекпен сү йіскен, сү йіктілер сү йгенін, қ айта кө рсін десең дер”… “Кө теріп туын жең істің, абырой, даң қ, атақ пен, балаларың ә ндетіп, елге жетсін десең дер”…” Жауды қ ұ рттық! ” дегенді, ел боп айтсын десең дер, елмен бірге қ осыла, бар кү ш айтсын десең дер”... “Мұ найшылар мұ най бер! Соны сізден сұ райды ел! ” деп келетін ғ ажап тебіреніске толы ү ндеу хатты бү гін де толқ ымай оқ у мү мкін емес. Ер Махамбет қ алай толғ анса, Асқ ар ақ ын да солай толғ анады. Махамбет айдыны мол Атырау алқ абын: “Жатып қ алғ ан тайлағ ы жардай атан болғ ан жер. Жабағ алы тоқ тысы қ ой болып, қ ора толғ ан жер”, деп емірене жырласа, Асқ ар: “Жебелі садақ желпіне, сағ ымды сапқ а тұ рғ ызғ ан, жұ лдызды кө ктен жұ лғ ызғ ан, Ер Исатай туғ ан жер. Кө к сү ң гісін кө кке атса, кө белей кө кті тү йреген, тү йреген жері кү йреген, Ер Махамбет тұ рғ ан жер”, деп кезінде киелі жердің иесіне айналғ ан аруақ ты бабаларды Ембі мұ найшыларының алдында кө лденең тарты. Ақ ын арғ ы атақ ты бабаларына тартқ ан олардың намысты қ олдан бермейтін бірбеткейліктеріне сенді. 1ұ 13-1ұ 16 жылдары патша ү кіметі алдына саяси-экономикалық талап қ оя кө теріліске шық қ ан да солар болатын. Ақ ыры жү йелі сө зиесін тапты. Мұ най ө ндіру ісі ерекше қ арқ ын алды. Сол жылдары КСРО Мемлекеттік Қ орғ аныс комитетінің ауыспалы Қ ызыл туының Ембі мұ найшыларына ә лденеше рет тапсырылғ анын ескерсек, ақ ын Асқ ар аузынан шық қ ан сө здің кө кірегі ояу, ойы озық мұ найшыларғ а қ аншалық ты ә сер еткенін сезіну қ иын емес.Бір сө збен айтар болсақ, ұ лы жырау Жамбылдың “Ленинградтық ө рендерімі” Отан қ орғ ау ісіне қ андай ү лес қ осқ ан болса, Асқ ардың “Мұ найшылар, мұ най бері” қ осқ ан ү лесте тап сондай.

Бірі баласын, бірі ағ асын, енді бірі қ ұ дай қ осқ ан қ осағ ын зарығ а кү ткен заман еді ол. Кейде ми қ айнатқ ан шілденің ө зі бет қ арығ ан қ аң тардан да ә рі кө рінетін. Кө ң ілдерін кір баспағ ан, маң дайларын мұ ң баспағ ан кісіні кездестірудің ө зі қ иынғ а тү сетін. Солардың барлығ ы да пошташының қ абағ ын бағ атын. Ол байғ ұ стың да жү гі жең іл болмайтын. Жең іл болмайтыны: сарғ айта, сағ ындыра жететін қ оң ырқ ай хат-хабарлардың арасында кейде қ ан қ ұ стырар қ ара қ ағ аздарда жү ретін. Бұ лай дегенде мен ел ең сесін тү сірген сол сұ рғ ылт кезең де де Асқ ар ақ ынның асқ ар таудай биіктен кө ріне білетіндігін айтқ алы отырмын. Егер Асқ ар Тоқ мағ амбетов ү зілуге айналғ ан ү міттерді жалғ ап, суына бастағ ан жү ректерді жылытуғ а жарамағ ан болса, бұ лай деуге менің батылым бармағ ан болар еді. “Қ иылып қ асың, тө гіліпшашың отырсаң ойнап, жан. Жайнағ ан гү лдей, сә улелі кү ндей, ұ мытар кім бар сізді” деп ауыл-ауылды ә нге бө лемегенкім бар, айтың ыздаршы? Ия, бұ л ө лең жолдары орыстың “Застольная” ә нінің ә уенімен айтылатын. Жыл бұ рын “Мұ най бер! ” деп мұ найшыларғ а хат жолдағ ан Асқ ар енді “Сү йген жарғ а” деп сұ рапыл соғ ыс ө тінде ө ртеніп жү ргендер атынан хат жазып отыр. Жай жазу емес, жақ сылық тың жалауын желбірете жазып отыр. “Сен ү шін жаным, тө гілсе қ аным, ризамын оғ ан. Қ орғ айтын елді, кең байтақ жерді, ұ мытар кім бар бізді”, дейді. Керемет емес пе? Ә рі қ арай: “Жасаймыз сайран, болады мейрам, кү н жақ ын оғ ан, жан. Туады кү ндер, тағ атын гү лдер, кү те бер жең іспен бізді”. Тағ ы да салыстырмалы тү рде айтар болсақ, Асекең нің осы ә н-ө лең і орыстың сол тұ стағ ы “Қ араң ғ ы тү н. Тек қ ана зулайды маң айда оқ ” депкелетін ә н-ө лең нен бірде кем тү спейтін.”* (1.3)

Соғ ыстан ә лдеқ айда бұ рын жазғ ан “Батиманың хатында” да Асекең нә зік жандардың жанынан табылды. Бұ л - жас жү регін жылатқ ан, тоқ алдық пен таң ы атқ ан қ орғ ансыз қ ыздың зары еді. Хаттың халық ойын оятқ ан соншалық, кейін Ә бділда Тә жібаев: “Асқ ар қ аламынан шық қ ан “Бә тиманың хаты” ө з тұ сында “Татьянаның хатындай” қ абылданса, бү гін де кө ркемдік қ ұ ндылығ ын жойғ ан жоқ ”, деп жазды. “Сен ағ ай, кү ткенім, тіземді бү кпедім. Зарымды, мұ ң ымды хатқ а сап бү ктедім”, деп ең іреген Бә тиманы: “Талайсыз, бақ сыз мен сорлы, еріксіз аттанып ұ яттан, қ орлық қ а кө ндім бұ л қ ұ рлы, байқ алар халім бұ л хаттан”, деп егілген Татьянадан бө лектеу шынында да қ иын еді. Бұ л-орыстың Пушкині қ азақ тың Абай арқ ылы ауылдағ ы ақ ын “бала” Асқ ардың жаны мен тә нін тү гел жайлап ү лгеріп еді деген сө з.

Елі не кө рсе Асқ ар ақ ын да соны кө рді, соны жазды, соны жырлады. Бірде: “Бұ лшық еттер бұ л майданда, бұ л майдандаойнады. Солқ ылдап соқ қ ан балғ а, тауды еркіне қ оймады. Асқ ақ тағ ан Алатаудың, бұ йрат бойын бойлады. Нелер шоқ ы, терең қ ұ здың, бірі тоқ тау болмады”, деп Тү ркістан-Сібір темір жолын салушылардың ерен ең бектерін ереуілдете жырғ а қ осса, енді бірде: “Жан жү ріп, жан ұ шпағ ан, жан баспағ ан асуды адам тү гіл, аң баспағ ан, тағ ысын табиғ аттың ” табындырып, арасын екі дү ние жалғ астырғ ан” Чкалов, Байдуков, Беляков сынды қ аһ арман ұ шқ ыштардың еркіктерін емірене елге жайды. Ұ лы Ленин, Ұ лы Октябрь, Ұ лы Отан, Ұ лы Жең іс деген сияқ ты сү рлеуі жеткен тақ ырыптарды да ұ мытқ ан емес. Мұ нысы ү шін оғ ан бү гінгілердің орден тақ пайтыны анық, ә рине. Ә йтсе де кү л шаша алмайсың. Кү л шаша алмайтының: кешегі кү німіз-кешегі су ішкенқ ұ дығ ымыз. Тү кіре алмайсың. Тү кірсең ө зің е тү кіргенің. Сенімді серігі еткен ел жауды да жең ген, дауды да жең ген. Сенім “жылағ ан” кү ні Кең ес ү кіметі де қ ұ лағ ан. Мұ ны ұ мытуғ а болмайды. Сенімі жоқ тың ө мірі жоқ.

Асқ ар кү нгейімізге қ оса кө лең келі жақ тарымызды да кү н тә ртібінен тү сірмеген ақ ын. Ақ ынды атақ ты еткен де ең алдымен оның сық ақ тары, фельетондары мен мысалдары дер едім. Оның сық ақ шылдығ ы-оның отаншылдығ ы еді. Сол отаншыл ақ ын “тү німен ұ йық тап, тү сте тұ ратын, кейде сағ ат ү ште тұ ратын” желіккен жең гейлерден “дейді екендер дейді екендерге” дейінгі аралық тағ ы тірлігі терістердің бірін де “тірі” қ алдырғ анемес. Сонысы ү шін арғ ы-бергі таныс-білістері де, кейде тіпті министр де одан ығ атын. “Денсаулық министрі Қ амырбаев, қ ағ азын кү ндегіден қ алың жайып, отырғ ан бір кез еді, жалғ ыз ғ ана ө зі еді”, деп ауызды алысқ а салатын сатира сардарынан ық пай кө рің із.

Асекең ірі ақ ындығ ына қ оса парасатты прозик, дарынды драматург те болатын. Аударма саласындағ ы ең бегі де елеулі еді. Сол қ ара сө здегі ең шоқ тығ ы биік шығ армасы “Жыр кү мбезі” дер едім. Роман, аты айтып тұ рғ андай, Сыр елінің сү лейі, жасымас жырдың дү лейі Базар жыраудың ө лмес ө міріне арналды. “Дү ниеден ө мір бітіп, ө тсем де ө зім, аралап жердің жү зін жү рер сө зім. “Кө ре алмай кейінгіні кеттім-ау” деп, арманда болмай-ақ қ ой екі кө зім”, деген Базардың бү кіл болмысына бойлап бару тек Асқ ар сияқ ты ақ ынның ғ ана қ олынан келетін еді. Асқ ардан басқ а ешкімде: “Зар ең іреп қ ызың менен ұ лың келді, бізбен бірге зар жылап жырың келді. Бір сү йе алмай бетің нен туғ ан-туыс, Базар ақ ын, ө лгенің шының ба еді? ” деп ел-жұ ртын жылата алмас еді.

Асқ ар кімді жазса да, нені жазса да барынша беріле, барынша тө гіле жазды. Жадығ а ә л бітірді, жансызғ а жан бітірді. Жай нә рсенің ө зін жасандыра, жайната білетін. “Қ ұ йыла ақ ын тө гілдіріп, ү стін-ү стінсияң кеппей. Жақ сы ө лең дер жамырасын, қ алатын боп естен кетпей”, дейтіні сондық тан болатын. “Суда ө неді, суда тұ рып піседі. Су тазасын талғ ай жұ тып ішеді. Жасылқ ияқ жамыратып шашағ ын, кү нді сү йіп, кү нге ашады қ ұ шағ ын. Сылап-сипап, талдап бойын тараса, қ ас қ ақ тырмай қ абағ ына қ араса, қ ұ пырады, тү рленеді, тү лейді, бабын білер мейірімді қ ол тілейді. Дә н қ орегін кү н нұ рынан жияды. Ә лсін-ә лсін нә ріне су қ ұ яды. Талбойына су маржанын тү зеді, алтын қ ияқ су бетінде жү зеді”, деп Сыр маржаны - ақ кү рішті аң сап кү ткен аяулысындай ә лпештеп, ә демілеп ә нге қ осуғ а асығ атыны да сондық тан-ды. “Неге сұ лу? Неге мұ нша қ ымбатты? Бұ л сұ рақ та мынадай бір сыр жатты”, деп ә рі қ арай тағ ы қ ұ йындатар еді: “Ө йткені оның сұ лу шашын тарағ ан, ө йткені оның қ абағ ына, қ ияғ ына асыл дә нді жиғ ызғ ан, ақ себеттен астық тауын тұ рғ ызғ ан, ең бек ері, іске шебер ұ л, қ ыз бар, тө сінде алтын жарқ ылдағ ан жұ лдыздар! ”. Бұ л-Асқ ар ақ ынның қ олы кү стен жарылғ ан, ө ні кү рен тү стенген Сыр қ азағ ына деген, туғ ан ел, туғ ан жерге деген кө кірегін кү ң іренткен, жаны жү регін тебіренткен оттан ыстық махаббаты еді.

Шынын айтқ анда, кү рішті кә рістен артық ешкім екпейді, бірақ Сыр қ азағ ының кү рішіне кү ріш жетпейді. Олай болатыны: кезінде алты Алаштың анасы, Тұ ранның жасыл жағ асы болғ ан Сыр жерінің қ ұ нарлы басқ а. “Тұ ранғ а жер жү зінде жер жеткен бе? Тү рікке азаматта ел жеткен бе?! ” деп Мағ жан ақ ын бекер айтпағ ан ғ ой. “Ертеде Оқ ыс, Яксарт-Жейхун, Сейхун, тү ріктер бұ л екеуін дария дейтің. Киелі сол екі су жағ асында табасын қ асиетті бабаң бейітін”, деген де Мағ жан. Сол кезінде киелі жердің иесі болғ ан батыр да дана бабаларымыздың басы жатқ ан жерде: “Алашым! ” деп аһ ұ рғ ан Асқ ар ақ ын да жатыр. Қ ұ дайғ а шү кір, арты жақ сы. Ел болып, ең се кө тердік. Қ уанышымыз кө кке жетерлік. Асекең мен Асекең нің ардақ ты ағ аларының басын қ осып, атақ -даң қ тарын байтақ қ а жайғ ан баяғ ы “Ең бекші қ азақ ” та біраз жыл “Социалистік Қ азақ стан” боп “салтанат” қ ұ рып барып қ айта қ алпына келген. Ол қ азір еркіндігіміздің тө л қ ұ жатындай “Егемен Қ азақ стан” деп аталады. Қ ызылорданың газеті де солай: “Ленин жолы” емес, “Сыр бойы”. Ең бастасы-қ аймағ ы бұ зыла жаздағ ан қ азақ ы қ алпымыз бен ата салтымыз қ айта оралды. Қ ұ т дарығ ан ө ң ірдің ө негелі басшысы Икрам Адырбекұ лы, “Бармын деген оң алар, жоқ пын деген жоғ алар” дегендей, нарық ты кә дімгі қ азақ ы қ алыпқ а жең діріп, ақ ын ағ асына 100 жылдығ ына арнап дү йім елге той жасап, аламандата ат шаптырғ алы жатса, бұ л соның айғ ағ ы” деп жазады жазушы Т.Тобағ абыл. * (1.3)

¤міріміздің, тұ рмысымыздың сєніне қ ылық тары теріс келіп қ алатын тоғ ышар атаулыны бастан сипап, арқ адан қ ағ ып отырып та сілтейтін немесе жақ тан осып, желкеден тү йіп те сілтейтін мінезі бар. Бірер мысал келтірсек:

- Сіз колохоздың кімі боласы?

- Бастығ ының бірі боламыз!

- Егіске қ алайсыз?

- Несін сұ райсыз?

- Дайындығ ың ыз қ алай?

- Дайындығ ымыз сондай?

Лап десе, тап бергелі тұ рмыз,

Соқ ағ а шап бергелі тұ рмыз,

Кө лікті жиыстырып жатырмыз,

Бағ уғ а ұ йыстырып жатырмыз…

Арық ты қ азғ алы жатырмыз,

Рапортты жазғ алы жатырмыз,

Ремонтты бастағ алы отырмыз,

Жарамсызын тастағ алы отырмыз…*(8.36.)

-деп лепірген бастық (“Мылжың ның бет-аузы”, 1ұ 32) ақ ырында ешбір жұ мыстың жігін таба алмағ ан жетесіз бейшара боп шығ ады. Ал, жігіттің бар-жоқ сєні мен мєні сақ ал-мұ ртында деп ойлайтын, сақ ал-мұ ртынан ертелі-кеш қ олы кетпейтін сылқ ымсымақ тар Асекең нен мынадай енші алады:

Сө йтіп біздің Қ озыбақ

Оны кө рсе – оғ ан сақ,

Мұ ны кө рсе – бұ ғ ан сақ,

Бір кү ндері бакенбарды жасатты,

Екі самайды єкеліп аузына асатты.

Самай шаш салбырап тү сіп кетті,

Танау астындағ ы мұ рт ұ шып кетті…

Бұ л екі ү зінді Асқ ар – сатириктің аяқ алысын бірден аң ғ артады. “Лап десе, тап бергелі тұ рмыз, соқ ағ а шап бергелі тұ рмыз” сияқ ты бірде астарлы, бірде ашық келеке кү лкі ақ ынның творчествосына єуел бастан-ақ тєн болатын. Стиль дегенімізіді, яғ ни жазу мєнері мен ө рнегін танытып беретін.

А.Тоқ мағ амбетовтың алғ ашық сық ақ а ө лең дерінің бірі – “Тоқ алдың назында”:

- Ей, немене, қ абағ ың ды тү йіп,

Кеткендей дү ниең кү йіп?

Кө п сандалмай бер жылдам,

Кө жең болса қ ұ йып!

деп салатын ашық єжуалы сық ақ та тоқ алдың жұ мысқ а қ ыры жоқ тығ ы, бірақ, солай бола тұ ра, “елдің єйелдерінше” єсем киінгісі келетіні шебер сыналады. Тоқ алдың сиқ ы оның ө з аузынан шық қ ан:

- Тамақ тан басқ а нем бар?

Тамақ тан табатын сен бар!

Киім-тамақ таппасаң,

Екі қ аында нең бар?!

-деген сө здермен ашып айтылады. ¤лең ді оқ ығ анда сатира уытына, шындық ты келекелеген шымырлық қ а кездесеміз. А.Тоқ мағ амбетовте тоқ пақ пен ұ рып тастайтын қ аһ арлы кү лкі де кездеседі. Оның қ аһ арлы сатирасы капитал дү ниесіндегі “достарына” бағ ышталғ ан. Халық аралық тақ ырыпқ а қ аламды жиі сілтеп келе жатқ ан сатирик ақ ын капиталистік тү нектің қ ара пиғ ыл єрекеттерін, доллар емген арсыздық қ аракетін, қ анаушылық зұ лымдық тары, пайдакү немділік, озбырлық, екіжү зділік жєне басқ а толып жатқ ан мерезедрін сатира семсерімен осқ ылап, айдай єлемге єшкерелеп береді. А.Тқ мағ амбетовтың бұ л саладағ ы сан алуан саналы туындыларының тө лбасы “Берлин кө шесінде” деп аталғ ан ө лең -памфлет еді. Бұ л ө лең де тыныс тарылтқ ан сұ рғ ылт сурет, сұ мдық кө ріністерін ғ ана емес, оларғ а қ арсы қ имыл-єрекет те бар, сатирик А.Тоқ мағ амбетовке тєн оптимистік ө ршіл ү н бар: ашынғ ан ана ү ні, жұ мысшылар ү ні, революцияның жең імпаз кү шіне, жарқ ын келешекке берік сенімді ү н.

Ақ ынның сық ақ ө лең дері кө ркемдік жағ ынан ақ сап жатады, тым тік айтатыны болады. Сатирик ө лең дерінің, єсіресе халық аралық ө лең -фельетондарының бастапқ ы уытын сө з соң ында єлсіретіп жіберетін кездері де кездеседі. Бұ л ертеректегі туындыларынан ұ шырасады. Єдебиетіміздің бү гінгі ө рісіне лайық шеберлікті жазу стилі сонау 20-30 жылдары қ алыптасқ ан А.Тоқ мағ амбетовтен талап етуіміз қ иын болар. Ол бойындағ ы табиғ и дарынын ө з тө тесінен дамытып ө скен, кө п уақ ытын, кө п кү ш-қ уатын қ арбалас кезең дердің қ иындығ ына беріп ө скен халық тық ақ ын, халық тық талант.

А.Тоқ мағ амбетовтің єзіл-сық ақ ө лең дерінде, мысалдарында, єң гімелерінде сєнді кү лкі, мєнді кү лкі, суретті кү лкі, яғ ни қ ұ діретті кү лкі ересен. Сатириктің су тө гілмес жорғ адай тайпалатын сєттерін байқ асаң ызшы. В.Г.Белинский: “… Кө ркем єдебиеттің бояуы да, ү ні де.. бєрі – тіл. Тілге ең қ ажет қ асиет – суреттілік, кө ркемдік” деп айтқ андай, А.Тоқ мағ амбетовтің єсіресе, єзіл-сық ақ єң гімелері мен фельетондары бастан-аяқ осы дең гейде. * (7. 25.)

Ия, “кү лкі сө здің шатысынан тумайды”. Қ азір біздің кейбір жас сатириктеріміз єзіл-сық ақ ө лең, єң гіме жазғ анда єдеби ө лшемнің ауқ ымынан шығ ып айдалағ а кетіп қ алатын, тү сінікті-тү сініксіз сө здерді қ ұ растыра беретін, “жаң алық қ а” ү йір болып тұ р. ¤лең дері тіпті ұ йқ ас, ырғ ақ іздемейді, белгілі бір дені дұ рыс буын санын кө ре алмайсыз. Оқ ырманның, тың даушының кө кейінде қ она қ алуы, қ ұ лағ ына қ ұ йылып жаттала қ алуы қ иын. Тегі, қ ашанда кө ркемдік қ асиеті толымсыз дү ниенің нарқ ы қ ымбат, ө мірі ұ зақ болғ ан емес. ¤з басымда ерекше билік болса, сол жас сатириктерді мектеп қ абырғ асына отырғ ызып қ ойып, оларғ а Асқ ар Тоқ мағ амбетовтің сық ақ ө лең дерін, тіпті сық ақ єң гімелерін де жаттатар едім! ” дейді Ғ аббас Қ абышев “¤зіміздің Асекең ” атты ө з естелігінде.

59 сурак поэмалары

Оның поэмаларын тақ ырыбы, тү рі жағ ынан тө рт топқ а бө луге болады: ауыл ө мірі («Хат», «Бақ ыт кілті», «Қ аскелең», «Ө мірге жол», «Агроном кө ктемі»т. б.); елімізге ең бегі сің ген тарихи адамдарғ а арналғ ан («Батыр Ә ли», «Ақ ын тағ дыры», «Кремль сақ шысы» т. б.); елді, жерді қ орғ ау, отансү йгіштік, ерлік тақ ырыбы («Ажалды жең ген алыптар», «Батырлар дастаны», «Уборщица» т. б.); халық тардың достығ ы тақ ырыбы («Берлин кө шесінде», «Испания», «Қ араң ғ ытү нде», «Рейн жағ асында» т. б.). Ақ ын поэмаларында қ азақ халқ ының кү рес жолындағ ы ө мірі («Қ ара қ ыз», «Қ анды жазу», «Терең толқ ын») мен кең ес адамдарының тыныс-тіршілігі («Кү зетте», «Дария сыры», «Балдақ ты Оспан», т.б.) суреттелген. «Ақ ын тағ дыры» поэмасын Сә кен Сейфуллиннің азаматтық, ақ ындық келбетін ашуғ а арнағ ан. Ақ ынның «Біздің Сә уле», «Тап қ орғ аны», «Буденный маршы», «Бір, екі, ү ш», «Қ ош аман бол», «Кү т мені», «Сү йген жарғ а», тағ ы басқ а лирикалық ө лең дері ә нге арналғ ан. Таң дамалы шығ армаларының жинақ тары жарық кө рген.