Бағдарлау. Азимуттар. Дирекциондық бұрыштар. Румбтар.

Геодезиялық барлау жұ мыстарын атқ арғ ан кезде кө бінесе жү ру маршрутын, яғ ни жер бетіндегі тү сіру жұ мыстарының бағ ытын бағ дарлауғ а тура келеді. Жер бетіндегі сызық тарды бағ дарлау дегеніміз, оның бағ ытын бастапқ ы бағ ыт арқ ылы анық тау. Геодезияда бастапқ ы бағ ыт ретінде географиялық, магниттік жә не ө стік меридиан қ олданылады. Негізгі бағ ыт пен сызық тың бағ ытының арасындағ ы горизонталь бұ рышты бағ ыттау бұ рышы деп атаймыз. Сызық тың бағ ытын анық тайтын бұ рыштар ретінде шын азимуттар, магниттік азимуттар жә не дирекциондық бұ рыштар қ ызмет етеді. Осы бұ рыштар бастапқ ы бағ ыттан сағ ат тілінің бағ ытымен 0⁰ тан 360 ⁰ дейін ө лшенеді.

Жер бетіндегі географиялық меридианның бағ ыты астрономиялық бағ дарлау арқ ылы алынады, гирокомпос немес гиротеодалит аспаптары қ олданылады. Географиялық меридианның солтү стік ұ шынан сағ ат тілінің қ озғ алысымен берң лген сызық қ а дейінгі саналатын горизонталь бұ рышты географиялық (шын) азимут деп атайды. Шын азимут 0⁰ тан 360 ⁰ дейін ө згереді.

Магниттік меридианның бағ ытын магнит тілі бар компос немес буссоль аспабымен анық тайды. Магниттік меридианның солтү стік ұ шынан сағ ат тілінің қ озғ алысымен берілген сызық қ а дейін саналатын горизонталь бұ рышты магниттік азимут деп атайды. Магниттік азимут 0⁰ тан 360 ⁰ дейін ө згереді.

Магниттік меридиан мен географиялық меридианның бағ ыттары сә йкес келмейді, олардың арасында пайда болғ ан бұ рыш магнит тілінің бұ рылу бұ рышы (δ) деп аталады. Егер стрелканы ұ шы негізгі меридианнан шығ ысқ а қ арай бұ рылса, бұ рылу бұ рышы-шығ ыстық, батысқ а қ арай бұ рылса-батыстық бұ рылу болады. Шығ ыстық бұ рылу оң (+δ), ал батыстық бұ рылу (-δ) теріс болады. Егер магнит стрелкасының бұ рылу шамасын білсек, онда магниттік азимуттан нағ ыз азимутты тө мендегі формула арқ ылы табуғ а болады:

А=А_м + δ

Геодезияда жер бетіндегі сызық тардың тура жә не кері бағ ыттарын анық тайды. Тура жә не кері азимуттар арсындағ ы байланыс келесі формуламен ө рнектеледі.

А_к=А_т + 180˚ + γ,

γ – меридианның жақ ындасуы;

Меридиандардың жақ ындасуы мына формуламен анық талады:

γ =

- нү ктелер арқ ылы ө тетін меридиандар бойлығ ының айырмашылығ ы;

- сызық тың орташа геодезиялық ендігі;

Дирекциондық бұ рыш деп сағ ат тілінің айналу бағ ытымен алынғ ан, осьтік меридианның солтү стік жағ ы мен бағ дарлауыш сызық арасындағ ы жазық бұ рышты айтады. Дирекциондық бұ рыш шамасы 0⁰ тан 360 ⁰ дейін болады. Бұ л жағ дайда шын азимут мынағ ан тең болады:

А=α +γ,

Мұ ндағ ы α – АВ сызығ ының дирекциондық бұ рышы;

γ – меридианның жақ ындасуы;

γ дегеніміз – осьтік меридиан мен негізгі меридианның жақ ындасуы. γ – шығ ыста оң, батыста теріс таң бамен алынады. Дирекциондық бұ рыштар тура жә не кері болып бө лінеді. Екеуінің арасындағ ы қ атынас мынадай тү рде кө рсетіледі:

α = α ^′ +180˚,

мұ ндағ ы α ^{′ -} кері дирекциондық бұ рыш; α – тура дирекциондық бұ рыш.

Сызық тың бағ ытын сү йір бұ рышпен де анық тауғ а болады. Шамасы 0˚ -тан 90˚ -қ а дейін ө згеретін меридианның солтү стік не оң тү стік жағ ымен берілген сызық арасындағ ы сү йір бұ рышты румб дейміз.

Бағ ытты румб арқ ылы табу ү шін румбтың сан мә нінен басқ а сызық тың қ ай ширекте жатқ анын білу қ ажет. Берілген дирекциондық бұ рыштар арқ ылы румбтарды анық тайды:

І ширекте СШ r₁ = α _1; ∆ х+; ∆ у+;

ІІ ширекте ОШ r₂ = 180˚ - α ₂; ∆ х-; ∆ у+;

ІІІ ширекте ОБ r₃ = α ₃ - 180˚; ∆ х-; ∆ у-;

ІV ширекте СБ r₄ = 360˚ - α _4; ∆ х+; ∆ у-;

Кез-келген топографиялық карталардың тө менгі жағ ында аймақ қ а тә н магнит стрелкасының бұ рылу бұ рышы (δ)жә не меридиандардың (γ)жақ ындасуы кө рсетіледі.