азақстанда жаңа экономикалық саясатқа (ЖЭС) көшу және оның барысы

Қ азақ станда жаң а экономикалық саясатты (ЖЭС-ті) іске асыру 1921 жылғ ы Қ азақ АКСР Орталық Атқ ару комитетінің азық -тү лік салығ ына кө шу туралы шешімі негізінде жү ргізілді. Салық тың мө лшері салғ ыртқ а қ арағ анда аз болды. Шарулардан алынатын ауыл шаруашылығ ы ө німдерінің мө лшерін салық пен шектеу ауыл-селолардың қ алалармен байланысын нығ айтуғ а жол ашты. Шаруалар басы артық ө німдерін қ алаларғ а апарып сатып, тұ рмыс жағ дайын тү зеуге мү мкіндік алды.

Империалистік, азаматтық соғ ыс Қ азақ стан халқ ының шаруашылығ ына ауыр шығ ын ә келді. Мемлекеттің 250 кә сіпорны ғ ана жұ мыс істеді (барлығ ы 307)

Мұ найдың ө ндірілуі 4 есеге, Қ арағ анды кө мірінің ө ндірілуі 5 есеге қ ысқ артылды. Шаруашылық ө німінің 6, 3%-ы ғ ана ө неркә сіптің ү лесінде болды. 29, 9 млн. малдан 16, 3 млн. мал ғ ана қ алды.

1921 жылы наурызда коммунистік партияның X съезі азық -тү лік салғ ыртынан азық -тү лік салығ ына, ә скери коммунизмнен жаң а экономикалық саясатқ а кө шу жө нінде қ аулы шығ арды.

ЖЭС-тің мә ні:

1. Саясатта бір партиялық -тоталитарлық режим;

2. Экономикада ә кімшілік-нарық тық шаруашылық.

1921 жылы маусымда Қ азақ станда жаң а экономикалық саясатқ а кө шу туралы шешім қ абылданды.

ЖЭС-тің қ иындық тары мен табыстары.

Ең алдымен салық мө лшері жең ілдеді. Мысалы, 1927–1928 жылдары ө німнің 1/13-і салық ретінде алынды, салық тың ауыртпалығ ы байлардың мойнына тү сті. Салық тан жиналғ ан қ аражат ағ арту, мә дениет, ө неркә сіп салаларына т. б. жұ мсалды.

Мемлекет халық қ а ауыл шаруашылық техникасын сатып алуғ а кө мектесті. Мысалы, 1924–1925 жылдары 415 трактор сатып алынды. Қ азақ станның егістік кө лемі 1928 жылы 4 млн. гектарғ а жетті. 1928 жылы мал саны 41 млн. болды.

ЖЭС нә тижесінде республикада 650 ауыл шаруашылық артелі мен 103 коммуна жұ мыс істеді.

Ө неркә сіп саласында да біраз ө згерістер болды. Рспубликада аса ірі «Атбасцветмет», «Эмбанефть», «Алтайполиметалл» трестері қ ұ рылды. Олардың қ ұ рамына республиканың ірі ө неркә сіп орындары кірді. Ө неркә сіпті қ алпына елтіру кезең інде республикада 1928 жылы біріктіру қ ажеттілігі туды.

Қ азақ стан жаң а экономикалық саясат жылдарында.

Жаң а экономикалық саясатқ а кө шу.

Шетелдік интервенция мен азамат соғ ысы аяқ талғ аннан кейін Қ азақ станда экономикалық, ә леуметтік жә не саяси жағ дай елдің орталық аудандарымен салыстырғ анда ауыр болды. Қ азақ станның 307 кә сіпорынның 250-і жұ мыс істемеді. Қ азақ станда мұ най ө ндіру 4 есе, Қ арағ анды кө мірін ө ндіру 5 есе қ ысқ арды, ал мыс кенін ө ндіру мү лде тоқ тап қ алды. Риддер кеніштері, Екібастұ з кө мір орындары жә не Спасск байыту фабрикасы толық істен шық ты. Ө лке халық шаруашылығ ының жалпы ө німіндегі ө неркә сіптің ү лесі 1920 жылы небары 6, 3 % болды. Республиканың ауыл шаруашылығ ы қ ұ лдырап кетті. Егіс кө лемі Орал губерниясында 2 еседен астам, Жетісуда 3 еседей қ ысқ арды. Мал саны да едә уір азайып, 29, 9 млн. – нан 16, 3 млн. – ғ а дейін кеміді.

Кең ес ү кіметі ең бекшілердің жағ дайын жең ілдетуге ұ мтылып, 1921 жылдың бас кезінде Тү ркістан Халық Комиссарлары Кең есі халық қ а азық – тү лікті, отынды тегін босату туралы, коммуналдық қ ызметтерді тегін кө рсету туралы, ақ ысыз асханалар ашу туралы декреттер қ абылдады.

Алайда, зорлық – зомбылық қ а негізделген азық – тү лік саясаты сә тсіздікке ұ шырады. Кү йзелген шаруалар наразылық білдіре бастады. Қ останай, Ақ мола, Орал, Семей облыстарында кө теріліс ошақ тары пайда болды. 1921 жылы ақ пан айында патша армиясының полковнигі Николаев пен Есаул Токарев бастағ ан 25 мың адамнан тұ ратын отряды Петропавл қ аласында Кең ес ү кіметі органдарының ү йін қ иратты. 1921 жылдың наурызында Орал губерниясының территориясында Сапожников отрядының қ аруланғ ан 10 мың нан астам бү лікшілері ә рекет етті. Қ арқ аралы уезінде 70 – тен астам партия жә не Кең ес қ ызметкерлері кө терілісшілер қ олынан қ аза тапты.

XX ғ асырдың 20 жылдың басында ауылдар мен селоларда халық наразылығ ының ұ лғ аюының себептері:

- Мемлекеттің ең бекші халық қ а қ олдану саясаты (азық – тү лік салғ ырты);

- 1921 – 1922 жылдардағ ы жаппай ашаршылық;

- Мал шаруашылығ ының ауыр жағ дайы;

- Егін алқ аптарының кү рт азаюы.

Осы жағ дайлардан азық – тү лік салғ ыртының орнына азық – тү лік салығ ын енгізудің қ ажеттілігі айқ ындала тү сті.

1921 жылдың 8 – 16 наурызда ө ткен партияның X съезі салғ ырттан азық – тү лік салығ ына кө шудің, жаң а экономикалық саясатқ а (НЭП – ке) кө шудің қ ажеттігін негіздеп берді.

Жаң а экономикалық саясаттың белгілері:

- Азық – тү лік салығ ының енгізілуі.

- Сауда еркіндігі.

- Жерді жә не ұ сақ кә сіпорындарды жалғ а беру.

- Ауылшаруашылық жә не несие, тұ тыну кооперациясын дамыту.

- Кә сіпорындарды шаруашылық есепке кө шіру.

- Ең бек міндеткерлігін жойып, жалдамалы ең бекті қ олдану.

Жаң а экономикалық саясаттың мә ні – салғ ыртты салық пен ауыстыру болды.

Салық тың мө лшері салғ ыртқ а қ арағ анда (2, 5 есе) аз болды. Шаруалардан алынатын ауыл шаруашылығ ы ө німдерінің мө лшерін салық пен шектеу ауыл – селолардың қ алалармен байланысты нығ айтуғ а жол ашты. Шаруалар басы артық ө німдерін қ алаларғ а апарып сатып, тұ рмыс жағ дайын тү зеуге мү мкіндік алды.

Орынборда 1921 жылы маусымда ө ткен облыстық бірінші қ ұ рылтай партия конференциясы жаң а экономикалық саясатқ а кө шуді мақ ұ лдады.

Жаң а экономикалық саясатпен бірге тоталитарлық, авторитарлық басшылық қ а кө шу басталды.

1921 – 1922 жылдардағ ы ашаршылық.

Қ азақ станда жаң а экономикалық саясатқ а кө шу барысында кө п қ иыншылық тар кездесті. 1921 жылы жазда Еділ ө зені бойының, Қ азақ станның халық тары кү шті қ уаң шылық болуына байланысты аштық қ а ұ шырады. Орал, Орынбор, Ақ тө бе, Бө кей жә не Қ останай губернияларында егістің кө бі кү йіп кетті. Малғ а азық болмай, 80 %-і қ ырылды. Елде аштық басталды. Ашығ ушылар республика халқ ының 1/3 бө лігін қ амтыды. 1921 жылғ ы қ арашада 1 млн. 508 мың адам ашық қ ан болса, 1922 жылы наурызда олардың саны 2 млн. 303200 адамғ а жетті. Маусым айына қ арай Семей жә не Ақ мола губернияларының шаруаларынан азық – тү лік салығ ы бойынша 4 млн. пұ ттан астам астық жә не 24, 5 мың пұ т май жинап алынды. Бұ л жинап алынғ ан ө німдер ең алдымен елдің пролетарлық орталық тары – Москвағ а, Петроградқ а, Самарағ а, Казаньғ а, Саратовқ а жіберілді. Соның нә тижесінде «аман–сау» аудандардың халқ ы ашығ а бастады.

Кең ес ү кіметі Қ азақ станның ашық қ ан халқ ына кө мектесу шараларын бірсыпыра кешігіп қ олданды. Бү кілроссиялық Орталық Атқ ару Комитетінің декретімен республиканың егін шық пағ ан аудандардың халқ ы азық – тү лік салығ ынан босатылды. 1922 жылғ ы егіс кө лемінің 80 % жуығ ына Кең ес ү кіметі берген дә н себілді. 1921 жылы 14 маусымда «Нақ ты ет салығ ы туралы» декрет шығ ып, қ азақ тар ет салығ ынан босатылды.

1922 жылы 4 тамызда Ең бек жә не Қ орғ аныс Кең есінің қ аулысына сә йкес Қ азақ АКСР – іне ауылшаруашылық машиналар мен қ ұ ралдарын сатып алу ү шін 25 млн. сом бө лінді. Нақ сол жылы Кең ес ү кіметі Қ азақ станғ а егін шық пауынан зардап шеккен шаруалардың мал сатып алуы ү шін 21131 мың сом бө лді. 575 балалар ү йлері, 9 балалар баспанасы ұ йымдастырылып, 18, 5 мың баланы РКФСР – ге ә кетті.

Ашық қ андарғ а Кең естік Тү ркістан туысқ андық кө мек кө рсетті. 2 млн. пұ т астық жіберді, Республикадан 20 мың ашық қ ан адам қ абылданды.

Осындай ауыр жағ дайғ а қ арамастан, 1921 жылы 7 қ азанда В. И. Лениннің ү ндеуіне («Сіздерде Арал тең ізінде балық тың аулануы жаман емес... Ө здерің із аулағ ан балық тың бір бө лігін аштық тан ісінген қ арттар мен қ арияларғ а бө лің іздер». Ленин В. И. Шығ. толық жинағ ан 53- 247 бет) байланысты Арал балық шылары Еділ бойындағ ы ашық қ ан халық қ а 14 вагон балық жіберді.

1921 – 1922 жылдардағ ы аштық тың салдары:

1) Демографиялық жағ дай нашарлап кетті. Орынбор, Қ останай, Ақ тө бе, Орал, Торғ ай губернияларында халық саны 1/3 – ке дейін азайды.

2) 700 мың нан астам адам республикадан тыс жерлерге кө шіп кетті.

Жер – су реформасы.

Жер мә селесіндегі патша ү кіметінің отаршылдық саясатының ауыр зардаптарын жою шаралары іске асырылды.

1921 жылы сә уірде бұ рынғ ы Сібір жә не Орал казак ә скерлеріне берілген жерді қ азақ тарғ а қ айтару туралы декрет нә тижесінде Ертіс ө ң ірінен 177 мың десятина жер қ айтарылды. Оралдың сол жағ алауынан 208 мың десятина жер қ азақ тарғ а берілді.

1921 жылы Жетісуда жер – су реформасы жү ргізілді. Нә тижесінде қ азақ, қ ырғ ыз, ұ йғ ыр ең бекшілеріне 460 мың десятина жер қ айтарылды. Сонымен бірге Жетісу мен Оң тү стік Қ азақ станның қ азақ жә не орыс халқ ына жер беру ү шін кө лемі 1 млн. десятинадан астам жер қ оры қ ұ рылды.

1921-1922 жылдары аграрлық қ айта қ ұ рулар нә тижесінде 300 мың адам Қ ытайдан Қ азақ станғ а оралды.

Реформаны жү зеге асыруда қ ателіктер мен асыра сілтеулерге жол берілді. Кей жағ дайда қ оныс аударушы кедейлер жерден айырылды. Қ оныс аударушылар негізінен отаршыл – кулактар қ атарына жатқ ызылып, қ азақ тар мен қ оныстанушылар арасында ұ лт араздығ ы туып отырды.

Сө йтіп, 1921 – 1922 жылдардағ ы жер – су реформалары нә тижесінде патша ү кіметі алғ ан жер тү гел қ азақ ең бекшілеріне қ айтарып берілді.

Ауылда ә леуметтік ө згерістер мен жер реформаларын жү зеге асыру ү шін бұ қ аралық ұ йым 1921 жылы «Қ осы одағ ы» қ ұ рылды (1930 жылдан «Кедей одағ ы» атанды).

Оның міндеттері:

1) Ең бек артельдерін қ ұ ру.

2) Кедейлерге жер беру.

3) Ең бекшілердің саяси сана – сезімі мен мә дени дең гейін кө теру.

1921 – 1922 жылдардағ ы жер реформасының маң ызы:

1) Ең бекшілерді социалстік қ ұ рылысқ а тартуда ү лкен роль атқ арды.

2) Отаршылдық аграрлық саясатқ а соқ қ ы берді.

3) Қ азақ ауылындағ ы патриархаттық – феодалдық негізді ә лсіретті.

4) Ұ лттық келісімнің орнығ уына жағ дай жасады.

Жаң а экономикалық саясат жылдарындағ ы ө згерістер.

РК(б)П – ның X съезінен кейін енгізілген азық – тү лік салығ ы біртіндеп жетілдіріле тү сті, шаруалар ө мірінде оң ды жағ дай қ алыптасты. Шаруалар басы артық ө німдерін қ алаларғ а апарып сатып, тұ рмыс жағ дайын тү зеуге мү мкіндік алды. 6 жә не одан кем ірі қ арасы бар қ ожалық тар салық тан босатылды. Кө лік салығ ы мен ақ шалай тү тін (шаң ырақ) салығ ының орнына бірің ғ ай заттай салық белгіленді. Салық мө лшері азайтылып, 1924 – 1925 жылдары ө німнің 1/8 бө лігі алынса, 1927 – 1928 жылдары ө німнің 1/13 бө лігі алынды, ал 1924 жылғ ы қ аң тардың 1 – нен бастап тек қ ана салық тың ақ шалай формасы енгізілді. Ү демелі салық тың ауыртпалығ ы кулактар мен байларғ а тү сті. Салық тан жиналғ ан қ аражаттар қ орғ аныс ісіне, Халық ағ арту ісіне, ауылшаруашылығ ына, ірі ө неркә сіпті дамытуғ а жұ мсалды.

Осы жылдары қ ұ рылғ ан ауылшаруашылық несиесі қ оғ амы (кредит кооперациясы) кө шпелі халық қ а жең ілдікті шарттармен 3 -5 жылғ а несие берді. Мемлекет шаруаларғ а ауылшаруашылық машиналары мен жабдық тар сатып алуғ а несие берді. 1924 – 1925 жылдары республикағ а ә келінген 415 тракторды кооперативтер мен коммуналар сатып алды.

Несие (кредит) кооперациясы қ арызғ а тұ қ ым беру, салық жә не басқ а да экономикалық реттеу қ ұ ралдары мемлекеттің ең бекші шаруалармен байланысын нығ айтуғ а, ө ндіргіш кү штерді қ алпына келтіруге, ауыл мен қ ыстақ ең бекшілерінің ең бек белсенділігін арттыруғ а кө мектесті.

Соның нә тижесінде:

1) Егіс кө лемі 1924 жылы – 2, 1 млн. – ғ а, 1928 жылы – 4 млн. – ғ а ө сті.

2) Мал шаруашылығ ы одан да жоғ ары қ арқ ынмен дамыды. 1924 – 1928 жылдары мал саны 24, 8 млн. – нан 41 млн. – ғ а жетті.

3) Шаруа қ ожалық тары 1924 жылы - 737 мың – нан 1928 жылы – 1 млн. 333 мың ғ а жетті.

4) Астық ө ндіру 1924 – 1925 жылдары 64, 618650 пұ ттан 1928 – 1929 жылдары – 240 млн. пұ тқ а артты. Осы уақ ытқ а Қ азақ станда 103 коммуна мен 650 ауылшаруашылық артелі болды. Оң тү стік Қ азақ станда мақ ата ө сіретін «Мақ тарал» алып совхозы ұ йымдастырылды.

Шаруалардың жіктелу процессі кү шейді:

1) Батырақ – кедей қ ожалық тары 2 есеге азайды.

2) 1928 жылы шаруалардың ¾ бө лігі орташаларғ а айналды.

3) Кулак – бай қ ожалық тар 6, 6 % - ден 14, 8 % - ғ а кө бейді.

Жаң а экономикалық саястат жылдары ө неркә сіпте де ө згерістер болып жатты. Халық шаруашылығ ының Қ азақ Орталық Кең ес 8 тресті – «Қ ожмехтрест», «Илецксоль», «Павлодарсоль», «Ақ жал – золото», «Каззап – золото», «Казахсаксаултрест», «Казспирт» трестері мен екі кә сіпорынды – Сантонин заводын, Қ арғ алы шұ ғ а фабрикасын біріктірді. Сонымен бірге Одақ тық маң ызы бар «Эмбанефть», «Алтай–казполиметалл», «Атбасцветмет» трестері қ ұ рылды. Жалпыодақ тық трестер республика бюджетіне табыстарының бір бө лігін аударып отырды: «Эмбанефть» мұ найынан алынғ ан табыстың 5 % - ін Қ азақ АКСР – інің ө лкелік бюджетіне аударды. Осылайша одақ тық трестердің монополиялық ө ктемдігі қ алыптасты. Экономикалық саясат ө ктемдікпен жү ргізілді. Трестерді қ аптату аймақ тарда ө ндіргіш кү штерді ұ тымды орналастыруғ а теріс ә сер етті. Қ азақ стан экономикасының ұ зақ жылдарғ а созылғ ан шикізаттық сипаты анық талды.

Россияның орталық аудандарынан республикағ а бірқ атар ө неркә сіп орындары кө шірілді: Орынбор тоқ ыма фабрикасы, Қ останай шұ ғ а фабрикасы т. б.

Ө лкедегі кен ө неркә сібіне кө ң іл бө лінді. Тү сті металлургияның басты ауданы – Кенді Алтай болды.

Риддер қ орғ асын заводы мерзімінен бұ рын пайдалануғ а беріліп, ол 1923 жылғ а қ арай жалпы Одақ та ө ндіретін қ орғ асынның 40 % - ін бере бастады.

Орал – Ембі мұ най кә сіпшіліктері қ алпына келтіріле бастады. Ә уелі Доссор, содан соң Мақ ат кә сіпшіліктері қ алпына келтіріле бастады. Атырауды осы мұ най кә сіпшіліктерімен жалғ астыратын тар табанды жол салынды.

Одан бұ рын (1920 ж.) Шымкент сантонин заводы пайдалануғ а берілген болатын. Қ арсақ бай комбинаты жоғ ары қ арқ ынмен қ алпына келтірілді. Мұ нда 1927 жылы мыс ө ндіріле бастады.

Қ азақ станда ө неркә сіпті қ алпына келтіру процесі орталық пен салыстырғ анда неғ ұ рлым баяу қ арқ ынмен жү ргізіліп, 1927 – 1928 жылдары ғ ана аяқ талды.

Жаң а экономикалық саясат кезең інде товар айырбасы мен товар айналымының маң ызы артты. РКФСР Халық Комиссариаты Кең есінің 1921 жылғ ы мамырдың 24 – індегі «Айырбас туралы» декретінде кооперативтік ұ йымдар арқ ылы да, рыноктар мен базарларда да айырбас жасауғ а жол берілетіні атап ө тілді. Сонымен бірге жеке саудағ а рұ қ сат етілді. Жә рмең ке саудасы кү шейтілді. 1927 жылы 75 жергілікті, 13 губерниялық, 7 ө лкелік жә рмең ке жұ мыс істеп, сауда айналымы – 30 млн. сомғ а жетті.

Басты жә рмең келер:

1) Семей губерниясында – Қ оянды, Баянауыл.

2) Ақ мола губерниясында – Атбасар.

3) Ақ тө бе уезінде – Ойыл, Темір.

4) Бө кей ордасында – Орда.

Ө лкеде тұ тыну кооперациясы кең інен дамыды.

Жаң а экономикалық саясаттың нә тижелері:

1. Кү йзелген ауыл шаруашылығ ын тез арада қ алпына келтіруге мү мкіндік берді.

2. Ө неркә сіп қ алпына келтірілді.

3. Ө ркениетті кооператорлар қ ұ рылысы (қ озғ алысы) ел шаруашылығ ының барлық саласын кө терді.

4. Шаруа шаруашылығ ын еркін дамытуғ а кепілдік берді.

Сонымен, жаң а экономикалық саясат шаруашылық ты ө ркендетуге мү мкіндік берген «керемет ғ ажайып» саясат болды (1921 1929 жж.).

Қ азақ жерлерінің Қ азақ АКСР қ ұ рамына біріктірілуі.

Заман талабы қ азақ халқ ының Ұ лттық Кең ес Мемлекеттігін қ ұ руын қ ажет етті.

Жү зеге асыруғ а тиісті шаралар:

1. Халық тың бұ рынғ ы территориялық тұ тастығ ын қ алпына келтіру.

2. Қ азақ жерлерін бір республика қ ұ рамына біріктіру.

Қ ырғ ыз ә скери – революциялық комитеті жанынан арнаулы комиссия қ ұ рылып, болашақ республиканың шекарасын белгілеумен айналысты. Бұ л ө згерістер кезінде ә р тү рлі кө зқ арастар туындады. Кейбіреулер Қ азақ станғ а Ақ мола, Семей, Орал облыстарының қ осылуына қ арсы шық ты, басқ алары, керісінше, қ азақ жерлерін ғ ана емес, сонымен қ атар республика қ ұ рамына Омбы облысын, Орта Азияның кө п бө лігін, Барнаул уезін, Алтай ө лкесін жә не т. б. қ осуды да талап етті.

Орынборды Қ азақ стан қ ұ рамына енгізу маң ызды мә селе болды. 1919 жылғ ы қ ыркү йектің 19–ында губерниялық комитет Орынбордың Қ азақ станғ а қ осылуы туралы шешім қ абылдады, ал 1920 жылғ ы шілденің 7 – ісінде Орынбор қ аласы Республика қ ұ рамына енгізіліп, тұ ң ғ ыш астанасы (1920 1924 жж.) болды. 1924 – 1929 жж. астана – Ақ мешіт (Қ ызылорда). 1929 жылдан астана – Алматы.

Батыс Сібірге еніп келген Ақ мола жә не Семей облыстарын Қ азақ стан қ ұ рамына енгізу оң ай болғ ан жоқ, оғ ан Сібір ревкомның кейбір мү шелері қ арсы шық ты. 1920 жылдың екінші жартысында олар Қ азақ станмен шекараны белгілеу мә селелерін бес рет қ арады. Ақ ыры 1921 жылы Ақ мола жә не Семей облыстары Сібір ревкомы қ арамағ ынан КАКСР – не берілді. 1921 жылы Жайық, Ертіс ө зендері бойындағ ы бұ рын казактар иеленіп келген 10 шақ ырымдық ө ң ір халқ ына қ айтарылды.

КАКСР қ ұ рамына енгізілген аймақ тар:

Семей облысы – Павлодар, Семей, Ө скемен, Зайсан, Қ арқ аралы уездері.

Ақ мола облысы – Атбасар, Ақ мола, Кө кшетау, Петропавл, уездері жә не Омбы уезінің бір бө лігі.

Торғ ай облысы – Қ останай, Ақ тө бе, Ырғ ыз, Торғ ай уездері.

Орал облысы – Орал, Ілбішін, Темір, Атырау уездері, Маң ғ ыстау уезі.

Закаспий облысы – Красноводск уезінен 4, 5 Адай облыстары. Астрахань облысының бір бө лігі.

Бө кей ордасы жә не Каспий тең ізі жағ асындағ ы болыстар.

Орта Азияны ұ лттық – мемлекеттік жағ ынан межелеуді жә не Оң тү стік аймақ ты республика қ ұ рамына қ осуды ә зірлеу жө нінде қ азақ зиялылары ұ йымдастыру шараларын жү ргізді (1924 ж.).

Нә тижесінде;

1) Кең естік Шығ ыста ұ лт республикалары қ ұ рылды.

2) Қ азақ жерінің біртұ тас Қ азақ республикасы болып қ алыптасуы аяқ талды.

Соның нә тижесінде Сырдария облысының Қ азалы, Ақ мешіт (Қ ызылорда), Тү ркістан, Шымкент уездері, Ә улиеата уезінің кө п бө лігі, Ташкент, Мырзашол уезіндерінің бір бө лігі, Самарқ анд облысы, Жизақ уезінің бірнеше болысы, Жетісу облысының Алматы, Жаркент, Лепсі, Қ апал (Талдық орғ ан) уездері, Пішпек уезінің бір бө лігі Қ азақ станғ а қ арады. Республика аумағ ы ү штен біріндей кең ейіп, 2, 7 млн. шаршы шақ ырымғ а жетті, ал халқ ы 1 млн. 468 мың адамғ а кө бейіп, 5 млн. 230 мың адам болды. Қ азақ тар – 61, 3 % - ін қ ұ рады (1926 жылғ ы санақ деректері бойынша).

1925 жылы 15–19 сә уірде Ақ мешітте ө ткен Кең естердің бү кіл Қ азақ стандық V съезінде «қ ырғ ыз – қ азақ» атауы берілді, ал 1936 жылғ ы 9 ақ панда КАКСР Орталық Атқ ару Комитеті қ аулысымен «қ азақ тар» атауы берілді.

Сө йтіп, қ ажырлы кү респен келген ө зін - ө зі билеу қ ұ қ ығ ы қ азақ халқ ы ү шін нақ ты шындық қ а айналды.

Республикадағ ы қ оғ амдық саяси ө мір.

Қ азақ ө лкесінде жаң а экономикалық саясатты жү ргізуші Кең естер (советтер) болды. Алайда Кең ес қ ұ рылысында қ иыншылық тар мен кемшіліктер де кездесті.

1921 жылы 4 – 10 қ азанда Қ ырғ ыз (қ азақ) АКСР Кең естерінің II съезі болып ө тті. Онда қ аралғ ан мә селелер: 1) Республикадағ ы мемлекеттік жә не шаруашылық қ ұ рылыстардың қ орытындылары шығ арылды. 2) жергілікті жерлерде Кең естерді нығ айту жолдары белгіленді.

1925 жылы бірінші желтоқ сандағ ы ө лкелік V партия конференциясы болды. Партияның беделі ө сіп, ауыл тұ рғ ындарын партия қ атарына алу ісі ө ріс алды. Партия мү шелерінің саны артып, 1927 жылғ ы 1 қ аң тарда 16854 адамғ а жетті. 1932 жылғ а қ арай партия ұ йымы негізінен қ алыптасып бітті. Бірақ партия жұ мысының барлық буындарына ә міршіл - ә кімшіл ә діс енгізілді.

Осы жылдары Қ азақ станда жастар қ озғ алысы ө рістеді. 1921 жылы шілдеде Орынбор қ аласында жастар ұ йымы – Қ азақ стан комсомолының бірінші съезі ө тті. Қ азақ комсомолының ұ йымдастырушы, тұ ң ғ ыш тө рағ асы Ғ ани Мұ ратбаев (1902 – 1924 жж.) болды. Ол ө мірінің соң ғ ы жылдарында коммунистік жастар интернационалы Шығ ыс бө лімінің мең герушісі болып қ ызмет етті. Ғ ани Мұ ратбаев ө мірі 23 жасқ а аяқ басқ анында ү зілді. Сондай – ақ Мирасбек Тө лепов, Федор Рузаев, Қ айсар Тә штитов жә не т. б. жастар қ озғ алысының танымал жетекшілері болды.

1921 жылғ ы қ аң тардың 1–інде КОБОС – тың қ азақ облыстық бюросы ұ йымдастырылды. 1921 жылы қ азанда кә сіподақ тардың республикалық 1–конференциясы болды. Онда кә сіподақ тардың міндеттері белгіленді: 1) жұ мысшыларды сақ тандыруғ а, 2) сауатсыздық ты жоюғ а, 3) сенбіліктер ұ йымдастыруғ а, 4) одақ мү шелігіне қ азақ пролетариатын тартуғ а, 5) жұ мыс табының ұ лттық отрядын қ алыптастыруғ а кө ң іл бө лінді.

Осы жылдары ә йелдер қ озғ алысы кең інен дамып, кө рнекті қ оғ ам қ айраткерлері ө сіп – жетілді: Н. Қ ұ лжанова, Н. Арық ова, А. Оразбаева, Ш. Иманбаева, С. Есова т. б.

Қ азақ станда Кең ес ү кіметі нығ ая тү сті. Ауылдық жә не қ алалық Кең ес депутаттарының 6 айлық, Қ азақ стан Орталық Атқ ару Комитетінің 1 жылдық ө кілеттік мерзімі белгіленді. Қ анаушы элементтер (феодалдар, билер, имамдар, муфтилер, мұ сылмандардың діни басқ армаларының мү шелері) сайлауғ а қ атыстырылмады. Егер бұ рынғ ы болыс басқ арушыларының, билердің ұ рпақ тары Кең ес ү кіметіне адалдық кө рсетіп, қ оғ амдық ең бекке қ атысса, оларғ а сайлау қ ұ қ ығ ы берілді. Бұ қ ара арсында саяси жұ мыс, насихат пен ү гіт жү ргізу мақ сатында қ ызыл керуен жә не жылжымалы қ ызыл отау ұ йымдастырылды. Сө йтіп, сайлау барысында рулық сарқ ыншақ тарғ а рулық жә не таптық бой кө рсетулеріне, патриархаттық – феодалдық қ атынастардың қ алдық тарына қ арсы кү рес жү ріп жатты.

Қ алың мал алуды жою, кө п ә йел алушылық қ а, ә мең герлікке тыйым салу туралы қ аулы кең інен насихатталды.

1922 жылы 9 мамыр – 12 маусым аралығ ында Ә. Жангелдин бастағ ан «Қ ызыл Керуен» экспедициясы Орынбор – Орск – Торғ ай – Атбасар – Ақ мола – Петропавл – Павлодар – Қ арқ аралы – Семейге дейін жү ріп, 126 митинг ө ткізіп, 25 пұ т ә дебиет таратты, Кең естік декреттерді насихаттап, партияның ұ лт саясатын тү сіндірді. Кең естердің іс – қ ағ аздарын қ азақ тілінде жү ргізуін жолғ а қ ойды.

1921 жылғ ы қ аң тар айында Қ азақ АКСР Халық Комиссарлар Кең есі «Қ ырғ ыз (қ азақ) жә не орыс тілдерін қ олдану тә ртібі туралы, 1923 жылғ ы қ арашаның 22 – інде «Қ ырғ ыз (қ азақ) тілінде іс жү ргізуді енгізу туралы декреттер қ абылданды.

1927 жылғ ы мамырдың 17–інде «Қ азақ уездің, округтік мекемелерде қ азақ тілінде іс жү ргізуге біржола кө шу», 1928 жылғ ы қ аң тар «Аралас уездік мекемелерде қ азақ жә не орыс тілдерінде қ осарлас іс жү ргізуді енгізу» жө нінде шаралар белгіленді.

1925 жылы желтоқ санда Бү кілқ азақ стандық V РК(б)П конференциясы ө тті. Онда: ауылды кең естендіру бағ ытын жариялап, ү кімет органдары ретінде ауылдық кең естерді нығ айту, олардағ ы бай, жартылай феодалдардың зорлық – зомбылығ ын жою жө ніндегі ұ йымдық, идеологиялық шаралар кешенін белгіледі.

1928 жылы республикада жаң адан аудандастыру жү зеге асырылды. Республика 5 буынды – ауыл, село, болыс, уезд, округ, орталық басқ ару жү йесіне кө шірілді. Республика 1 автономиялы облысқ а, 13 округ, 192 ауданғ а бө лінді.

Жаң адан аудандастырудың маң ызы:

1. Кең ес аппаратының халық бұ қ арасына жақ ындай тү суіне, халық ты кең естік қ ұ рылысқ а тартуғ а кө мектесті.

2. Ұ лтшылдық егестерді тоқ татты.

3. Рулық ауылдарды жойып, шаруашылық – территориялық Кең естер қ ұ ру қ ажеттігін кө рсетті.

1929 жылы Қ азақ АКСР – ының астанасы Қ ызылордадан Алматы қ аласына кө шірілді.

Сонымен бірге, осы жылдары (1921 – 1928 жж.) қ оғ амда партияғ а тә уелділік арта тү сті. Ф. Голощекин мен оның тө ң ірегіндегілер ә міршіл - ә кімшіл басшылық стилі мен ойлау ә дісін орнық тырды, партиялық – мемлекеттік машинасы «жау бейнесін» ойлап тапты. Т. Рысқ ұ ловқ а, С. Сейфуллинге, С. Мендешевке, С. Садуақ асовқ а жә не т. б. «ұ лтшыл» деген айдар тағ у нақ сол жылдары тә жірибеге енді. Жеке меншікті, кө п укладтылық ты, товар айналымын жою, идеологияның экономикадан басым болуы - осының бә рі казармалық социализм негіздерінің орнығ уына ә кеп соқ ты.