Жер нарығы және жер рентасы.

Тақ ырып. Ө НДІРІС ФАКТОРЛАР НАРЫҒ Ы ЖӘ НЕ ФАКТОРЛЫҚ ТАБЫСТАРДЫҢ Қ АЛЫПТАСУЫ.

Ең бек нарығ ы жә не жалақ ы.

Капитал жә не процент.

Жер нарығ ы жә не жер рентасы.

Экономикада бө лу процесі ө те маң ызды рө л атқ арады, ол ө ндірілген ө німдегі ә рбір адамның ү лесін, қ оғ ам мү шелерінің табысы, ә л-ауқ ат, тұ рмыс дә режесін сипаттайды. Бұ л тақ ырыпта меншікке сә йкес ө ндіріс факторлары – ең бек, капитал, жер, сондай-ақ табыс нысаны – жалақ ы, пайда мен пайыз, жер рентасы. Бө лу бағ а арқ ылы жү зеге асады. Сондық тан табыстардың қ ұ рылуының экономикалық механизмін ұ ғ ыну ү шін нарық тық экономикада ө ндіріс факторлары қ алай бағ аланады, соны тү сіну керек.

Ең бек нарығ ы – бұ л жұ мыс кү шін тауар ретінде сату - сатып алу туралы экономикалық қ атынастардың жү йесі. Нарық тардың басқ а да тү рлеріне сә йкес ең бек нарығ ында жұ мыс кү шіне деген ұ сыныс пен сұ раныс туады.

Ең бек нарығ ына тә н қ асиеттер:

- жұ мыс орындарын ұ сынатын кә сіпорындардың санының мол болуы (жұ мыс кү шіне сұ раныс);

- ә ртү рлі мамандық тағ ы ең беккерлердің санының мол болуы (жұ мыс кү шінің ұ сынысы);

- ең бек нарығ ында бірде - бір кә сіпорын жә не бірде - бір ең бекккердің кү ш ық палының жү рмеуі;

- жұ мыс кү шінің жалақ ының мө лшерімен бағ алануы.

Қ азіргі экономикалық теорияда жалақ ыны кең жә не тар мағ ынада тү сіндіруге болады. Кең мағ ынада жалақ ы ә ртү рлі мамандық тағ ы ең беккерлердің жалпы ең бекақ ысы. Бұ л жағ дайда жалақ ы сомасына ең бекақ ымен қ атар сыйлық тар жә не басқ а да ынталандырушылық ақ ылары кіреді. Тар мағ ынада, жалақ ы – пайдаланғ ан ең бек бірлігінің бағ асы.

Жалақ ы номиналды жә не нақ ты тү рінде ажыратылады. Номинальды жалақ ы ақ шағ а шығ арып берілетін жалақ ы, яғ ни ең бектердің ө з ең бегі ү шін алғ ан ақ ша санасы.

Нақ ты жалақ ы ең беккердің алғ ан ақ ша санасына ө зі ү шін жә не отбасы ү шін қ анша қ ажетті ө мір сү ру тауарларын сатып алуғ а болатынын кө рсетеді.

Нақ ты жалақ ы екі факторғ а тә уелді:

1. Номиналды жалақ ығ а.

2. Ең беккердің тұ тыну жә не ә л-ауқ ат тұ рмыс дә режесін сипаттайтын тауарлар бағ асының дең гейіне.

Ең бектің бағ асы ретінде жалақ ының жалпы дә режесі графикте сұ раныс пен ұ сыныстың қ исық тарының қ иылысқ аны арқ ылы кө рініс табады. Ең бекке деген сұ раныстың қ исығ ы тауарғ а деген сұ раныс қ исығ ына ұ қ сас, ал жұ мыс кү шінің ұ сыныс қ исығ ы – тауар ұ сынысының қ исығ ымен ұ қ сас болады.

Жұ мыс кү шіне сұ раныстың ө суі жұ мыспен қ амту дең гейіне жә не жалақ ыны ө сіруге ә келеді, ал сұ раныстың азаюы - жұ мыспен қ амту жағ дайына жалақ ыны тө мендетуге ә келеді. Сұ раныс пен ұ сыныстың қ исық тарының қ иылысуы жалақ ының тең дік дең гейіне (Р_е) ә келеді, Е нү ктесінде жұ мыспен толық қ амту жағ дайы орнайды: сұ раныс ұ сыныспен тең еледі.

П.Самуэльсонның теориясы бойынша қ оғ амдағ ы жұ мыс кү шінің жиынтық ұ сынысы тө мендегі кө рсеткіштермен анық талады:

- халық тың жалпы саны;

- жалпы халық санының ішіндегі ең бекке қ абілеті бар халық тың ү лесімен;

- белгілі бір мерзімдегі жұ мыс уақ ытының орташа санымен (апта, ай, жыл);

- халық тың сапалық қ ұ рамымен, яғ ни мамандық дә режесінің қ ұ рамына сә йкес.

Осы кө рсетілген факторлармен қ атар, керісінше ә серін тигізетін теорияда екі фактор бар. Бұ л алмастыру эффектісі - жұ мыс орнын қ амту тиімділігі мен табыс эффектісі (тиімділігі).

Алмастыру эффектісінің пайда болу себебі жалақ ының ө суімен байланысты. Жалақ ы ө скен кезде ә рбір атқ арғ ан сағ атқ а кө п ақ ы тө ленеді. Яғ ни ысырап болғ ан бос уақ ыт пайда болады. Осы пайда болғ ан бос уақ ыт шығ ынды ұ лғ айтады, сондық тан ең беккер бос уақ ытты қ ызметке жұ мсаудың қ ажеттілігін тү сініп, ол бос уақ ытын қ осымша жұ мыспен алмастыруғ а тырысады. Бұ л жұ мыс кү ші ұ сынысының ө суіне ә келеді.

Табыс эффектісінің ә сері алмастыру тиімділігіне қ арсы бағ ытта қ ызмет атқ арады. Жалақ ының ө суіне ең беккер ө зінің бос уақ ытын ө сіру мү мкіндігі ретінде қ арайды, яғ ни жалақ ы ө скен кезде ең бекті қ ысқ арту кө рінеді. Бос уақ ытының ө суі ең бек ұ сынысының тө мендеуіне ә келеді.

Жалақ ыны екі незгізгі формағ а бө луге болады:

- мерзімдік жалақ ы ең бектердің нақ ты атқ арғ ан жұ мыс уақ ытының шамасына байланысты тө ленеді;

- келісімдік жалақ ы ең беккердің қ ажетті сапада ө ндірген ө німінің мө лшеріне байланысты тө ленеді.

Осы кө рсетілген жалақ ының формалары ө з кезегінде бірнеше жү йеден қ ұ ралады.