Еңбек — адам эволюциясының маңызды факторларының бірі.

Кез келген ең бек қ ұ ралдарын дайындау ү шін адам ең бек етуі қ ажет. Ең бек қ ұ ралдарын жасау қ ол арқ ылы жү зеге асады.Фридрих Энгельс адамның қ алыптасуындағ ы ең бектің рө лін жоғ ары бағ алады. Ол: " Ең бек — адамзат ө мірінің бірінші негізгі шарты, адамды адам еткен ең бек деген дә режеде айтуғ а тиістіміз", — деп жазды. Олай болса, ең бек антропогенездің басты ә леуметтік қ озғ аушы кү ші болды. Адам ө з ең бегі арқ ылы ең бек қ ұ ралдарын жасай алады. Кейбір адамтектес маймылдар қ арапайым қ ұ ралдарды пайдалана алғ анымен, ең бек қ ұ ралдарын жасай алмайды. Жануарлар табиғ атқ а ө з тіршілік ә рекеті арқ ылы ғ ана ә сер етеді. Ал адам ө зінің саналы ең бегі арқ асында табиғ атты ө згерте алады. Адамның табиғ атқ а ә сері орасан зор жә не сан қ илы болады. Ең бек етудің нә тижесінде біздің ежелгі маймылғ а ұ қ сас ата тегімізде морфологиялық жә не физиологиялық ө згерістер пайда болды. Оны антропоморфоз деп атайды. Адам ө з ең бегі арқ ылы ө зіне де ө згерістер енгізді. Ең бек — адам эволюциясына тә н негізгі фактор. Маймылдар алғ ашында ағ аш басында ө рмелеп жү ріп тіршілік еткен. Кейіннен ағ аштан жерге тү сіп кү н кө рген. Олардың тіршілігіндегі бұ л ө згеріс бірте-бірте екі аяғ ының кө мегімен тік жү ріп, ө мір сү руіне жағ дай жасады. Адамның екі аяғ ымен тік жү руі — " маймылдан адамғ а ө туде шешуші қ адам болды" (Энгельс). Тік жү рудің нә тижесінде адамның омыртқ а жотасында " S" ә рпі тә різді иіліс-бұ рылыс пайда болып, ол Денеге солқ ылдақ тық қ асиет берді. Ал аяқ тың басы (табан сү йектері) кү мбездене тү сті, жамбас сү йектері жалпайып, сегізкө збен байланысы артты, жақ сү йектері бұ рынғ ыдан жең ілдене тү сті. Мұ ндай ө згерістер тұ қ ым қ уалаушылық тың нә тижесінде, миллиондағ ан жылдар бойы жү ріп отырды. Сондық тан да адам бірден тік жү ріп кеткен жоқ. Тік жү руге кө шудің де ө з қ иындық тары болды. Тік жү ру жү ріс жылдамдығ ын баяулатты, сегізкө здің жамбаспен тұ таса байланысуы ұ рпақ тууды қ иындатты. Адам денесінің ауыр салмағ ы жалпақ табандылық қ а жағ дай жасады. Оның есесіне қ олдың жерден босауы ең бек қ ұ ралдарын жасауғ а едә уір жең ілдік туғ ызды. Қ орыта айтқ анда, тік жү руге кө шу адам эволюциясындағ ы ең негізгі басқ ыш болды. Адамның алғ ашқ ы қ алыптасу кезең інде қ ол нашар дамығ андық тан, ол қ арапайым ғ ана қ ұ ралдар жасай білді. Бірте-бірте осындай белгілер тұ қ ым қ уалау арқ ылы ұ рпақ тарғ а беріліп отырды. Ф. Энгельс: " Қ ол — ең бек ету қ ұ ралы ғ ана емес, сонымен бірге — қ ол ең бектің ө з жемісі", — деп тү сіндірді. Маймылғ а ұ қ сас ата тектеріміз алғ ашында ө здері ө мір сү рген жерлердегі тастан, жануар сү йектерінен ө те қ арапайым қ ұ ралдар жасап пайдаланды. Мұ ның ө зі олардың ой- ө рісіне, мінез-қ ылығ ына ә сер етті ә рі ең бек қ ұ ралдарын жетілдіре тү суіне де септігін тигізді. Адамның ең бек етуге дағ дылана тү суі антропогенездегі ә леуметтік ә серлердің ық палының артуына септігін тигізеді. Биологиялық заң дылық тардың адам ө міріне ә сері бірте-бірте бә сең дей тү сті.

36. Биохимиялық процестердің жү йелік-қ ұ рылымдық заң ы. Мысалдар. Кез келген тірі организм ө зін-ө зі реттеп, кө бейе алатын жә не ү немі жаң арып отыратын ашық жү йе. Мұ нда жү ретін биохимиялық процестер кең істік-уақ ыт жө нінен қ атаң тә ртіпке келтірілген жә не ө зін-ө зі жаң артып отыруғ а, кө беюге бейім біртұ тас жү йе. Тірі жү йелердің ашық жү йе екендіктері олардың қ оршағ ан ортамен зат, энергия жә не ақ парат алмасуларынан кө рінеді.Тірі жү йенің ө зін-ө зі жаң артуы организмнің ескірген заттардан жаң адан тү зілген заттармен ү збей алмастырып отыруымен байланысты. Бұ л процес жү йенің ө зін-ө зі сақ тауын қ амтамасыз етуге зор роль атқ арады, ө зін-ө зі реттеушілік процесі тірі жү йенің ө зін-ө зі сақ тауына бағ ытталғ ан қ ажетті жағ дайларды туғ ызып, ү здіксіз қ ызмет атқ аруын бақ ылайды.Тірі жү йенің ө сіп-дамуы мен кө беюі табиғ и сұ рыптаудың бақ ылауында болады. Ол тірі дененің қ ұ рылымдық -функционалдық қ ұ рылысын, оның жалпы биологиялық жә не жекедара немесе тарихи дамуындағ ы ө зін-ө зі сақ тау қ абілетін қ амтамасыз етеді. Тірі жү йенің дамуы мен кө беюінің негізгі себептері нуклеин қ ышқ ылдары мен белок молекулаларының функционалдық қ ұ рылысы мен қ артаюына жә не тірі дененің жаң арып отыруы мен зат алмасу процестеріне байланысты.Тірі жү йенің активтілігі оның зат, энергия жә не ақ параттар алмасу қ арқ ындылығ ы мен тітіркену қ абілетінен жә не бейімдеушілік ферменттерін тү зуі мен иммундық реакциялар жә не мінез-қ ұ лқ ының активті формаларынан кө рінеді.Тірі денелердегі заттардың ө згерістері тү зу бағ ытты жә не тармақ талғ ан тізбек, тұ йық талғ ан цикл жә не биохимиялық реакциялар торы тә різді кө псатылы катализдік процестер тү рінде байқ алады.Бұ л реакциялар жү йесінің ретке келтірілуі ферменттер биосинтезінің индукциясы мен репрессиясын метаболизмдік бақ ылаудың генетикалық механизмі кері байланыс (принципі бойынша ә рекет) ететін аталғ ан метаболизмнің жү йелілік-реттелушілік факторларының функциясы организмнің сақ талуы мен даму процесіне бағ ындырылғ ан. Егер Энгельстің бірінші заң ы тірі материяның субстанциялық, заттық қ асиеттерін сипаттайтын болса, Берталанфи заң ы тірі дененің функционалдық қ асиеттерін, яғ ни онда жү ріп жатқ ан физиологиялық жә не биохимиялық процестердің жалпы қ асиеттерін қ арастырады. Организмнің ашық жү йе екендігін ескере отырып, оның тіршілік етуі ү шін сыртқ ы ортамен зат жә не энергия алмасу қ ажеттілігін ұ мытпау қ ажет. Осығ ан байланысты кейбір жалпылама ойлар мен фактілерді еске салуды жө н кө рдік.Автотрофты организмдердің қ оректік заттарына негізінен – СО₂, аммоний иондары, азот, фосфор қ ышқ ылдары, K⁺, Ca²⁺, Na⁺сияқ ты неорганикалық қ осылыстар енеді. Ал, микроэлементтер болса (Fe, Mg, Mn, B, Cu, Zn жә не т.б.) аз мө лшерде қ ажет. Автотрофты организмдердің негізгі топтарын ө сімдіктер қ ұ райды, олар ү шін энергия кө зі-кү ннің жарық энергиясы, сондық тан оларды фототрофты организмдер деп атағ ан. Жасыл ө сімдіктерден басқ а оларғ а кө кжасылбалдырлар мен фотосинтездеуші бактериялар да жатады. Автотрофты организмдердің негізгі бө лігін энергиясы неорганикалық қ осылыстардың ө згеру процесінде алатын хемотрофты бакериялар қ ұ райды.Гетеротрофты организмдер белок, май, кө мірсу, витаминдер сияқ ты органикалық қ осылыстармен қ оректенеді.Бұ л организмдерге автотрофтылар сияқ ты калий, кальций, натрий жә не микроэлементтер сияқ ты неорганикалық қ осылыстар қ ажет. Гетеротрофты организмдерге барлық жануарлар, саң ырауқ ұ лақ тар мен кө птеген микроорганизмдер жатады.Гетеротрофты организмдер ү шін азоттың негізгі кө зі –белоктар, ал автотрофтар ү шін азот қ ышқ ылының тұ зы мен аммоний. Дегенмен кейбір микроорганизмдер молекулалық азотты сің іруге қ абілетті келеді. Оларғ а тү йін бактериялары, азотобактериялар, азот тү зуші кө кжасыл балдырларжатады.Организмнің сусыздануы ө лімге ә келіп соғ атыны белгілі. Дегенмен, кө птеген тү рлер ондай қ ұ былыстарғ а берілмей, тіршілік мерзімін ұ зақ мерзімге сақ тай алады. Ондай қ ұ былысты анабиоз деп атайды.Биохимиялық процестердің жү йелік қ ұ рылымына кері байланыс негізінде реттеу принципінің маң ызы зор, кері байланыс деп жү йелер функциясының нә тижесінің сол функциясының ө зіне ә серін айтады. Мысалы, биохимиялық процестердің кері байланыс реакция ө німінің осы реакциясының барысына ә сері негізінде бейнеленеді. Тірі жү йелерде биохимиялық процестердің барысын оның ө зінің ө німінің ә лсірететін кері ә серінің маң ызы зор. Тегіс кері ә сер функционалдық жү йені тұ рақ тандырып, оның қ ызметіне тұ рақ тылық қ асиет береді.Организмнің биохимиялық тұ рақ тылығ ы абсолютті емес, керісінше, ондай жү йе тұ рақ ты тү рдегі тең гермелі емес жағ дайда болуы мү мкін.Биохимиялық реакциялардың жү йелік қ ұ рылымдық заң ы биологиялық эволюция жә не организмнің жеке-дара даму заң дарымен логикалық байланыста, ө йткені жү йелі қ ұ рылымдар даму принципі ұ ғ ымынан туындайды. Бұ л заң ды тү сінуге тіршіліктің генетикалық, кибернетикалық талдаулары мү мкіндік береді.