Вернадскийдің бірінші заңы. Мысалдар келтіріңіз

Жердің барлық экожү йелері планетаның бетін алып жатқ ан бір ү лкен экожү йенің қ ұ рамдас бө лігі болып табылады. Бұ л ә лемдік экожү йені биосфера деп атайды. Биосфера туралы ілімді орыс геохимигі В.И. Вернадский жасады. В.И. Вернадскийдің айтуы бойынша, биосфера – жалпы планеталық қ абық ша, тіршілігі бар жә не оның ә серіне ұ шырап отырғ ан Жер бө лігі. Биосфера қ ұ рлық тың, тең іздің жә не мұ хиттың барлық ауданын алып жатыр, жә не тірі организмдер қ ызметімен жасалынғ ан жыныстары бар Жер бө лігі кіреді.

Принциптері

„ 1. Тірі организмдердін кө бею жә не таралу қ абілеттігінің нә тижесінде Жердің барлық бө лігінде тіршілік кең таралғ ан. Органикалық дү ние жұ қ а планеталық биомассаның қ абаты биосфераны тү зеді.

„ 2. Биосфера атмосферамен, гидросферамен, литосферамен ө те тығ ыз байланыста болып, планетадағ ы заттар мен энергияның алмасуын қ амтамасыз етеді.

„ 3. Жердегі заттардың биологиялық айналымы ө сімдіктердің, жануарлардың жә не микроорганизмдердің ә сері арқ ылы жү реді. Олардың глобальдық рө лі олардың қ оршағ ан ортамен байланыстылығ ымен анық талады.

„ 4. Жасыл ө сімдіктер Жер атмосферасын молекулалық оттегімен қ амтамасыз етеді.

„ 5. Жануарлардың биосфералық ролі олардың биогеоценоздағ ы қ оректік тізбекте аралық жә не жоғ арғ ы мү шелері ретінде қ атысуымен байланысты. Олар биосферада заттар мен энергияның алмасуын қ амтамасыз етеді.

„ 6. Микроорганизмдер органикалық заттардың минералдану процесіне, тау жыныстарының тү зілуіне, топырақ тың тү зілуіне қ атысады, басқ а организмдерге патогендік ә сер етеді.

Глобальдық масштабта тіршіліктің пайда болуын зерттеу, организм топтарының рө лін анық тау, заттар айналымы кө птеген зерттеулерді қ ажет етті. Осы зерттеулер нә тижесінде биоценоз жә не экожү йе туралы тү сініктер қ алыптасты. Жердің геологиялық тарихын анық тайтын биосфераның концепциясы жасалды. Бұ л концепция – тіршіліктің глобальдық заң ы.

Аристотель заң ы. Биологиялық эволюциядағ ы табиғ и сұ рыпталудың табиғ и рө лін қ алай тү сінесіз? Анық тама берің із

Ғ ылым жанды формаларды неғ ұ рлым терең жә не жан-жақ ты зерттесе соғ ұ рлым олардың мақ сатқ а сә йкестіктері ашыла тү седі. Органикалық мақ саттарғ а сә йкестілік тіршілік формаларының нақ ты ерекшеліктерін тү сіну процесінде қ алыптасады. Мақ сатқ а сә йкестілік барлық тү рлерге тә н. Ол биологиялық обьектілердің қ ұ рылымы мен міндетінің ө зара сә йкестілігіен тіршілік формаларының тіршілік жағ дайына бейімдестілігімен, жекелей даму ерекшелігімен, мақ сатқ а сә йкестілігімен жә не биологиялық тү рлердің мінез-қ ұ лқ ымен сипатталады. Органикалық мақ сатқ а сә йкестілік дарвиннің биологиялық эволюциясының бейімделушілік ерекшеліктерінен кө рініс тапқ ан табиғ и сұ рыптаудың шығ армашылық ролі жө ніндегі ілімдерінен материалистік тү сінікті тапты. Органикалық мақ сатқ а сә йкестіліктің кө ріністерін зерттеу биологияның маң ызды міндеттердің бірі. Цитология шең беріндегі адам мен ө сімдіктер клеткаларының бө лінуі бұ ғ ан мысал бола алады. Эквационды (митоз) жә не редукциялық (мейоз) бө ліну ө смідіктер мен жануарлар клеткаларындағ ы хромосом санының тұ рақ тылығ ына себепші болады. митодағ ы диплойдтық набордың еселенуі бө лінетін соматикалық клеткалардағ ы хромосмдар санының тұ рақ тылығ ының сақ талуын қ амтамасыз етеді. Жыныс клеткаларының тү зілу барысындағ ы хромосомдар наборының гаплоидтануы жә не жыныс келткаларының ө зара қ осылуы нә тижесінде зигота тү зілуінде оның қ алпына келуі жыныстық кө бею кезіндегі хромосом полиплойдтық қ ұ былыстар тудыратын немесе хромосомдар ссанын кө бейетін қ алыптан тыс ауытқ улар табиғ и сұ рыптаудың тұ рақ тандырушы ә серінен жоғ алып отырады. Бұ л жерде жаң а полиплоидты хромосомдар жиынтығ ын сақ тайтын цитогенетикалық механизмдер қ айта іске қ осылады. Органикалық мақ сатқ а сә йкестіліктің кең кө лемді аумақ тары- тіршілік формалары таралуы мен кө беюлерін кө рсетеді. Мысалы, бактерия споралары ортаның қ олайсыз жағ дайларынна жоғ ары тө зімділік кө рсетеді. Гү лді ө сімдіктер айқ ас тозаң дануғ а бейімделген алғ ан. кө птеген ө сімдіктердің тұ қ ымдары ме нжемістері жануарлар рқ ылы таралуы бейімделіп алғ ан. Жыныс инстиктері мен ұ рпағ ына қ амқ орлық жасау жануарлар дү ниесінде жақ сы дамығ ан. Уылдырық пен жұ мыртқ аның қ ұ рылысы ө здеріне сә йкес ортада жануарлардың дамуын қ амтамасыз етеді. Сү т бездері ұ рпақ тарын қ ажетті кө рінетін заттармен тамақ тануын қ амтамасыз етеді. Бірқ атар бейімделушлік ерекшеліктерінің пайда болуфы ө сімдіктер мен жануарлардың сулы ортадан қ ұ рлық қ а шығ умен байланысты. тұ қ ым ө сімдіктерінің, бауырмен жорғ алаушылар мен қ ұ стардың жә не сү тқ оректілердің сулы ортада тыс жерде ұ рық танулары олардың қ ұ рылыстарында морфологиялық ө згерістер туғ ызды. Бұ л жерде ө сімдіктеррдегі гү л, дә н, жеміс, ал жануарлардағ ы омыртқ алыларғ а тә н ұ рық қ абығ ын жә не жылы қ андылар мен сү тқ оректілердегі тері қ абатын атап айтқ ан жө н. Осылардың барлығ ын жер бетіндегі жоғ ары топтағ ы жануарлар мен ө сімдіктер дү ниесіндегі органикалық мақ сатқ а сә йкестіктің кө інісі ретінде сипаттағ анжө н. Органикалық мақ сатқ а сә йкестіктің кейбір кө ріністерінде омыртқ асыздар мен омыртқ алы жануарлар арасында кө п тарағ ан қ орғ аныштық бү ркемелену бояуы жатады. Жанурлар ә лемінде пассивті қ орғ анумен қ атар жыртқ ыштардан активті қ орғ ану қ ұ ралдары қ абанның азу тістері мен буйвулдардың мү йізі, т.б. кең тарағ а, қ азіргі кезде бейімделушілік бологиялық эволюция процесінің нә тижесінде пайда болағ ндығ ы айдан анық. сонымен қ орыта келгенде органикалық мақ сатқ а сә йкестілік заң ы табиғ и сұ рыптау заң ымен тығ ыз байланысты. бұ л байланыстылық органикалық мақ сатқ а сә йкестілік табиғ и сұ рыптану процесінің салдары екендігін дә лелдейді. Табиғ и сұ рыптау ө з кезінде, органикалық мақ сатқ а сә йкестіліктің салыстырмалылығ ы, популяциядағ ы тү рлердің бейімдеушіліік дә режесі негізінде іске асырылады.

Дарвин заң ы. Биологиялық эволюцияның қ арапайым қ озғ аушы бірлігі: Тұ қ ымқ уалаушылық дегеніміз не? Анық тама берің із.

Тұ қ ым қ уалаушылық - ата тектерге тә н белгілерді сақ таудағ ы тірі ағ залардың ортақ қ асиеті. Тіршілік иесінің бұ л ерекшелігін кө беюге дейінгі ДНҚ -ның еселенуі кезіндегі генетикалық ақ параттың берілуімен қ амтамасыз етіледі.Тұ қ ым қ уалау ө згергіштігі кезінде дарақ ө з туыстастарынан ғ ана ерекшеленіп қ оймай, осы ө згерістерді тұ қ ым қ уалауғ а береді. Ө згергіштіктің бұ л тү рі ағ заның тұ қ ым қ уалау белгілеріне қ атысымен байланысты. Ол еселену немесе мейоздың жү рісі бұ зылғ ан кездейсоқ ү рдістер нә тижесінде жә не жаң адан тұ қ ым қ уалау кө рініс берген кезде мутациялық езгеріс болады. Сондай-ақ ата-енелері жә не ата тектерінің гендері мен белгілері жаң адан ү йлескенде ү йлесімді (комбинативной) тұ қ ым қ уалау ө згергіштігі пайда болады.Тұ қ ым қ уалау ө згергіштігінен басқ а модификациялық та ө згергіштік бар. Мұ ндай кезде езгеріс ДНҚ молекулаларына - гендер мен хромосомаларғ а қ атысы болмайды. Жаң а тұ қ ым қ уалау қ асиеттері пайда болады. Ата-енелерінде бұ рыннан бар жә не олардың ата тектерінщ гендері мен белгілері ұ рпақ тарында қ ұ рамаланғ ан болса, онда ол уйлесімді ө згергіштік болады.Тұ қ ым қ уалау ө згергіштігінен басқ а модификациялық тұ қ ым қ уаламайтын езгергіштік те болады. Ондайда ДНҚ молекуласына - гендер мен хромосомаларғ а ә згерістің катысы болмайды. Ө згергіштік сұ рыптауғ а материал жеткізіп береді. Ө зірге тіпті бір тү р дарактарының ө згергіштігі болып тү рса да жыныстары жө не жастары бә рібір біркелкі болмайды. Демек жабайы табиғ атта дарақ тардың біреуі жақ сы, екіншілері нашар бейімделеді. Сө йтіп сұ рыптау қ айсысында тұ қ ым қ уалау сапасы жақ сы болса, сонымен бірге сапасы нашарларды жойып, дарақ тардың кө беюін сақ тап қ алады.

45Кренк заң ы. Тү р жә не жеке-дараның тіршілік ұ зақ тығ ы. Репродукция процесінің тү р ү шін маң ызы қ андай? Мысал келтірің із Тіршілік – ө лшемді процесс, оның ұ зақ тығ ы тұ қ ым қ уалаушылық пен организмнің тіршілік ортасына байланысты. Ө лім – кә ріліктің нә тижесі. Тү рлердің тіршілік ұ зақ тығ ы жекеленген особьтармен салыстырғ анда уақ ытпен шектелмейді, қ олайлы жағ дай сақ талса олардың тіршілік етуі жалғ аса береді. Тү рлер тіршілігінің ү зіліссіз жалғ асуын оларда ө сімталдығ ы қ амтамасыз етеді. Репродукция қ ұ былысы организмнің жеке-дара дамуының маң ызды жақ тарының бірі. Бұ л процесс организмде жү ріп жататын жаң ару процесімен тығ ыз байланысты. Жаң ару дегеніміз жаң а заттардың тү зілуі, клеткалардың кө беюі, морфогенез жә не регенерация мен ұ рық тану процестері. Жаң ару қ артаюғ а қ арама-қ арсы процесс. Бұ л екі процестің арасындағ ы қ арама-қ арсылық жеке-дара дамудың негізін қ алайды. Сыртқ ы ортаның тү рлі факторлары жаң ару процесіне кері ә серін тигізуі немесе оны тездетуі мү мкін. Осығ ан байланысты организмнің жеке-дара дамуында ол тү рліше кө рініс береді. Кө пклеткалы организмнің тү рлі клеткалары жалпы жас мө лшерінен анық байқ ауғ а болады. Бұ л мү шелердегі жасқ а байланысты ө згерістер заң ды тү рде морфологиялық, физиологиялық жә не биохимиялық ө згерістер тү рінде кө рінуі мү мкін. Бұ л белгілі бір жасқ а сә йкес организмнің қ андай орта жағ дайында дамығ андығ ын жә не оның қ артаю мен басқ а да тұ қ ым қ уалаушылық ерекшеліктерін білуге мү мкіндік береді. Онтогенездегі қ артаю мен жаң ару заң ы совет ботанигі Николай Петрович Кренкстің (1892-1939) ө сімдіктердің циклды қ артаюлары мен жаң аруы жө ніндегі теориясының жалпы биологиялық тұ жырымдарының негізін қ алады. Кренкс анық тағ ан ө сімдіктердің жасқ а байланысты ө згеру заң дылық тарын жойылу мен жаң аның ү здіксіз пайда болу процесінен даму деген ұ ғ ым негізінде тү сінуге болады. Қ артаюдың 200-дей гипотезасы белгілі. Олардың кө пшілігі тарихи тұ рғ ыдан ескірген болжамдар. Мысалы, ол гипотезалар қ артаю, кө біне организмнің ө здігінен улануымен, денедегі ферменттер қ орының таусылуымен тү сіндіріледі. Қ азіргі кезде қ артаюды молекулалық механизм дең гейінде, яғ ни ДНҚ деструкциясымен байланысты тү сіндіреді. Бірақ, Кренкс теориясына жү гінсек қ артаю процесі жаң ару процесімен қ атар жү реді. Осығ ан байланысты онтогенездегі ДНҚ деструкциялық процесіне репарация процесі мен ДНҚ қ алпына келу қ ұ былысы қ арсы тұ руы керек. Дегенмен ДНҚ репарациясы репарациялық ферменттердің ә серімен жү ретіндігі кездейсоқ қ ұ былыс емес екендігі жө нінде қ орытындығ а келуге онтогенездік қ артаю мен жаң ару заң ының жалпы биологиялық ерекшеліктері мү мкіндік береді. Организмнің жаң аруы мен қ артаюын тежейтін процестеріне тікелей ДНҚ репарациясы жеке-даралық дамуда іргелік роль атқ арады. Онтогенездік қ артаю мен жаң ару заң ы индивид тіршілігінің мерзімін бейнелейтін уақ ыт ұ ғ ымының биологиялық кө рінісін ашады. Қ азіргі биологияда уақ ыт ұ ғ ымының физикадағ ы сияқ ты іргелік мағ ызы бар. Биохимиялық реакциялар, нервтік қ озудың берілуі, жү ректің ырғ ақ ты жұ мысы, эволюция этаптары, яғ ни тірі табиғ атта молекулалық дең гейде жү ретін кез келген процесс белгілі бір уақ ыт мө лшерімен ө лшенеді. Тірі жү йелердегі тұ қ ым қ уалаушылық ерекшеліктері мен сыртқ ы ө згерістердің ық палымен туындайтын ө згерістер биоритм ретінде сипатталады. Биологиялық объектілер мен процестердің уақ ытша ө згерістері – аса маң ызды сандық белгілер қ атарына жатады. Бұ л проблемаларды хронобиология зерттейді. Биология жә не геология ғ ылымдарының тү йіскен жерінде органикалық дү ниенің даму кезең дерінің ұ зақ тығ ы мен кө нелігін анық тайтын геохронология ғ ылымы тұ р. Хронобиологияның қ алыптасуына 1931 ж. В.И.Вернадский СССР Ғ А-ның жалпы жиналысында жасағ ан «Қ азіргі ғ ылымдағ ы уақ ыт проблемалары» атты докладының маң ызы зор болды. Вернадский уақ ыт проблемасын физиканың дә стү рлі шең берінен басқ а ғ ылым салаларына қ атысты жаратылыстану мен философиялық проблема дең гейіне кө терді.