Дебиторлық берешектер бөлімінің есебі

2.1. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер берешегінің есебі

Кә сіпорындар мен ұ йымдардың «сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі» деп аталатын бө лім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің осы кә сіпорынғ а деген ә р тү рлі қ арыздары жайлы ақ параттарды қ орытындылау ү шін арналғ ан. Аталғ ан бө лімде келесідей шоттар қ аралғ ан:

301 «Алынуғ а тиісті шоттар»;

302 «Алынғ ан вексельдер»;

303 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің ө зге де берешектері».

Бұ лар активті шот болып табылады. Сондық тан да бұ л шоттардың дебитінде берешектің сомасы жазылса, ал кредитінде берешектің азаюы кө рсетіледі. Алынуғ а тиісті шоттар (дебиторлық берешектер шоты) сатып алушы заң ды немесе жеке тұ лғ алардың сатып алғ ан тауарлары, сондай-ақ кә сіпорынның оларғ а кө рсеткен қ ызметі ү шін қ арыз сомаларын білдіреді.

«Алынуғ а тиісті шоттар» деп аталатын шотта тиеліп жіберілген ө німдер (тауарлар), атқ арылғ ан жұ мыстары мен кө рсетілген қ ызметтері ү шін сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қ абылдағ ан есеп айырысу қ ұ жаттары бойынша тө леуге тиісті сомасы есептеледі. Жалпы «Алынуғ а тиісті шоттар» шотын сипаттай келе олардың қ ысқ а мерзімді активтер екендігін жә не олардың сату нә тижесінде пайда болатындығ ын аң ғ аруғ а болады. Сондық тан оларды кейбір уақ ыттарда «саудалық міндеттемелер» деп те атайды. Олар тауарларды несиеге ө телу (орындалу) кө здеріне басқ адай нұ сқ аулар болмағ ан жағ дайда, оларды сатудан алынды деп санайды. Халық аралық тә жірибеде кез келген адамғ а тауарларды несиеге сату кең кө лемде етек алғ ан, сонымен бірге сатып алушылар ү шін сатып алғ ан тауарларының тө лемін бір немесе бірнеше айдан кейін тө леу (ө теу) қ ұ қ ығ ы да берілген. Мұ ндай несиені коммерциялық несие деп те атайды. Тауарларды несиеге сататын фирмалар, сатып алушының шотты тиісті уақ ытында тө леу қ абілеттілігі бар болатындығ ына бақ ылау шараларын жү ргізулері қ ажет. Сол ү шін ә рбір ұ йымдарда несиелік бө лімдер жұ мыс істейді. Несиелік бө лім тө лем сомасын ұ сынуды, несие кө лемін шектеуді жә не сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден несиені уақ тылы ө теуді қ амтамасыз ететін белгілі бір қ аражаттарды талап етуі мү мкін. Осығ ан орай кә сіпорындар мен ұ йымдардың таң дап алынғ ан ережелері мен негізгі қ ағ идалары есеп саясатында атап кө рсетуі қ ажет. Бұ л шотта сатылғ ан материалдық емес активтер, негізгі қ ұ ралдар, бағ алы қ ағ аздар жә не тағ ы да басқ а дебиторлық борыштар есептеледі.

Кейбір жағ дайларда жабдық таушы сатып алушығ а тиеліп жіберілген тауарлары ү шін вексель алуы мү мкін. Алынғ ан вексель анық талғ ан мерзім ішінде белгіленген соманы тө леу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.

Вексель дегеніміз – оның иесінің белгіленген мерзім, яғ ни уақ ыт біткен соң борышкердің ақ ша тө леуін талап ететін қ ұ қ ығ ын куә ландыратын жазбаша борыштық міндеттемесі. Сатып алу жә не сату объектісі, сондай-ақ капиталды қ ысқ а мерзімді инвестициялау қ ұ ралы бола отырып, вексель қ ұ нды қ ағ аздардың ерекше бір тү рі ретінде қ ызмет етеді.

Вексель белгіленген қ атал нысанында жазылғ ан жазбаша борышқ орлық міндеттеме болып саналады. Вексель ө зінің иесіне міндеттеменің мерзімі ө ткеннен кейін немесе мерзімінен бұ рын вексельде кө рсетілген соманы тө леуді талап етуге даусыз қ ұ қ ық береді. Вексельді толтырушы, яғ ни ол вексель бойынша тө лем жү ргізуге міндет алғ ан заң ды немесе жеке тұ лғ а вексель беруші деп аталады. Ал вексель бойынша тө лем алушы тұ лғ а ремитент болып табылады.

Жасалу ү лгісі жә не қ олданылуы бойынша вексельдер жә й жә не аударылмалы деп аталатын екі тү рге бө лінеді.

Жай вексель дегеніміз тө лем мерзімі келген кезде вексель ұ стаушығ а белгіленген сомада ақ ша тө леуді вексельді беруші ө зіне ешқ андай шарт қ оймай-ақ міндеттейтін қ ұ жат болып табылады, яғ ни қ арапайым тілмен айтқ анда вексель берушінің вексель алушығ а ақ шалай тө лем жасауғ а міндеттемесін білдіреді. Жай вексель борышкердің (қ арызкердің) жазбаша міндеттемесі болып саналады. Вексельде оның берілген уақ ыты, борышкерлік міндеттеменің сомасы, тө ленілетін мерзімі мен жері, тө лем тө леуге тиісті кредитордың аты кө рсетіліп, борышкердің, яғ ни вексель берушінің қ олы қ ойылуы керек.

Аудармалы вексель – (тратта) кредитордың (транссангтың) қ арызкерге (трассатқ а) белгілі бір соманы ү шінші заң ды тұ лғ ағ а немесе жеке тұ лғ ағ а (ремитентке) тө леу жайлы жазбаша ө кімі болып саналынады. Яғ ни оның жә й вексельден ерекшелігі, аударылмалы вексельде вексель ұ стаушының тө леушіге вексельде кө рсетілген ақ ша сомасын ү шінші бір адамғ а эмитентке тө леу туралы жазбаша бұ йрығ ын бере алады.

Вексельдерді сонымен қ атар пайыздық жә не пайызсыздық деп екіге бө луге болады.

Пайыздық вексельдердің атаулы қ ұ нында тө ленетін пайыз сомасы ө з алдына бө лек кө рсетіледі.

Пайызсыздық вексельдерде пайыздық сома ө з алдына бө лек кө рсетілмейді, бірақ ол вексельдің жалпы сомасында қ арастырылады.

Вексельдер ө здерінің тү рлері бойынша коммерциялық, қ аржылық жә не қ азыналық болып ү ш тү рге бө лінеді.

Коммерциялық вексельдер ө нім ө ндіруші кә сіпорындар мен ұ йымдарғ а ол ө німді тұ тынушы, яғ ни сатып алушы кә сіпорындар мен ұ йымдардың тө лем жасау мерзімінің кешіктірілу себебіне байланысты беретін коммерциялық несиесі ретінде рә сімделеді.

Қ азыналық вексельдер мемлекеттік қ азыналық міндеттемеге жатады. Олар Мемлекеттің ішкі қ арыздарын ө теуіне байланысты шығ арылады. Қ азыналық вексельдер негізінен дисконтымен бірге номиналынан шегерім жасауды қ оса алғ андағ ы бағ асы бойынша банктерге жә не басқ а да кә сіпорындар мен ұ йымдарғ а сатылады.

Шоттар бойынша жасалатын есептің ұ йымдастырылуын қ арастырайық. 301 «Алынуғ а тиісті қ арыздар» шотында жө нелтілген ө нім (тауарлар), орындалғ ан жұ мыстар жә не кө рсетілген қ ызметтер ү шін тө леуге банк қ абылдағ ан есептесу қ ұ жаттарын есепке алады. Алынуғ а тиісті дебиторлық қ арыздар ағ ымдағ ы (немесе қ ысқ а мерзімдегі) дебиторлық қ арыздар, яғ ни бір есептік кезең нің ішіндегі болып жә не ұ зақ мерзімдегі дебиторлық қ арыздар, яғ ни бірнеше есептік кезең ді қ амтитын болып екіге бө лінеді.

Кейінгі кездері дебиторлық қ арызды талап ету қ ұ қ ын факторингалық компанияларғ а жү ктейді.

Ф акторингалық операциялардың есебі. Факторинг, басқ аша айтқ анда, қ аржылық агент болып табылады жә не ү шінші тұ лғ а ретінде қ арызды ө ндіріп беру ү шін қ ызмет етеді.

Ондай қ аржылық агент болып банктерде басқ а да несиелік, коммерциялық ұ йымдар бола алады, бірақ олар аталғ ан қ ызметті жү зеге асыру ү шін лицензия болуы керек. Бірақ кез келген кә сіпорын немесе ұ йым факторинг қ ызметімен шұ ғ ылданбастан бұ рын екі жақ тың да несие қ абілеттілігін тексереді жә не кө рсеткен қ ызметі ү шін, ө з қ ұ қ ын берген кә сіпорын автоматты тү рде тө леуге тиіс. Бұ л арада ө зінің дебиторлық қ арызды талап ету қ ұ қ ын берген кә сіпорын мен факторинг компаниясы келісім-шартқ а отырады. Ондай келісім-шарт ашық та, жабық та (конфиденциалды) болуы мү мкін.

302 «Алынғ ан вексель» шотындажө нелтілген тауарлар (жұ мыстар, қ ызметтер) ү шін алынғ ан вексельдердің есебі жү ргізіледі. Дебиторлық қ арызды жабу ретінде вексель ұ стаушының алғ ан векселі бухгалтерлік есепте 302 шотында жә не 301 шоттың кредитінде кө рсетіледі. 302 шотта пайыздық та, пайыздық емес те есептелінеді. Пайыздық вексель бойынша 302 шотында,

1 «Вексель бойынша алынатын пайызы» деп аталатын субшоты ашылуы мү мкін.

Пайыздық емес вексель (марапаттау сомасы жеке кө рсетілмейтіндіктен, вексель номиналдық қ ұ ны бойынша есептелінеді) бойынша екі қ осымша шот ашылуы мү мкін.

2 «Вексельдің алынғ ан сомасынан марапаттау сомасы шегерілген (дисконт)».

3 «Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт)».

Алынғ ан вексель бойынша марапаттау сомасы толық кө лемде, олардың алғ ан кезінде келесі қ алыпта кө рініс табады:

Кесте 1

Алынғ ан вексель бойынша марапаттау сомасы

303 «Басқ а да» шотыбойынша шаруашылық жү ргізуші субъектісі мынадай дебиторлық қ арыздарды есепке алуы мү мкін, атап айтқ анда: цессионардың алғ ан дебиторлық қ арызы, цессионардың цедентке қ арызының пайда болуы жә не т.б.

301-шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларғ а берілген шот-фактуралардың ә р қ айсысы бойынша жү ргізіледі. Оның аналитикалық есебі сатып алушалардың тө леу мерзімі ө тпеген берешегімен жә не мерзімінде тө ленбеген берешегі жө нінде; 302-шоты бойынша, тө леу мерзімі ө тпеген вексельдермен, банкілерде есепке алынғ ан вексельдермен, ақ ша қ аражаты мерзімінде тү спеген вексельдермен қ амтамасыз етілген берешек жө нінде деректер алуды қ амтамасыз етуге тиіс; 303 –шоты ә рбір дебитор немесе келісім-шарт бойынша, яғ ни есеп айырысуды жү зеге асыруына қ арап жү ргізіледі.

2.2. Кү мә нді дебиторлық берешектер есебі

Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заң ды жә не жеке тұ лғ алардың тө лем қ абілеттілігін анық тау жү йесін қ аншалық ты арттырғ анмен, оларғ а несиеге сатылғ ан тауарлар немесе қ ызмет ү шін уақ ытылы есеп айырыспай немесе алынуғ а тиісті сомалардың бір бө лігі ғ ана ө теліп, қ алғ ан бө лігінің алынбай қ алуы іс-тә жірбиеде ә рдайым кездесіп отырады. Мұ ндай жағ дайлардың алғ ашқ ы нысандары болып борышкер кә сіпорындар мен ұ йымдардың банкрот болып қ алуы немесе ол кә сіпорындар мен ұ йымдардың таратылуы, сондай-ақ берешекті талап ету мерзімінің ө тіп кетуі табылады.

Ә рбір кә сіпорын тек тө леуге қ абілетті сатып алушының болғ анын қ алар еді. Алайда, ө мірдің ө зі кө рсетіп отырғ андай, ол ә рқ ашанда барлығ ына бірдей табыла бермейді. Сондық тан тауарларды несиеге сатқ ан кә сіпорындарда белгіленген мерзімдерде тө лемейтін клиенттер ә рқ ашанда болып табылады.

Сатып алушылардың келісімшартқ а сә йкес белгіленген мерзімде тө лемеген шоттары – 31 «Кү мә нді қ арыздар» деп аталады. Кү мә нді қ арыздарғ а-уақ ытында тө ленбеген, жабылмағ ан жә не де тиісті кепілдікпен қ амтамасыз етілмеген дебиторлық берешектер жатады. Қ азақ стан Республикасының заң ына сә йкес талап ету мерзімі ө тіп кеткен дебиторлық берешек кү мә нді қ арыз болып саналады. Ө телу-ө телмеуі белгісіз, кү мә н тудыратын берешектерді есептен шығ арудың екі тә сілі бар.

Радостовец Р.К., Радостовец В.В., Ғ абдулин Т.Ғ., Шмидт О.И.Кә сіпорындағ ы бухгалтерлік есеп: ө ң деліп жә не толық тырылып 3-ші рет басылуы. – Алматы: Қ азақ стан аудит орталығ ы, 2002, – 656 бет. 253 – бет.

1. Тікелей есептен шығ ару ә дісі, мұ нда шығ ындар нақ ты шоттарды ү мітсіз деп танығ аннан кейін ғ ана тікелей есптен шығ арылады.

2. Резервтік ә діс, бұ л жағ дайда шығ ындар алдын ала қ арастырылғ ан тә сілмен есептеледі. Мұ ндай берешекке болжам жасалынады.

Тікелей есептен шығ ару ә дісі бухгалтерлік есеп тұ рғ ысынан қ олайлы болып саналмайды. Ө йткені ол кірістер мен шығ ындарды сә йкестілікке келтіре алмайды, яғ ни кү мә нді берешектерді тауарлар жеткізіліп тү сірілген немесе қ ызметтер кө рсетілген сә тінде емес, оның кү дікті деп танылғ ан есептік мезетінде ғ ана шығ ындарғ а жатқ ызады. Сонымен, 5-БЕС-ке сә йкес кү мә нді берешек бойынша резервті қ ұ ру тә ртібі бұ рынғ ы мә мілелерге байланысы болғ ан кірістер мен шығ ындар жағ дайларынан шығ ып бір жолғ ы болып танылады.

Кә сіпорындар мен ұ йымдар кү мә нді қ арыздарғ а шығ ындардың есебіне резерв жасай алады. Кү мә нді қ арыздар бойынша резервтердің есебі «Кү мә нді қ арыздар бойынша резервтер» шотында жү ргізіледі. Кү мә нді қ арыздар бойынша резервтер есеп беретін жылдың соң ында жабдық таушылар мен сатып алушылар арасында дебиторлық берешекке тү гендеу жү ргізу нә тижесіне сү йене отырып жасалынады. Азаматтық кодекстің бірінші бө ліміндегі 178 бабына сә йкес берешектің ө телу мерзімінің жалпы уақ ыты 3 жыл болып белгіленеді. Ү ш жыл аралығ ында ө телмеген берешек кү мә нді қ арыздарғ ы жасалғ ан резерв сомасының есебінен есептен шығ арылады.

Қ азақ стан Республикасының заң ына сә йкес талап ету мерзімі ө тіп кеткен дебиторлық борыштар «ү мітсіз қ арыз» – деп танылады. Ал ү мітсіз қ арыздар сомасы қ ұ рылғ ан кү мә нді қ арыз бойынша резерв есебінен есептен шығ арылады. Егер кә сіпорындар мен ұ йымдар кү дікті қ арыз бойынша резерв қ ұ рмаса жә не ү мітсіз қ арыздың айқ ындалу жағ дайы пайда болса, онда бұ л сома кезең шығ ындарына жатқ ызылып есептен шығ арылады. Сондай-ақ бұ л сома қ аржы-шаруашылық қ ызметінің нә тижесі туралы есеп беруде кө рсетілуі тиіс.

Кез келген кә сіпорындар мен ұ йымдарды алып қ арасақ та олардың барлығ ы да қ ай шоттардың тө ленбейтіндігін алдын ала болжап білуі мү мкін емес. Дегенмен де қ аржылық есеп беруі кезінде жыл бойы жұ мсалғ ан шығ ындарды жабатын сомаларды анық тау қ ажет. Бұ л уақ ыттағ ы бағ алаудың салдарынан елеулі айырмашылық тардың пайда болуы ық тимал. Жалпы халық аралық тә жірбиеде кү мә нді қ арыздарды бағ алау ү шін мынадай екі ә дісі қ олданылады:

– несиге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пейыз ә дісі (қ аржы-шаруашылық қ ызметі туралы есеп беруде);

– дебиторлық қ арыздарды ө телу мерзімі бойынша есептеу ә дісі (бухгалтерлік баланста).

Бұ ндағ ы бірінші аталғ ан ә дістің мақ саты кү мә нді дебиторлық берешектердің нә тижесінде туындағ ан шығ ындарды дұ рыс есептеу болса, екінші ә дістің мақ саты дебиторлық берешектің таза ө зіндік қ ұ нын дұ рыс есептеу болып табылады. Кө птеген кә сіпорындар мен ұ йымдарда бұ л ә дістердің екеуі де кең інен қ олданылады.

Жоғ арыда аталғ ан несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз ә дісіне тоқ талатын болсақ, бұ л ә діс сә йкестік принципіне бағ ытталғ ан. Мұ нда кү мә нді берешектерден шеккен нақ ты шығ ындар мен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз арасындағ ы қ атынастардың орташа пайызы тә жірибеге сү йене отырып есептеледі. Содан кейін бұ л пайыз кү мә нді қ арыздар кө лемін анық тау ү шін есеп беру кезең індегі сатылғ ан нақ ты ө німге қ олданылады.

Негізінен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз ә дісі бойынша ә рдайым дебиторлық қ арыздардың таза ө зіндік қ ұ нын есептеп отыру мү мкін емес. Бұ л ә дістің тұ жырымдамалық негізі болып сә йкестілік принципі қ ызмет етеді. Ө йткені кү дікті қ арыз сатылым негізінде туындағ ан. Ә діс қ олданылуы барысында ө те қ арапайымдылығ ымен жә не тиімділігімен ерекшелінеді. Ескеретін жағ дай, несиеге сатылғ ан тауарларғ а қ олданылатын пайыз мө лшері ә рдайым жаң артылып отыруы тиіс.

Кү мә нді қ арыздарды бағ алау ү шін қ олданылатын дебиторлық қ арыздарды ө телу мерзімі бойынша есептеу ә дісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық қ алдық тың қ алуына негізделген. Бұ л ә діс бойынша кү дікті борыш пайызын анық тағ ан уақ ытта ө ткен кезең мә ліметтері пайдаланылады. Ә дістің негізгі мақ саты болып кү тіп отырғ ан кү дікті дебиторлық борыштың нақ ты ақ шалай ө зіндік қ ұ нын анық тау есептеледі. Несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз ә дісіне қ арағ анда дебиторлық қ арыздарды ө телу мерзімі бойынша есептеу ә дісі дебиторлық қ арыздардың нақ ты ө зіндік қ ұ нын ө теуге қ ажетті кү мә нді қ арыздарғ а жасалғ ан резерв сомасының дұ рыс жасалуына мү мкіндік береді. Кейіннен кү дікті қ арыздарғ а жасалғ ан резерв сомасының ағ ымдағ ы қ алдығ ы талап етілген қ алдық қ а сә йкес тү зетіледі. Бұ л жағ дайда кү мә нді қ арыз берілген тү зетілім сомасына дебиттелінеді. Жалпы кү мә нді қ арыздар бойынша жасалынғ ан қ ажетті резерв сомасының мө лшерін анық тау ү шін мыналар қ олданылады:

– негізгі дебиторлық берешекке жасалғ ан бірың ғ ай қ ұ рамдастырылғ ан мө лшерлеме;

– алынуғ а тиісті шоттың мерзіміне сә йкес ә рбір сомасына бө лек негізделген мө лшерлеме.

2.3. Еншілес (тә уелді) серіктестіктердің дебиторлық берешектерінің

есебі

Еншілес (тә уелді) серіктестіктердің қ арыздарын есепке алу ү шін Бас шоттар тізбегінде 32 «Еншілес, тә уелді серіктестіктердің дебиторлық қ арыздары» бө лімшесі қ арастырылғ ан.

Бұ л бө лімшеге мына шоттар кіреді:

321 «Еншілес серіктестіктердің қ арыздары»;

322 «Тә уелді серіктестіктердің қ арыздары»;

323 «Бірлесіп-бақ ыланатын заң ды тұ лғ алардың қ арыздары».

Аталмыш бө лімшенің шоттарында еншілес, тә уелді жә не бірлесіп бақ ыланатын заң ды тұ лғ алардың ағ ымдағ ы дебиторлық қ арыздары жинақ талып кө рсетіледі. Соң ғ ы жылдары кө птеген еншілес кә сіпорындар пайда болды. Кә сіпорындардың мұ ндай нысандарының пайда болуы Бас кә сіпорындарғ а капиталды ө те икемді пайдалануғ а, шаруашылық есеп бастамаларын шалафабрикаттармен, жинақ таушы бұ йымдармен қ амтамасыз етуге, кә сіпорын ұ жымдарын ауыл шаруашылық ө німдерімен жә не тағ ы басқ а жабдық тауғ а мү мкіндік береді.

«Шаруашылық серіетестіктері» дегеніміз пайда табу мақ сатына негізделген жә не жарғ ылық қ оры қ ұ рылтайшылардың салғ ан салымдарының ү лесімен анық талатын коммерциялық ұ йымдар немесе заң ды тұ лғ алар болып табылады. Қ азақ стан Республикасындағ ы шаруашылық серіктестіктер: толық

серіктестік, сенім серіктестігі, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қ осымша

жауапкершілікті серіктестік жә не акционерлік қ оғ амдар нысандарында болуы мү мкін. Осы жоғ арыда айтылғ ан еншілес серіктестік дегеніміз, басқ а (негізгі) шаруашылық серіктестік оның жарғ ылық қ орына ү лесін қ оса алатын

серіктестік болып табылады. Еншілес шаруашылық серіктестігі ө зінің негізгі шаруашылық серіктестігінің қ арыздарына жауап бермейді. Тә уелді серіктестіктердің еншілес серіктестіктерден айырмашылығ ы, олар филиал боп табылады жә не ондай серіктестіктердің ө з алдына жарғ ылық қ орлары болмайды, ал олардың балансы ішкі қ олдануғ а ғ ана арналады. Сонымен қ атар, тә уелді серіктестіктер ө здерінің қ аржы-шаруашылық қ ызметінің бухгалтерлік есебін ө здері жү ргізіп, есеп тіркелімдерін, бас кітапты толтырады жә не баланстарын жасайды.

Еншілес кә сіпорын бас кә сіпорынғ а қ атысты, ал немерелес – еншілес кә сіпорынғ а қ атысты заң ды дербестігін сақ тайды жә не еншілес жә не немерелес кә сіпорындардың банкротқ а ұ шырағ аны, зиян тартқ аны ү шін бас кә сіпорынның жауап бермейтіні секілді, бас кә сіпорын зиян тартып, банкротқ а ұ шырағ ан жағ дайда олар да ол ү шін жауап бермейді. Ө з табыстарының бө лігін олардың пайдасына қ айта бө ліске салатын еншілес кә сіпорындардың қ ызметін бас кә сіпорын, ал немерелес кә сіпорынның қ ызметін еншілес кә сіпорын бақ ылауғ а алады.

321, 322 жә не 323 шоттарда еншілес, тә уелді жә не бірлесіп бақ ыланатын кә сіпорындармен ағ ымдағ ы есеп айырысудың барлық тү рлері жө ніндегі ақ параттар жинақ талып қ орытылады (балансаралық есеп айырысу).

Бұ л шоттар-негізгі, активті, кү рделі; ә рбір еншілес, тә уелді жә не бірлесіп-бақ ыланатын кә сіпорындар бойынша талдамалық есеп осы шоттардың кө мегімен тізімдемелерде немесе машинограммада жү ргізіледі.

Бас кә сіпорын еншілес (тә уелді) серіктестіктердің дебиторлық қ арыздары кө рсетілген 321-323 шоттарынан басқ а 64, «Еншілес (тә уелді) серіктестіктерге кредиторлық қ арыздар» бө лімшесінің шоттарында да (641-643 шоттар) есеп айырысу жү ргізетінін ескеру керек. 641-643 шоттарда еншілес (тә уелді) серіктестіктерден алынғ ан шикізат, дайын ө нім, атқ арылғ ан жұ мыс, кө рсетілген қ ызмет бойынша есеп айырысу кө рсетіледі.

Бас жә не еншілес (тә уелді) серіктестіктердің арасында жасалғ ан 641-643 жә не 321-323 шоттары бойынша есеп айырысуды салыстырып тексеру актісінің негізінде дебиторлық жә не кредиторлық қ арыздар жабылуы мү мкін:

- 641-643-шоттар дебеті;

- 321-323-шоттар кредиті - ө телген дебиторлық қ арыздар сомасына.

Есеп айырысу шоттары (321-323 жә не 641-643) арқ ылы бас кә сіпорынның жә не еншілес (тә уелді) серіктестіктердің есеп айырысуы жү ргізіліп қ ана қ оймайды сонымен қ атар бір еншілес (тә уелді) серіктестіктің екінші бір серіктестікпен есеп айырысуы жү ргізіледі.

2.4. Басқ адай дебиторлық берешектердің есебі

Кә сіпорындар мен ұ йымдарда басқ адай операциялар бойынша тиісті дебиторлық берешектер тө мендегідей шоттарда есептеледі:

331 «Алынуғ а тиісті қ осылғ ан қ ұ н салығ ы»;

332 «Есептелген пайыздар (проценттер)»;

333 «Жұ мысшылар мен басқ адай тұ лғ алардың берешегі»;

334 «Ө зге де дебиторлық берешектер».

Бұ л шоттарда «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер» бө лімшесінде есептелуге жатпайтын (сатылғ ан тауарларғ а, кө рсетілген қ ызметтерге, орындалғ ан жұ мыстарғ а жатпайтын) есеп айырысу операциялары есептеледі.

331 «Алынуғ а тиісті қ осылғ ан қ ұ н салығ ы»шоты ұ йымның сатып алынғ ан негізгі қ ұ ралдары, материалдары тағ ы да басқ алары бойынша жабдық таушыларғ а тө ленген қ осылғ ан қ ұ н салығ ы сомасы жайлы ақ параттарды жинақ тауғ а арналғ ан. Салық тың бұ л тү рі барлық тауарлар мен қ ызметтерді қ амтитын жанама салық болып саналады. Осығ ан орай бұ л салық ты сатып алушылар тауардың қ ұ нына қ осып тө лейді. Жанама салық тар бюджетке тауарларды сатып алатын заң ды жә не жеке тұ лғ алардан тү спейді, керісінше осы тауарларды сатушылардан тү седі. Неғ ұ рлым бағ а жоғ ары болса, соғ ұ рлым салық сомасы да жоғ ары болады. Бюджетке тө ленілетін қ осылғ ан қ ұ н салығ ы сатылғ ан тауарлар (жұ мыстар мен қ ызметтер) ү шін сатып алушылардан алынғ ан салық пен материалдық ресурстар ү шін жабдық таушыларғ а тө ленген қ осылғ ан қ ұ н салығ ы сомалары арасындағ ы айырмашылық ретінде анық талады.

Кә сіпорындар Қ азақ стан Республикасының Салық кодексіне сә йкес бухгалтерлік есепте жә не салық есебінде есептеу ә дісін қ олданады.

Бухгалтерлік есепте қ осылғ ан қ ұ нғ а салынатын салық (Қ Қ С) бойынша есеп айырысуды кө рсету ү шін 331 «Орны толтырылуғ а тиісті қ осылғ ан кү н салығ ы» шоты қ олданылады.

331-шот дебеті бойынша 671 «Жабдық таушылармен жә не мердігерлермен есеп айырысу» шотының кредитімен корреспонденциялана отырып, сатылып алынғ ан тауарлы-материалдық қ ұ ндылық тары, атқ арылғ ан жұ мыстар жә не кө рсетілген қ ызмет ү шін акцентелінген шоттар бойынша Қ Қ С кө рсетіледі.

331 шоттың дебеті бойынша есепке алынғ ан Қ Қ С сомасы қ оймаларғ а қ ұ ндылық тардың нақ ты тү суіне қ арай (атқ арылғ ан жұ мысты қ абылдау) осы шоттың кредитінен 633 «Қ осылғ ан қ ұ н салығ ы» шотының дебетіне жазылады.

332 «Есептелген пайыздар (проценттер)»шотында ұ йымның шартта қ аралғ ан жалғ а берген негізгі қ ұ ралдары, берген несиелері мен қ арыздары, алғ ан вексельдері ү шін пайыз (процент) тү рінде алатын сомасы, сондай-ақ салынғ ан инвестициядан алатын дивидендтерінің сомасы есептелінеді. Бұ л шотта есептелінген проценттер бойынша дебиторлық қ арыздар жө нінде ақ параттарды табуғ а болады (ұ сынылғ ан заемдар, вексельдер, негізгі қ ұ ралды жалғ а алу жә не т.б.).

Алынуғ а тиісті проценттік ү стеме тө лем 332 «Есептелінген проценттер» шотының дебеті жә не 724 «Акциялар бойынша дивиденттер жә не процент тү ріндегі табыстар» шотының кредитінде кө рсетіледі.

333 «Жұ мысшылар мен басқ а тұ лғ алардың берешегі»деп аталатын шотта жұ мысшылар мен басқ а да тұ лғ алардың дебиторлық борыштары жайлы ақ параттар жинақ талады. Бұ л шотта жұ мысшылар мен басқ а да тұ лғ аларғ а аванс ретінде (қ арызғ а) қ ызметтегі іс-сапарлары ү шін жә не басқ адай шығ ындар ұ шін берілген сомалар, сонымен қ атар жұ мысшылар мен қ ызметкерлерден олардың кә сіпорынғ а тигізген зияндары ү шін ұ сталатын сомалар есептелінеді.

Есеп беруге тиісті тұ лғ алармен есеп айырысуды есепке алу. Ө неркә сіптік-шаруашылық қ ызметі барысында кә сіпорын ө з қ ызметкерлерін қ ызмет бабымен іс-сапарғ а жібереді, дү кендерден кең се жабдық тарын сатып алады, почта арқ ылы жіберілген ақ шаларды жә не басқ а да шығ ындарды тө лейді. Бұ л шығ ындардың ү немі банк мекемелері арқ ылы нақ ты ақ шасыз есеп-айырысу жолымен тө ленуі мү мкін емес. Сондық тан да жоғ арыда аталғ ан жә не басқ а да шығ ындарды тө леу ү шін қ ызметкерлерге қ олма-қ ол ақ ша беріледі жә не олар сол алғ ан ақ шасына есеп беруі тиіс.

Аванс тек басшының жарлығ ымен жә не нақ ты қ ажеттілік жеткен кезде есеп беруге тиісті адамдарғ а жә не қ ызмет бабымен жіберілетін тұ лғ аларғ а беріледі. Есеп беруі тиісті адамдарғ а берілетін сомалар оны қ уаттайтын қ ұ жаттарының негізінде жұ мсалады жә не белгіленген мерзімде бухгалтерияғ а тапсырады (толтырылғ ан аванс қ ұ жаты тө менде келтірілген).

Аванс есептерін бухгалтерия тексереді, сонан соң оларды субъектінің басшысы бекітеді. Дұ рыс рә сімделмеген аванс есептері жә не оларғ а қ оса тіркелген қ ұ жаттар қ айта рә сімдеу ү шін есеп беруші адамдарғ а қ айтарылады.

Есеп беруге тиісті адамдар ө здеріне берілген аванстарды толық қ айтармаса, онда ол олардың сомасы жалақ ысынан біртіндеп немесе тү гелдей ұ сталады. Аванс қ ұ жаттары бойынша артық жұ мсалғ ан сома ең беккерлерге кассадан беріледі.

Іс-сапары бойынша жұ мсалғ ан шығ ыстардың есебі. Іс-сапар шығ ыстары деп кә сіпорын басшысының жарлығ ы бойынша белгілі бір мерзімге қ ызмет бабының тапсырмасын орындау ү шін қ ызметкерлердің (ең беккерлердің) басқ а кә сіпорынғ а беру ү шін алғ ан қ аражатын айтады. Ол алдын-ала жасалғ ан ең бек шартымен, Қ азақ стан Республикасының «Ең бек туралы» заң ымен қ аралғ ан шаралар бойынша беріледі. Іс-сапар шығ ыстары ө телетін шығ ыстар қ атарына жатады.

Ө кілділік шығ ыстарының есебі. Шаруашылық жү ргізуші субъектілер ө з қ ызметтерінің барысында ө кілділік шығ ыстарын есеп беруге тиісті адамдар арқ ылы қ олма-қ ол ақ шалардың кө мегімен жү зеге асыруы мү мкін. Ол негізінен ресми адамдарғ а сыйлы қ ызмет кө рсету ү шін, іскерлік контракт жасау ү шін, акционерлер жиналысына келген директорлар ү шін жә не т.б. шаралар ү шін алынуы мү мкін.

Ө кілділік шығ ыстарының сомасы, заң да бекітілген нормасымен сә йкес келуі тиіс:

Кесте 2

Ө кілдік шығ ыстарының сомасы

Ресми кездесу кезінде шақ ырылғ ан жақ тардан қ абылдаушы жақ тардың қ атысушылары кө п болмауы керек, яғ ни келген делегацияның саны аудармашылармен қ оса есептегенде 5 адам болса, онда қ абылдаушы жақ тың да адамдары 5-тен аспағ аны жө н.

Материалдық зиян шегудің орнын толтыру бойынша есебі (есептеуі). 333 шотында жоғ арыда келтірілген баптармен қ атар, ең беккерлердің кем шық қ ан жә не жоғ алғ ан мү ліктерінің (ақ ша, тауарлы-материалдық қ ұ ндылық тары т.б.) орнын толтыру бойынша есебі кө рініс табады.

Кінә лі тұ лғ адан ө ндіріп алуғ а жататын сомасына 333 шоты дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі, яғ ни кем шық қ ан ақ шаның немесе мү ліктің нақ ты қ ұ нына; ал нақ ты қ ұ нымен нарық тық бағ асының айырмасына 333 дебеттеліп, 727 шоты кредиттеледі. Ал мү ліктің нарық тық қ ұ нынан ұ сталатын Қ Қ С сомасына 333 шоты дебеттеліп, 633 шоты кредиттеледі.

Келтірілген материалдық зияндар ең беккерлердің жалақ ысынан ұ сталуы мү мкін, ол кезде 681 дебеттеледі де, 333 шоты кредиттеледі; ал егер де олар ө з кінә сін мойындап, нақ ты қ олма-қ ол ақ шамен тө лейтін болса, онда 451

Радостовец Р.К., Радостовец В.В., Ғ абдулин Т.Ғ., Шмидт О.И.Кә сіпорындағ ы бухгалтерлік есеп: ө ң деліп жә не толық тырылып 3-ші рет басылуы. – Алматы: Қ азақ стан аудит орталығ ы, 2002, – 656 бет. 263 – бет.

шоты дебеттеледі де, 333 шоты кредиттеледі.

334 Басқ адай дебиторлық қ арыздар. Бұ л шотта жалгерлік бойынша келіп тү сетін міндеттемелеріне, бюджетке артық аударылғ ан сомаларына, шағ ым-талап сомаларына, ТМЗ кем шығ уына, нормадан тыс табиғ и кемітулеріне, айыппұ лдарына т.б. ақ параттарына шолу жасалынады.

Шағ ым-талап (претензия) бойынша есеп айырысуды есепке алу. Шағ ым-талап деп – кредитордың ө зінің мү ліктік қ ұ қ ығ ы мен мү ддесінің бұ зылуына байланысты қ арыздарды ө з еркімен реттеу жө ніндегі жазбаша талабын айтамыз. Белгіленген тә ртіп бойынша талап еткенге дейін кредитор

алдын-ала тікелей қ арызданушығ а шағ ым-талабымен баруы керек.

Кем шық қ ан ө німдер, тиісті сапағ а сай келмейтін немесе комплектісі (жиыны) тү гел емес ө німдер қ ұ нының орнын толтыру жө ніндегі жә не осындай ө німдерді жеткізгені ү шін айыппұ л тө леуді қ оса алғ андағ ы шағ ым-талаптар бір айдың ішінде қ ойылады, ал басқ а себептер бойынша туындағ ан шағ ым-талаптар екі айдың ішінде қ ойылады.

Ішкі шаруашылық есеп айырысуларды есепке алу. Ішкі шаруашылық – бұ л кә сіпорындардың ө з филиалдарымен, ө з ө кілдіктерімен, бө лімдермен жә не басқ а да ерекшеленген бө лімшелерімен жә не жеке (дербес емес) балансқ а шығ арылғ андармен (кү рделі қ ұ рылыс, қ осалқ ы ауыл шаруашылығ ы, ағ аш дайындау) есеп айырысу. Есепке алу тә жірибесінде кә сіпорындар мен жеке балансқ а шығ арылғ ан бө лімшелерінің арасында болатын ішкі баланстық есептерін атайды.

334-шоты бойынша аналитикалық (талдамалық) жә не жинақ тық (синтетикалық) есептерін ұ йымдастырудың тә ртібі 32 «Еншілес (тә уелді) серіктестердің дебиторлық қ арыздары» бө лімшесінің шоттары бойынша жү реді.

2.5. Алдағ ы кезең шығ ындарының есебі

Шаруашылық қ ызметінің барысында кә сіпорында келесі есепті кезең нің ө ндіріс шығ ындарына немесе айналымына жатқ ызылатын шығ ындар туындайды, яғ ни пайда болады. Мұ ндай шығ ындарғ а мынадай жұ мсалғ ан шығ ындар: маусымдық ө неркә сіп саласында ө ндірісті дайындау бойынша; жаң а ө ндірісті, жаң а цехтарды, жаң а агрегаттарды қ ұ рау жә не жаң а кә сіпорындарды игеру бойынша; ө німнің жаң а тү рін ө ндіруді игеру мен дайындау жә не технологиялық процесстер бойынша; егістік жерлерді қ айта ө ң деу; ө ндірісті ұ лғ айтқ ан немесе ұ йымдастырғ ан жағ дайда жұ мысшыларды жаппай жұ мысқ а қ абылдағ ан кезде; техникалық ә дебиетке, газеттерге жә не журналдарғ а жазылғ ан кезде; алдағ ы есепті кезең ү шін тө ленген жалдау ақ ысы; алдын ала тө ленген сақ тандыру тө лемдері жә не басқ а да шығ ындары жатады.

«Алдағ ы кезең шығ ындары» деп есеп беретін кезең де шығ арылғ ан, бірақ келесі есеп беретін кезең нің шығ ындарына жататын шығ ындарды айтады. Келешек кезең шығ ындарын есепке алу 34 «Алдағ ы уақ ыттың есебіне жататын шығ ындар» бө лімшесінің шоттарында жү ргізіледі. Оларғ а мына шоттар кіреді:

341 «Сақ тандыру полисі»;

342 «Жалгерлік тө лемдері»;

343 «Болашақ кезең нің есебіне жататын басқ а да шығ ыстар».

Алдағ ы уақ ыттың есебіне жататын шығ ындардың аналитикалық (талдамалық) есебі шығ ынның ә р тобы бойынша келешек кезең шығ ындарын есепке алу тізімдемесінде немесе тиісті машинограммада жү ргізіледі.

Тізімдемеге жазбалар отыз тө ртінші бө лімшенің шоттарының дебеті бойынша ө ң деу кестелерінен «Ең бек ақ ыны бө лу», «Негізгі қ ұ ралдардың амортизациясы», «Қ осалқ ы ө ндіріс пен шаруашылық тардың қ ызметін бө лу», жә не басқ а да бастапқ ы қ ұ жаттар бойынша жазылады.Нә тижесінде тізімдемеде немесе машинограммада 34-бө лімшенің шоттарының дебеті бойынша тү рлі шоттардың кредитінен айналым жинақ талады.

34 «Алдағ ы уақ ыттың есебіне жататын шығ ындар» бө лімшесінің шоттары бойынша жасалатын шоттар корреспонденциясын қ арастырайық.

341 «Сақ тандыру полисі» шоты бойынша. Бұ л шотта тө ленген сақ тандыру полисінің сомасы есептеледі. Сақ тандырушығ а бірнеше ай бұ рын сақ тандыру тө лемдерін тө леу кезінде 651 «Мү лік жә не жеке басты сақ тандыру бойынша есеп айырысу» шоты дебеттеледі жә не 441, 431, 432, 451 жә не тағ ы басқ ы шоттары кредиттеледі. Алдын ала тө ленген сақ тандыру тө лемінің сомасы бір мезгілде 651 шоттың кредитіне 341 «Сақ тандыру полисі» шотының дебетіне есептен шығ арылады.

Сақ тандыру тө лемінің сомасы сақ тандыру полистерінде айқ ындалғ ан айлық тө лемнің кө лемінде 811, 821, 938, 948, 126 жә не тағ ы басқ а шоттардың дебетінде есептен шығ арылады.

342 «Жал тө лемі» шоты бойынша. Жал тө лемі шоты алдағ ы кезең дер ү шін тө ленген жал тө лемдерінің сомасын кө рсетеді. Бұ л шотта жалғ а алушылар жалғ а берушілерге негізгі қ ұ ралдарды жалғ а алғ аны ү шін бірнеше ай бұ рын тө ленген жалгерлік тө лемдер сомасын есепке алады.

Алдын ала тө ленген жалгерлік ақ ысының сомалары 687 «Басқ а да кредиторлық қ арыздар» шотының дебетіне жә не 441, 431, 432, 451 шоттарының кредитіне жазылады. Алдын ала тө ленген жал ақ ысы сомасын бір мезгілде 342 шоттың дебетіне 687 шоттың кредитіне жатқ ызады. Жал тө лемі тө ленген кезең деріне қ арай тең дей бө ліктермен ай сайын 126, 811, 821, 937 шотарының дебетіне 342 «Жал тө лемі» шотының кредитіне есептен шығ арылады.

343 «Болашақ кезең нің есебіне жататын басқ а да шығ ыстар» шоты «Сақ тандыру полисі» мен «Жал тө лемі» деп аталатын шоттарда аталмай кеткен басқ адай алдағ ы кезең шығ ындары жайлы ақ параттарды есептеу ү шін арналғ ан.

Кә сіпорын ә рбір жыл ү шін есептен шығ аруғ а жататын ө ндіріс немесе айналым шығ ындарына есеп айырысу немесе алдағ ы кезең шығ ындары сомасына негіздеме жасайды.

Болашақ кезең нің есебіне жататын шығ ындар жыл сайын тү гелденуі қ ажет. Бұ л тү гелдеу осы шоттың келесі жылғ а ауысатын қ алдық тарының айқ ындылығ ын жә не олардың жыл ішіндегі ө ндіріс шығ ындарына немесе айналым шығ ындарына жататындығ ын қ амтамасыз етеді.

2.6. Берілген аванстар есебі

Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі 35 «Берілген аванстар» бө лімшесінің шоттарында жү ргізіледі. Бұ л бө лімшенің ү ш шоты бар:

351 «Тауарлық -материалдық қ орларды жеткізіп беруі ү шін берілген аванстар»;

352 «Орындалатын жұ мыстар мен кө рсетілетін қ ызметтер ү шін берілген аванстар»;

353 «Ө згн де берілген аванстар»;

Ал «берілген аванстар» дегеніміз – ұ йымның жабдық таушылар мен қ ызмет кө рсетушілерге олардан алынатын тауарлық -материалдық қ орлар, негізгі қ ұ ралдар, материалдық емес активтер ү шін жә не олардың кө рсететін қ андайда бір қ ызметі ү шін алдын ала тө леніп қ ойылғ ан сомалары болып табылады.

35 «Берілген аванстар» бө лімшесінің шоттарында тауарлық -материалдық қ ұ ндылық тарды жеткізуге, тапсырыс берушілерден олардың ішінара дайын болуына қ арай қ абылданғ ан ө німдер, жұ мыс жә не қ ызмет бойынша тө лем жасауғ а берілген аванстар бойынша кө рсетіледі.

Аванс берілген жағ дайда 35 бө лімшенің шоттары дебеттеледі жә не 441 «Есеп айырысу шотындағ ы нақ ты ақ ша», 431 «Ел ішіндегі валюталық шоттағ ы нақ ты ақ ша», жә не т.б. шоттары кредиттеледі. Босатылғ ан тауарлы-материалдық қ ұ ндылық тарды, атқ арылғ ан жұ мысты жә не кө рсетілген қ ызметті қ абылдау актісін, шот-фактураларды алу кезінде 20 «Материалдар» (201-208 шоттар), 22 «Тауарлар» (222, 223 шоттар), 331 «Орны толтырылуғ а тиісті қ осылғ ан қ ұ н салығ ы», 92 «Кө мекші ө ндірістер», 93 «Қ осымша шығ ындар» жә не т.б. бө лімшелердің шоттары дебеттеледі жә не 671 «Жабдық таушылармен жә не мердігерлермен есеп айырысу» шоты кредиттеледі.

Алынғ ан тауарлы-материалдық қ ұ ндылық тар ү шін атқ арылғ ан жұ мыс жә не қ ызмет ү шін жабдық таушылар мен мердігерлерге тиесілі қ арыздарды тө леу (671 шоттың дебеті, 431, 441, 445 шоттардың кредиті) 351 жә не 352 шоттарда есепке алынғ ан оларғ а бұ рын тө ленген авансты ұ стап қ алу арқ ылы жү зеге асырылады.

Жабдық таушылар мен мердігерлерге тиесілі қ арыздарды ө теуге жіберілген тө ленген аванстың сомасына 671 шоты дебеттеледі жә не 351, 352 шоттары кредиттеледі.

Жабдық таушының сатып алушығ а тұ тастай немесе жартылай пайдаланылмағ ан аванстар сомасын кері қ айтаруы 431, 441 немесе 451 шоттардың дебеті жә не 351 немесе 352 шоттардың кредиті бойынша кө рсетіледі. Талап ету мерзімі (3 жыл) ө ткеннен кейін алынбағ ан аванстарды есептен шығ ару 351 жә не 352 шоттардың кредиті бойынша жә не келесі шоттардың дебеті бойынша есептен шығ арылады:

845 «Басқ а да қ осалқ ы қ ызмет бойынша шығ ындар» - алынбағ ан қ арыздар есеп беру жылының табысының есебінен есептен шығ арылғ ан жағ дайда;

- қ арыздарды бұ рын жасалғ ан қ орлардың есебінен есептен шығ арғ ан жағ дайда 321 «Кү мә нді қ арыздар бойынша резервтер».

Берілген аванстардың талдамалық есебі тү рлі дебиторлармен жә не кредиторлармен есеп айырысудың талдамалық есебі тізімдемесінде ә р дебитор бойынша 351 жә не 352 шоттардың жекелеген тү рінде немесе бухгалтерлік есеп компьютерленген жағ дайда машинограммада жү ргізіледі.

Жалпылама аталмыш бө лімшенің шоттары тауарлық -материалдық қ орларды жеткізгені ү шін алдын ала берілген аванстар сомасын сипаттайды. Осылайша аталып ө ткен шоттар мен олардың сипаттамасы, дебиторлық борыштар мен ү шінші бө лімдегі басқ адай активтер жайлы тү сініктеме алуғ а мү мкіндік береді.