Генераторлар

Осциллографта горизонтал бойынша сә уленің қ озғ алысы уақ ытқ а пропорционал болатын жайылма қ олданылады. Осциллографтағ ы жайылма ара тісі тә різді кернеумен жү зеге асырылады.

Кірістік қ ұ рылғ ы (КҚ) (Г) қ орек сигналының шығ ыстық кедергісінің кү шейткіштің кірістік кедергісі сә йкестелу ү шін арналғ ан. Бұ л қ орек сигналының тұ рақ ты қ ұ раушы тізбегі мен бірінші каскадтағ ы кү шейткіш элементінің кірістік тізбегін бө ліктеу ү шін, сонымен қ атар кү шейткіштің кірістік тізбегін симметриялау ү шін қ ажет.

Қ осалқ ы каскадтар (Қ К) кү шейткіштің кірісіне берілетін сигналды кернеу бойынша шығ ыстық каскадтың қ алыпты жұ мысы ү шін қ ажетті шамағ а дейін кү шейтеді. Жеке каскадтың кү шейту коэффициентінің мә ні ү лкен болғ ан сайын кү шейткіш қ ұ рылғ ысында қ осалқ ы кү шейту каскадтары аз болады. Шығ ыстық кү шейткіш каскады (ШКК) жү ктеме (тұ тынушы) (Ж) бойынша таң далады. Kon жағ дайда шығ ыстық каскадтар қ уат кү шейткіші ретінде, ал сирек кернеу кү шейткіші ретінде қ олданылады. Erep жү ктеме ү лкен қ уатты -тұ тынатын болса, онда қ уатты шығ ыстық каскадтың жұ мысын басқ ару ү шін соң ғ ы каскадтың алдындағ ы каскадтан қ уат шығ ынының едә уір бө лігі талап етіледі. Бұ л жағ дайда шығ ыстық кү шейткіш бірнеше кү шейту қ уаттарының каскадтарынан тұ рады. Erep кү шейткіш сыйымдылық жү ктемеде жү ктелсе, онда оның шығ ысында белгілі кернеу сигналының шамасы қ ажет болады. Оны қ осалқ ы каскадтан кернеу бойынша кү шейтетін сигнал арқ ылы алуғ а болады. Бұ л жағ дайда қ уатты кү шейтудің қ ажеті болмайды. Шығ ыстық қ ұ рылғ ы (ШҚ) кірістік кұ рылғ ының (КҚ) функциясына ұ қ сас функцияны атқ арады.

50. Диод дегеніміз не жә не оның схемада бейнеленуінің шартты белгісі?

Жартылай ө ткізгіш диод деп екі электродты аспаиты айтады, оның негізін электронды-кемтікті ө тпе қ ұ райды. Диодтың аймағ ының біреуін эмиттер деп атайды, оны басқ а база деп аталатын аймақ пен салыстырғ анда, онда негізгі тасымалдаушылар кө п шоғ ырланады. База мен эмиттердің омдық тү йіспе деп аталатын арнаулы шық па аймағ ы болады, бұ л тү йіспелердің кө мегімен диод электр тізбегімен қ осылады. жартылай ө ткізгіш диодтардың р-n ө тпесі болуының арқ асында оның вентильдік (бір жақ ты ө ткізгіштік) қ асиеті туындайды.

Симметриялы р-п ө тпесінің ә сер ету принципін қ арастырамыз. р-п ө тпесі р -тү рлі жә не n -тү рлі жартылай ө ткізгіштер тү йіскен кезде пайда болады.

Erep p_p = n_n; n_р = р_п болса, ө тпе симметриялы деп аталады.

мұ ндағ ы p_p - p -тү рлі жартылай ө ткізгіште кемтіктердің шоғ ырлануы;

n_n - n -тү рлі жартылай ө ткізгіште электрондардың шоғ ырлануы;

n_р - р -тү рлі жартылай ө ткізгіште электрондардың шоғ ырлануы;

р_п - п -тү рлі жартылай ө ткізгіште кемтіктердің шоғ ырлануы

Жартылай ө ткізгіш диодының ә сер ету принципі симметриялық емес р-п ө тпесіне негізделген.

Диодтың схемада бейнеленуінің шартты белгісі:

Жартылай ө ткізгіш диодтың вольт-амперлік сипаттамасы 9.4-суретте кө рсетілген.

Вольт-амперлік сипаттама келесі тең деумен ө рнектеледі: мұ ндағ ы Ip-п - р-п ө тпесі арқ ылы жү ретін тоқ; I0 - р-п ө тпесіндегі негізгі емес тасымалдаушылар тоғ ы; U - р-п ө тпесіне берілетін кернеу; k - Больцман коэффициенту T - р-п ө тпесінің температурасы; е - натурал логарифмдің негізі; е - (кө рсеткіштік дә режесіндегі) - электронның заряды. Сипаттамадан кө рсетілгендей, тура кернеу кезінде вольттің оннан бір бө лігіндей ондағ ан мА тура тоқ (IТ) пайда болады. Сондық тан да тура кедергінің (RТ) мө ні 10 Ом ү лкен болмайды.

Ең қ уатты диодтар ү шін, сол сияқ ты аз кернеу кезінде I_Т жү здеген мА немесе оданда кө п болады, тура кедергі R_Т соғ ан сә йкес бір Ом-ғ а жә не одан да аз мө лшерге дейін тө мендейді.

Жү з вольтке дейінгі тура кернеу кезінде, жү з кОм-ғ а дейінгі кері кедергіге сә йкес ондағ ан, жү здеген мкА кері тоқ пайда болады. Typa тоқ пен салыстырғ анда аз мө лшердегі кері тоқ ү шін, ә детте сипаттаманың осығ ан сә йкесті бө лігінде басқ а масштабпен кө рсетеді.

I _тура= f(U_T) сипаттамасы бастапқ ы кезде қ исық сызық ты болады, ө йткені U_тура нолден бастап ө сіргенде жабық қ абаттың кедергісі экспонент заң ы бойынша азаяды. U_T одан ары осіргенде жабық қ абат жоғ алып, тек ғ ана п мен р аймақ тарының кө лемдік кедергісі қ алады, олар тұ рақ ты болуғ а жуық талады. Сондық тан сипаттама шамамен тү зу сызық ты болады. Аздағ ан қ исық сызық ты болуы былай тү сіндіріледі: тоқ ты кобейткен кезде п мен р аймақ тары қ ызады жә не осыдан олардың кедергілері азаяды.

Kepi кернеу оскен кезде кері тоқ бастапқ ыда тез осе бастайды - бұ л мынағ ан байланысты: аздағ ан кері кернеу U_кері болғ анда ө тпенің потенциалдық богесіні ө суінің салдарынан диффузиялық тоқ тез тө мендей бастайды, себебі ол кері тоқ қ а қ арсы бағ ытталғ ан.

Kepi кернеудің ары қ арай кө терілуінен кері тоқ сә л ғ ана ө седі.

Диодтың кө рсеткіштеріне дифференциалдық кедергісі R_д мен тұ рақ ты тоқ кедергісі R₀ жатады, оларды тұ рақ ты температура болғ ан кезінде былай анық талады:

31. «Жұ лдызша» жалғ анғ ан симметриялық ү ш фазалы тізбектегі желілік сым дегеніміз, бейтарап сым дегеніміз не?

20. Идеал индуктивті элементі бар тізбек ү шін кернеуді, индуктивті кедергіні жә не фазалық ығ ысуды қ алай анық талады?

Идеал индуктивті элементі бар тізбек (15-сурет). Индуктивтік элемент уақ ытқ а байланысты магнит ағ ынының ө згерісінен э.қ.к.-тің туу қ ұ былысын жә не нақ ты электр тізбегінің элементінде магнит ө рісінің энергиясының жинақ талу қ ұ былысын есептеуге мү мкіндік береді. Индуктивті орамамен айнымалы ток жү рген кезде оның бойында бағ ыты сол токқ а қ арама- қ арсы ө зіндік э.қ.к. e_L пайда болады.

15-сурет 16-сурет 17-сурет

Оны берілген кернеу тең гереді: u = -eL, мұ ндағ ы eL= - L . Бұ дан uL= L . Егер ток синусоидалы болса i=Imsin t, онда uL = L = Im Lcos t = Umsin( t+90o), мұ ндағ ы Um=Im* L=Im xL, ал xL= L индуктивті кедергі деп аталады. Фазалық ығ ысу = u - i=90o, яғ ни векторлық диаграммада кернеудің U векторы токтың I векторы фаза бойынша 90о-қ а озады(16-сурет). Лездік қ уат: p = iu = Im sin t Umcos t = (sin2ω t) UmIm/2, яғ ни оның екі еселенген жиілікпен ө згеретіндігін кө реміз. Оның амплитудасын QL реактивті индуктивті қ уат деп атайды. QL= ; Ө лшем бірлігі - вольтампер реактивтік [ВАр]. Периодтың бірінші ширегінде индуктивті элемент электр желісінен энергия алып, оны магнит ө рісінің энергиясына айналдырады да, бойына жинайды(17-сурет). Екінші ширекте лездік қ уаттың таң басы теріс, яғ ни индуктивті элемент бойына жинақ тағ ан магнит энергиясын электр энергиясына тү рлендіріп, электр желісіне қ айтарады. Ү шінші ширекте индуктивті элемент электр желісінен энергия алады да,

тө ртінші ширекте сол энергияны қ айтарады. Период ішіндегі орташа қ уат нө лге тең (P=0). Сонымен индуктивті элементте электр энергиясының магнит энергиясына, магнит энергиясының электр энергиясына айналу қ ұ былысы алма кезек жү ріп жатады.

21. Идеал сиымдылық элементі бар тізбек ү шін ток, кернеуді, сиымдылық кедергіні жә не фазалық ығ ысуды қ алай анық талады?

Егер сыйымдылық элементке синусоидалы кернеу u = U_msin t берілген болса, ондағ ы заряд та синусоидалы заң дылық пен ө згереді:

18-сурет   19-сурет

q=Cu= СUmsin t. Сыйымдылық элементпен жү ретін ток i = dq/dt = C . Бұ дан Im= UmC = = Um/xc , мұ ндағ ы xC= сыйымдылық кедергі. Токтың ә рекеттік мә ні I= Uc/xc. Фазалық ығ ысу = u - i =0-90o= -90o, яғ ни векторлық диаграммада сыйымдылық элементпен жү ретін токтың I векторы кернеудің U векторынан фаза бойынша 90о-қ а озады (19-сурет). Лездік қ уат: p = i u = Imsin( t+90o)Umsin t = (sin2 t) , яғ ни ол екі еселенген жиілікпен ө згереді Оның амплитудасын реактивті сыйымдылық қ уат Qс деп атайды. QC= ; Ө лшем бірлігі- [ВАр]

Конденсатор периодтың бірінші жә не ү шінші ширектерде қ оректендіргіштен энергия алып, бойына жинайды(яғ ни зарядталады). Ал екінші жә не тө ртінші ширектерде бойына жинағ ан энергияны электр желісіне қ айтарып береді (17-сурет). Сонымен конденсаторда энергия алмасу қ ұ былыстары жү ріп жатады. Период ішіндегі орташа қ уат, яғ ни активті қ уат нө лге тең (Р= 0).

8.Кирхгофтың бірінші жә не екінші заң ы бойынша тең деулер қ ұ ру реті.

Кирхгоф бірінші заң ы. Бірінші анық тамасы: Тізбектің кез-келген тү йінінде тү йіскен токтардың алгебралық қ осындысы нө лге тең.Математикалық тү рде жазылуы: . Тең деу қ ұ ру ү шін тұ йінге кірген токтардың таң басын «+», ал шық қ ан токтардың таң басын «-» етіп алу керек.

Екінші анық тамасы: Тү йінге кірген токтардың арифметикалық қ осындысы тү йіннен шық қ ан тоқ тардың арифметикалық қ осындысына тең.

Кирхгоф екінші заң ы. Бірінші анық тамасы: Тұ йық контурдағ ы э.қ.к.-тердің алгебралық қ осындысы сол контурдағ ы кедергілердегі кернеулердің тү сулердің алгебралық қ осындысына тең. Екінші анық тамасы: Кез-келген тұ йық контурдың бойындағ ы кернеулердің алгебралық қ осындысына нө лге тең.

Математикалық тү рде жазылуы: ,

Кирхофтың екінші заң ы бойынша тең деу қ ұ рудың реті:

а) Тізбектің тармақ тарындағ ы токтардың бағ ыттарын ө з қ алауымызша таң дап аламыз;

ә) Тізбектің контурларын айналу бағ ытын ө з қ арауымызша таң дап аламыз;

б) Э.қ.к.- тің алгебралық қ осындысын тапқ ан кезде контурдағ ы э.қ.к.-нің бағ ыты контурды айналу бағ ытымен сә йкес келсе, онда оның таң басы «+», ал керісінше жағ дайда «-» болады;

в) Токтың бағ ыты контурды айналу бағ ытымен сә йкес келсе, онда кернеудің тү суінің таң басы таң басы «+», ал керісінше жағ дайда «-» болады.

Бірінші заң бойынша қ ұ рылатын тең деулер саны: т- 1, мұ ндағ ы т- тізбектегі тү йіндер саны.

Екінші заң бойынша қ ұ рылатын тең деулер саны: к - (т- 1 ), мұ ндағ ы к- тізбектегі тармақ тар саны.

10.Кедергілердің жұ лдызша жә не ү шбұ рыштап жалғ ануы

Кедергілердің ұ шбұ рыштап жә не жұ лдызша жалғ ануы жә не оларды балама тү рлендіру. Кейбір жағ дайларда есепті жең ілдету мақ сатында ұ шбұ рыштап жалғ анғ ан кедергілерді жұ лдызша жалғ ау сұ лбасына тү рлендіреді. Кейде керісінше тү рлендіру де қ олданылады. Тү рлендіру кезінде мынандай шарттар орындалуы керек: а)Ү шбұ рыштың А, В, С тү йіндеріндегі потенциалдар жұ лдызшаның А, В, С потенциалына тең болуы керек; ә)Ү шбұ рыштың А, В, С тү йіндеріне келетін токтар жұ лдызшаның осы тү йіндерге келетін токтарына тең болуы керек; б)Тү рлендіру тізбектің басқ а бө лігіне ә сер етпеуі керек.

4-сурет

Жұ лдызша сұ лбаның кедергілерін тү рлендірілген ү шбұ рыш сұ лбаның кедергілері арқ ылы табуғ а болады: R_A=R_AB ∙ R_CA /(R_AB+R_CA+R_BC); R_B=R_AB ∙ R_BC /(R_AB+R_CA+R_BC); R_C=R_CA∙ R_BC /(R_AB+R_CA+R_BC).

Жұ лдызша сұ лбаны ү шбұ рыш сұ лбағ а тү рлендіргенде оның кедергілері тө мендегі формулалар арқ ылы табылады: R_AB=R_A+R_B+R_A∙ R_B/R_C; R_BC=R_B+R_C+R_B∙ R_C/R_A; R_CA=R_C+R_A+R_C∙ R_A/R_B

г)Қ оректендіргіштер бірізді жалғ анса, онда оларды бір балама қ оректендіргішпен айырбастауғ а (тү рлендіруге) болады. Балама қ оректендіргіштің э.қ.к.-і E_б қ оректендіргіштердің э.қ.к.-терінің алгебралық қ осындысына тең, ал ішкі кедергісі R_б қ оректендіргіштердің ішкі кедергілерінің арифметикалық қ осындысына тең: R_б=R₁+R₂+...+R_n. Бағ ыттары токтың бағ ыттымен бағ ыттас э.қ.к.-тер плюс таң басымен алынады. Керісінше жағ дайда таң басы минус болады.

15.Контурлық токтар тә сілі

Контурлық токтар тә сілі. Бұ л тә сілді қ олданғ ан кезде электр сұ лбасының тә уелсіз контурында тек ө зінің контурлық тогы жү реді деп есептейді. Контурлық токдеп қ арастырылғ ан контурдың барлық тармақ тарымен жү реді деп шартты тү рде қ абылданғ ан ток. Бұ л тә сіл бойынша тең деулер Кирхгофтың екінші заң ы бойынша контурлық токтарғ а байланысты қ ұ рылады. Сондық тан есептеу жұ мысы кө п жең ілдейді.

Контурлық токтар тә сілінің есептеу жұ мысында қ олданылуын 6-суретте кө рсетілген тізбектің тармақ тарындағ ы токтарды анық тау арқ ылы қ арастырайық. Ә рбір контур ү шін контурлық токтың бағ ытын ө з қ алауымызша, мысалы сағ ат тілінің жү рісінің бағ ытымен бағ ыттас етіп таң дап аламыз. Екі контурғ а ортақ тармақ пен жү ретін контурлық токтар бағ ыттас болса, онда олардың қ осындысы алынады. Керісінше жағ дайда олардың айырмасын алады. Жалпы жағ дайда қ арастыралатын тізбек ү шін тең деулер мынадай тү рде жазылады:

Е₁₁= I₁₁∙ R₁₁+ I₂₂∙ R ₁₂ + I ₃₃∙ R ₁₃

Е₂₂= I₁₁∙ R₂₁+ I₂₂∙ R ₂₂ + I ₃₃∙ R ₂₃

Е₃₃= I₁₁∙ R₃₁+ I₂₂∙ R ₃₂ + I ₃₃∙ R ₃₃

Мұ ндағ ы Е₁₁, Е₂₂, Е₃₃- бірінші, екінші жә не ү шінші контурлардың контурлық э.қ.к.-тері;

R₁₁, R₂₂, R ₃₃- бірінші, екінші жә не ү шінші контурлардың ө зіндік кедергілері,

R₁₁= R₁+R₅ +R₃; R₂₂= R₂+R₄+R₅; R ₃₃= R₆+R₄ +R₃.

R ₁₂=R₂₁- бірінші мен екінші контурларғ а ортақ тармақ тың кедергісі, “минус” таң басымен алынады.

R₁₃= R₃₁- бірінші мен ү шінші контурларғ а ортақ тармақ тың кедергісі, “минус” таң басымен алынады.

R ₂₃= R ₃₂- екінші мен ү шінші контурларғ а ортақ тармақ тың кедергісі, “минус” таң басымен алынады.

Тең деулер 6-суретте кө рсетілген тізбек ү шін былай жазылады:

E₁ – E₃=I₁₁∙ (R₁+R₅ +R₃) – I₂₂∙ R₅ –I₃₃∙ R₃

– E₂+E₄= I₂₂∙ (R₂+R₄+R₅) – I₃₃∙ R₄ –I₁₁∙ R₅

E₃ – E₄=I₃₃∙ (R₆+R₄ +R₃) – I₁₁∙ R₃– I₂₂∙ R₄

Ә р тең деудегі жақ шаның ішінде кедергілердің қ осындысы контурдың ө зіндік кедергісі деп аталады. Тең деулер жү йесін шешеміз де I_11, I_22, I₃₃ контурлық токтарын табамыз. Тармақ тардың токтарын (I₁ ... I₆) контурлық токтар арқ ылы табамыз: I₁=I₁₁, I₂= –I ₂₂, I₃= I₃₃ – I₁₁, I₄=I₂₂–I₃₃, I₅=I₁₁ – I₂₂, I₆= –I₃₃

56.Кү шейткіштерде транзисторлар жұ мысы қ андай?

Кү шейткіштердің қ олданылуы жә не жіктелуі. Электронды кү шейткіштер деп электр сигналдарын кү шейту ү шін арналғ ан қ ұ рылғ ыны айтады. Қ ұ рылғ ыларда сигналдарды, кү шейту электр энергиясын пайдалы сигналдарың кү шейтілген электр тербелістерінің қ орек кө здеріне тү рлендіргіш активті кү шейткіш элементтердің (транзисторлардың) қ атысымен жү зеге асырылады.

Кү шейткіштер қ олданылуы мен кү шейткіш элементтердің ә сер ету принципі бойынша бө лінеді.

Олардың жіктелуін кө рсету қ атары бойынша жү ргізуге болады. Кү шейткішті қ анағ аттандыратындай шектікте электр тербелісінің жиілік диапазоны маң ызды кө рсеткіші болып табылады. Осы белгісі бойынша кү шейткіштің келесі тү рлері болады.

Тө менгі жиілікті кү шейткіштер кө бінесе электр тербелістерінің дыбыстық жиіліктерін кү шейтуге арналғ ан. Ә детте адамның қ ұ лағ ы 20-20000 Гц дейінгі жиілікті ауа бө ліктерінің тербелістерін ғ ана қ абылдай алады. Бұ л жиіліктер дыбыстық деп аталады. Дыбыстық жиілікті кү шейткіштерді, олардың барлық диапазонына жасамай, пайдалы сигналдың аз бұ рмаланатын тар жолақ тарының (f_н =30-200 Гц-тен f_в =3000-15000 Гц дейінгі) шектіктерінде жасайды. Бұ л кү шейткіштердің қ ұ рылысы қ арапайым жә не сымдық аппаратураларда, радиотораптарында жә не т.б. қ ұ рылғ ыларда кең тарағ ан.

Жоғ ары жиілікті кү шейткіштер ә детте радиоқ абылдағ ыш пен радиоқ ұ рылғ ыларында модульденетін тербелістердің жү здеген жә не одан жоғ ары килогерц реттілікті арқ алаушы жиілікпен кү шейтілу ү шін қ олданылады.

Кең жолақ ты кү шейткіштерді кең жолақ ты сигналдардың (бірнеше герцтен бірнеше мегагерцке дейін) жиіліктерін импульсті байланыстарда, теледидарларда, радиолокацияларда қ олданады.

Тұ рақ ты тоқ немесе кернеу кү шейткіштері сигналдың тұ рақ ты жә не айнымалы қ ұ раушыларын f_в =0 ең жоғ арғ ы жұ мыстық жиілікке f_в дейін кү шейту ү шін арналғ ан. Ә детте олар бірнеше килогерцті қ ұ райды. Бұ л кү шейткіштер автоматикада, телемеханикада, ө лшеуіш аппараттарында жә не т.б. қ олданылады.

Транзисторлардағ ы кү шейткіштердің қ ызмет етуі шексіз десе де (ондағ ан мың сағ ат) болады, инерциялы емес, сонымен қ атар сенімділігі жоғ ары, соқ қ ығ а, вибрацияғ а, селкілге сезгіштігі ө те аз болады. Бұ л кү шейткіштердің негізгі кемшіліктеріне транзисторлардың параметрлерінің ө те ү лкендігі, олардың ү лкен температуралық тө уелділігі, ө зінің меншікті шуылының жоғ ары болуы жатады.

Кү шейткіштерді қ олдануы бойынша тоқ тық, кернеулік жө не қ уаттық деп бө лінеді. Бұ дан басқ а кү шейткіштер схемаларының қ ұ рылысы жә не кү шейткіш элементтерінің жұ мыс режимдеріне байланысты бө лінеді.

Кү шейткіштердің негізгі кө рсеткіштері. Кү шейткіштердің қ асиеттері қ олданымдық жә не сапалы кө рсеткіштерімен сипатталады. Кү шейткіштің қ олданымдық кө рсеткіштеріне кү шейту коэффициентін, сезгіштігін, шығ ысындағ ы қ уатын жә не ПӘ К жатқ ызады. Кү шейткіштің сапалы керсеткіштеріне кү шейтілген жиіліктер диапазоны, бұ рмалануы, бө гет дең гейлері жә не т.б. жатады.

Кү шейту коэффициенті тоқ, кернеу жә не қ уат бойынша бө лінеді. Кү шейту коэффициенті кү шейткіштің кірісіне қ арағ анда шығ ысында айнымалы кернеу (тоқ немесе қ уат) бірнеше есе кө п екенін кө рсетеді. Кернеу бойынша кү шейту коэффициенті кү шейткіштің шығ ыстық кернеуінің немесе жеке каскадтың оның шығ ыстық кернеуіне қ атынасы ретінде анық талады:

Erep кү шейткіш қ ұ рылғ ы тізбектеп жалғ анғ ан бірнеше каскадтардан тұ ратын болса, онда оның ортақ кү шейту коэффициенті жеке каскадтардың кү шейту коэффициенттерінің кө бейтіндісіне тең болады:

Адамның есту органының қ абылдауы логарфм заң ына бағ ынатындық тан тә жірибе жү зінде кү шейту коэффициентін жиі логарифмдік бірлікте (децибеллде жә не неперде) ө рнектейді:

Логарифмдік бірліктерді қ олдану бірнеше каскадтан тұ ратын барлық қ ұ рылғ ыларының ортақ кү шейткіш коэффициенттерін жең іл есептеуге жол береді:

Мысал. Ү ш каскадты кү шейткіштің бірінші каскадының кү шейткіш коэффициенті C_x=100; екіншісінікі - К₂=4; ү шіншісінікі - К₃=25 тең. Кү шейткіш коэффициентінің ортақ коэффициентін салыстырмалы бірлікте жө не децибелде анық тау керек:

Тексеру: К_дБ = 20 Ig К = 20 Ig 10 000 = 80 дБ.

Кү шейткіштерде жиіліктердің бұ рмалануы (қ исық) кү рделі дыбысқ а кіретін ә р тү рлі жиіліктердегі кү шейтілу тербелістердің бірдей еместігінен болады. Кү шейтудің жоғ арғ ы жиіліктерінде дыбыс жай, баяу, тө менгі жиілік аймағ ында аз кү шейту болғ анда - сың ғ ырлап, дә л естіледі. Жиіліктік бұ рмаланудың мө лшерін жиілік сипаттамасымен бағ алайды. Ол кү шейту коэффициентінің K кү шейтілген тербелістің жиілігінен тә уелділігімен ө рнектеледі (9.16-сурет). Жиіліктік бұ рмаланудың жиіліктік сипаттамасын анық тауғ а ың ғ айлы болу ү шін логарифмдік масштабта тұ рғ ызады.

Жиіліктік бұ рмалану жоқ болғ анда кү шейту коэффициенті кү шейтілетін сигналдың (тү зу сызық 1) жиілігінен тә уелді болмайды. Реалды кү шейткіштерде тө менгі K_н жә не жоғ арғ ы K_в жиіліктердегі (реактивті кедергінің ә серінен) кү шейту коэффициенті ортаң ғ ы жиіліктегі K_Q кү шейту коэффициентінен (қ исық сызық 2) аз болады. Кейбір кезде жоғ арғ ы жиілік аймағ ында кү шейту коэффициентінің ө суі мү мкін (қ исық сызық 3).

Жиіліктік бұ рмалану кү шейту коэффициентінің тұ рақ ты еместігінен болады жә не кү шейту коэффициентімен бұ рмаланады.

Ол ортаң ғ ы жиіліктегі кү шейту коэффициентінің (ө детте 1000 Гц жиілікте) берілген кү шейту коэффициентіне қ атынасын береді:

M = K₀ / K_f.

Кү шейткіштің ө ткізу жолағ ы жиіліктік бұ рмалану берілген шамадан аспайтын шектігіндегі жиілі каймағ ымен бағ аланады.

Дыбыстаудың қ анағ аттандырарлық сапасын 100-ден 6000 Гц дейінгі жолақ тарды беру кезінде, ал жақ сы сапасын 50-ден 10 000-12 000 Гц дейінгі жолақ тарды беру кезінде алуғ а болады.

Сызық ты емес бұ рмалану кү шейткіш схемаларында сызық ты емес элементтердің (сызық ты емес магниттелу қ исық тары бар трансформаторлар, дроссельдер жә нет.б.) болуынан болады. Шамторларының басқ арушы тізбектерінде тоқ тың пайда болуы сызық ты емес бұ рмаланудың болуының бір себебі болып табылады. Сызық ты емес бұ рмалану кү шейткіштің шығ ысында пайдалы сигналынан басқ а, дыбыстау сипатына (дыбыстың сынық талып жетуінен сө з қ арлығ ып шығ ады) ә сер ететін жоғ ары гармоникалардың жә не комбинациялы жиіліктердің болуынанда болады.

Шығ ыстық қ уатшығ ыстық кү шейткіштік каскадты сипаттайтын негізгі шамағ а жатады. Номинал шығ ыстық қ уат деп сызық ты емес бұ рмаланурауалы шама кезінде кү шейткіштің жү ктемеге беретін қ уатынайтады.

Сезгіштік кү шейткіштің шығ ысын даноминалды қ уат немесе кернеу дамығ ан кездегі кү шейткіш тің кірістік шамасымен сипатталады. Кү шейткіш тің кірісіне номинал кернеуінен асатын кернеу берілгенде сызық ты емес бұ рмалану ө седі. Кү шейткіштің пайдалы ә сер коэффициенті тұ рақ ты тоқ тың кө зінің энергияс ыэлектр энергиясының дыбыстық жиілігіне тү рлену процесіндегі қ уат шығ ынымен сипатталады. Кү шейткіштің электрлік ПӘ К-і жү ктемедегі каскадпен ө ндірілген тербелмелі пайдалы қ уаттың P_шығ каскадтың қ орек кө зінен тұ тынатын қ уатына қ атынасын береді:

Кү шейткіш қ ұ рылғ ыларының қ ұ рылымдық схемасы. Кү шейткіш қ ұ рылғ ысының схемасы (9.17-сурет) бірнеше негізгі элементтерден тұ рады.

13.Қ уаттар тепе-тең дігі. Потенциалдық диаграмманы қ ұ ру

Қ уаттар балансы: Тізбектегі қ оректендіргіштердің қ уаттарының алгебралық қ осындысы сол тізбектегі тұ тынушылардың қ уаттарының арифметикалық қ осындысына тең. Қ оректендіргіштің қ уаты

Р_қ =E∙ I, ал тұ тынушы қ уаты P_т =I² ∙ R формулалары арқ ылы анық талады.

Потенциалдық диаграмма потенциалдың тізбектің ө н бойындағ ы ө згерісін сипаттайды. Тізбектің бір нү ктесінің потенциалын нө лге тең деп алады да, қ алғ ан нү ктелердің потенциалдарын осы нү ктенің потенциалымен салыстыра отырып анық тайды. Абцисса осіне масштаб бойынша кедергілерді салады, ал ордината осінде потенциалдарды кө рсетеді.

26. Кедергілер ү шбұ рышы. Тізбектің активті, реактивті жә не толық кедергілері.

Тізбектің толық кедергісінің z формуласындағ ы x_L – x_C айырмасын реактивті кедергі x_p деп атайды, яғ ни x_p= x_L – x_C..

Толық кедергінің ө рнегі бір катеті активті кедергіге r, екінші катеті реактивті кедергіге x_p, ал гипотенузасы толық кедергіге z тең тікбұ рышты ү шбұ рышқ а сә йкес келеді. Бұ л ү шбұ рышты кедергілер ү шбұ рышы деп атайды (22-сурет).

Бұ л ү шбұ рыштан фазалық ығ ысу φ = arctg x_p / r. Оның таң басы x_L < x_C болғ анда теріс болады.

Егер z жә не φ белгілі болса, онда кедергілер ү шбұ рышынан r = z cos φ; x_p= z sin φ.

21-сурет 22-сурет 23-сурет

з) Ө шу коэффициенті: , демек, ол сапалылық қ а кері шама;

37.Қ андай қ ұ рылғ ы айнымалы ток кернеуінің бір дең гейінен екінші дең гейіне тү рлендіру ү шін арналғ ан

Бір фазалы трансформатордың қ ұ рылысы мен ә сер ету принципі

Трансформатор деп бір кернеудің (u ₁) айнымалы тоғ ын (i ₁) сол жиілікте басқ а кернеудің (u ₂) айнымалы тоғ ына (i ₂) тү рлендіретін статикалық электр магнитті қ ұ рылғ ыны айтады (1-сурет).

Трансформатордың орамалары бір бірімен электрлік байланыста болмайды жә не қ уат бір орамадан басқ а орамағ а электр магниттік жолмен беріледі. Магнитө ткізгіш орамалар арасында индуктивтік байланысты кү шейту ү шін пайдаланылады.

1-сурет.

Трансформатор электр техникалық болаттан жасалғ ан табақ шалардан жинастырылғ ан ө зекшеден жә не екі немесе одан да кө п индуктивті байланысқ ан орамалардан тұ рады. Ө зекшенің ө лшемдерін жә не ораманың орам сандарын ө зекше қ анық пайтындай етіп алады. Бұ л жағ дайда ө зекшедегі кернеу тоқ, ЭКҚ жә не магнит ағ ыны іс жү зінде синусоидалы болады.

Трансформатордың жұ мысы электр магниттік индукция қ ұ былысына негізделген. Трансформатордың бірінші реттік орамасын айнымалы тоқ кө зіне қ осқ ан кезде, осы ораманың орамдарында айнымалы тоқ ц пайда болады да, магнитө ткізгіште айнымалы магнит ағ ынын Ф туындатады.

Магнитө ткізгіште тұ йық талғ ан бұ л ағ ын орамалардың екеуімен де (бірінші жә не екінші реттік) ілінісіп, оларда ЭҚ К индукциялайтындық тан, бірінші реттік орамада ө здік индукция ЭҚ К- ін, ал екінші реттік орамада ө зара индукция ЭҚ К-ін туындатады:

мұ ндағ ы w ₁ жә не w ₂ - бірінші жә не екінші реттік орамалардың орам сандары.

Трансформатордың екінші реттік орамаларының шығ ыстарына жү ктеме қ осқ анда, е₂ ЭҚ К-інің ә серінен бұ л орама тізбегінде i ₂ тоғ ы пайда болады, осының салдарынан екінші реттік ораманың шығ ысында U₂ кернеуі қ алыптасады. Жоғ арылатқ ыш трансформаторларда U₂> U₁ ал тө мендеткіш трансформаторларда U₂< U₁ болады.

39.Қ андай шаманы анық тау ү шін трансформаторларда бос жү ріс режимі жү ргізіледі?

Трансформатордың бос жү ріс режимі

Егерде трансформатордың бірінші реттік орамасын U₁ кернеу торабына қ осса, ал екінші реттік орамасы ажыратулы тұ рса (R=∞), онда трансформатордың жұ мыс істеу режимін бос жү ріс режимі деп атайды. U₂=Ö 2*U₁*sin2p*t кернеуінің ә серінен бірінші реттік орама арқ ылы бос жү ріс тоғ ы деп аталатын I_1б тоқ жү реді. Бұ л тоқ магниттену кү шін I_1б*w₁ туғ ызады. Магниттену кү ші I_1б*w₁ магнит ағ ынын туындатады, оның негізгі бө лігі ө зекше арқ ылы тұ йық талып, трансформатордың екі орамасы арқ ылы ілініскен негізгі магнит ағ ынын Ф₀ қ ұ райды (2-сурет, 1-сызық).

Ағ ынның басқ а ө те аз бө лігі ө зекшенің сыртқ ы бө лігімен тұ йық талып, тек қ ана бірінші реттік орамада ілініседі. Ағ ынның бұ л бө лігі бірінші реттік сейілу ағ ынын Ф_d1 қ ұ райды (2-сурет, 2; 3-сызық).

2-сурет.

Екі ораманың да контурын қ иып ө тетін негізгі ағ ын, бірінші жә не екінші реттік орамаларда ЭҚ Қ -ін индукциялайды: Бұ л э.қ.к. бір бірімен фаза бойынша сә йкес келеді, ал негізгі магнит ағ ынынан фаза бойынша 90° қ алып отырады (3-сурет). Бірінші реттік сейілу ағ ыны Фd1 фаза бойынша бос жү ріс тоғ ының векторымен І1б сә йкес келеді жә не тек кана бірінші реттік орамада сейілу ЭҚ Қ -ін Еб1

тудырады. Трансформатордың бірінші реттік орамасының біршама активті кедергісі r₁ болады жә не І_1б тоғ ы жү рген кезде фаза бойынша І_1б тоғ ымен сә йкес келетін кернеудің тү суін I₁*r₁ тудырады.

3-сурет.

Кирхгофтың екінші заң ына сө йкес: Трансформатордың босжү ріскезінде (Іб1*r1 - Eб1) шамасыә детте U1кернеуінің 0, 5% аспайды. Осының негізінде U1= -E1, яғ нибосжү ріскезіндетрансформатордың орамасынаберілетінкернеу U1негізгімагнитағ ынытудырғ анЭҚ Ктең депесептеугеболады. Бос жү ріс тә жірибесі арқ ылы анық талатын трансформатордың трансформациялық коэффициенті n:

Айнымалы кернеудің U₁ ә серінен трансформатордың магнитө ткізгішінің қ айта магниттелуі энергия шығ ынымен байланысты болғ андық тан, магнит ө ткізгіштің қ ызуын тудырады. Магниттелу шығ ынының қ уаты, гистерезис тұ зағ ьшың ауданына тура пропорционал болып, магнит ө ткізгіштің материалынан, магниттелу жиілігінен тә уелді болады.

Е₁ ЭҚ К-і ә серінен трансформатордың орамасында I_1б тоғ ы жү реді. Тоқ тар ө згермелі магнит ө рісінде орналасқ ан ө ткізгіш материалдан жасалғ ан басқ а денелерде де пайда болады. Бұ л тоқ тар магнит ағ ынының бағ ытына перпендикуляр жазық тық контурларымен тұ йық талады жә не қ ұ йынды тоқ тар деп аталады.

Қ ұ йынды тоқ тар магнит ө ткізгішті қ ыздырып, энергия шығ ынын тудырады жә не трансформатордың ПӘ К-ін томендетеді.

Магниттелуге жә не қ ұ йынды тоқ қ а кететін қ уат, болаттағ ы шығ ын деп аталады. Оның шамасы трансформатордың бос жү ріс тә жірибесінде ө лшенген активті қ уатына тең болады жө не екінші реттік орама тоғ ының шамасына тә уелсіз болады, яғ ни берілген трансформатор ү шін тұ рақ ты болады.

40.Қ андай шаманы анық тау ү шін трансформаторларда қ ысқ а тұ йық талу режимі жү ргізіледі

Қ ысқ а тұ йық тау тә жірибесі

Трансформатордың екінші реттік орамасының қ ысқ аштары қ ысқ а тұ йық талғ анда, жү ктеме кедергісі де жә не екінші реттік орама қ ысқ ыштарындағ ы кернеу де нолге тең болады (U₂=O).

Екінші реттік орама тұ йық талғ ан кезде трансформатордың бірінші реттік орамасындағ ы ЭҚ К-інің тепе тең дік тең деуі:

мұ ндағ ы I_к - қ ысқ а тұ йық тау тоғ ы, А.

I_кR_к жә не I_кХ_к векторларының геометриялық қ осындысы бірінші реттік орамағ а берілген кернеуді анық тайды, бұ л кернеу U_1к қ ысқ а тұ йық талу тоғ ынан I_к фаза бойынша (j_к бұ рышына озады (4-сурет).

j_к бұ рышы R_к жә не Х_к кедергілерінің қ атынасына тә уелді болады.

Қ ысқ а тұ йық тау тә жірибесі кезінде трансформатордың екінші реттік орамасын қ ысқ а тұ йық тайды, ал бірінші реттік орамағ а трансформатордың орамалары арқ ылы номинал тоқ тар жү ретіндей етіп аз кернеу беріледі.

4-сурет.

Бұ л кернеу қ ысқ а тұ йық тау кернеуі деп аталады жә не номиналды кернеудің пайызымен ө лшенеді: Қ ысқ а тұ йық тау тә жірибесі кезінде трансформатордың пайдалы қ уаты нольге тең, ал ө зекшедегі магниттеуші тоқ аз болғ андық тан, болаттағ ы шығ ын ө те аз болады. Сондық тан, трансформатордың қ ысқ а тұ йық тау тә жірибесі кезінде тұ тынатын Pк

қ уатын тек қ ана орама сымдарын қ ыздыруғ а шығ ындалады деп есептеуге болады жә не оны мыстағ ы шығ ын деп атайды. Мыстағ ы шығ ын трансформатордың екінші реттік орамасындағ ы тоқ қ а тә уелді болады, яғ ни бос жү ріс кезіндегі нольден қ ысқ а тұ йық тау кезінде P_к дейін ө седі.

Шамасы бойынша, қ ысқ а тұ йық талу тө жірибесінде анық талатын мыстағ ы шығ ын трансформатордың номинал температурасына (75°С) келесі формула арқ ылы келтірілуі керек:

мұ ндағ ы α = 0, 004 - мыс сымның температуралық коэффициенті, 1/град;

t - тә жірибе жү ргізгендегі қ оршағ ан ортаның температурасы, ⁰C.

Трансформатордың жұ мыс режимінде, яғ ни екінші реттік орамасын қ абылдағ ыштың кедергісі арқ ылы тұ йық тағ анда, бірінші реттік кернеу келесі қ ұ раушылардан тұ рады:

мұ ндағ ы - трансформатордың бірінші реттік орамасындағ ы кернеудің тусуі, U₁-дің 1-2% қ ұ райды, B.

Екінші реттік орамада жә не кедергісі бар энергия қ абылдағ ышында E₂ ЭҚ К-інің ә серінен тоқ пайда болады:

мұ ндағ ы R₂ жә не X₂ - екінші реттік ораманың активті жә не реактивті сейілу кедергілері, Ом.

I₂ тоғ ы фаза бойынша E₂ ЭҚ К-і бұ рышқ а қ алып отырады, бұ л бұ рыштың шамасы жү ктеменің сипатына тә уелді болады. Сонымен қ атар E₂ ЭҚ К-і келесі қ ұ рамнан тұ рады:

мұ ндағ ы

5-сурет.

ығ ысу бұ рышында, активті-индуктивті жү ктемедегі трансформатордың 5-суретте векторлық диаграммасы берілген. Трансформатордың орамаларындағ ы кернеудің тү суі азырақ болғ анда U1 жә не U2 кернеулерінің арасындағ ы фаза бойынша ығ ысу бұ рышын 180° тең деп алса жеткілікті.

33.Магнит ө рісі қ андай шамалармен сипатталады?

Негізгі тү сініктер жә не анық тамалар

Магнит тізбегі деп қ ажетті магнит ө рісінің конфигурациясын алу ү шін ә р тү рлі ферромагниттік жә не ферромагнит емес электр техникалық қ ұ рылғ ылардың жиынтығ ын айтады.

Магнит тізбегі магнит ө рісін туындатушы қ орек кө здері (электр магнит, тұ рақ ты магнит) мен магниттік сызық тық кү штердің негізгі бө ліктерін тұ йық тайтын денелердің, орталардың тұ йық талғ ан жолдарынан тұ рады.

Магнит тізбектері пішіні геометриялық мө лшері мен оларды жасайтын материалдары бойынша ә р тү рлі болады.

Электр тізбектері сияқ ты магнит тізбектері тармақ талғ ан жә не тармақ талмағ ан, бір жә не бірнеше магниттеуші кү штері болуы мү мкін.

Кө птеген жағ дайларда магнит тізбегін сызық ты емес деп есептейді, тек кейбір белгілі бір жағ дайда сызық ты болуы мү мкін.

Тармақ талмағ ан магнит тізбегі - бұ л кез келген қ имада магнит ағ ындары бірдей болатын тізбек, мысалы тороид, 1-сурет.

Тармақ талғ ан магнит тізбегі - бұ л ә р тү рлі қ ималарда магнит ағ ындары ә р тү рлі болатын тізбек, 2-сурет.

1-сурет.

2-сурет.

Магнит тізбегін сипаттайтын негізгі шамаларғ а тө мендегі шамалар жатады:

Магнит индукциясы - в [Тл], магнит ө рісінің интенсивтілігін (қ озғ алыста болатынын), яғ ни оның жұ мысты ө ндіру қ абілеттілігін сипаттайды жә не векторлық шама.

Магнит ө рісінің кернеулігі - H [А/м], кең істіктің берілген нү ктесінде магнит ө рісінің интенсивтілігіне тоқ кү ші мен ө ткізгіштің тү рлерінің ә серлерін есепке алады, жә не ө з ортасынан тә уелді болмайды.

Магнит ағ ыны - Ф [Вб], қ андай да бір беттік ауданды қ иып ө тетін магниттік кү штік сызық тардың жалпы санымен анық талады:

Ф = В*S.

Магнит ө рісінің кернеулігі мен магнит индукциясының арасындағ ы байланыс келесі қ атынаспен анық талады:

B = m_α H,

мұ ндағ ы m_α - абсолютті магниттік ө тімділік.

Магнит ө рісінің кернеулігі мен ө рісті қ оздыратын тоқ тардың арасындағ ы байланыс толық тоқ заң ымен анық талады:

S I = Iw шамасын толық тоқ деп атайды.

Магнит тізбегінің кез келген тұ йық талғ ан контуры ү шін толық тоқ заң ының жалпы тү рі:

S Нl = S Iw.

Тоқ жә не контурдың айналу бағ ытымен жә не винттің оң жү рісті ережесімен бағ ыттас болса, кернеулік Нl оң (+) таң бамен алынады. Нl шамасын скалярлық магнит потенциалдарының (немесе магнит кернеуінің) айырымы деп атайды:

Нl = U _M

3 суретте тармақ талғ ан магнит тізбегі, ал 4-суретте оның баламалы (эквивалентті) алмастыру схемасы кө рсетілген.

3-сурет.

4-сурет.

Контурдың айналу жә не магнит ағ ындарының бағ ыттарын еркінше таң дайды.

34.Магнит тізбегі ү шін Кирхгофтың бірінші заң ы

Кирхгофтың бірінші заң ы магнит ағ ындарыньщ ү здіксіздік принципінен алынады: магнит тізбегінің кез келген тү йінінде магнит ағ ындарыньщ алгебралық қ осындысы нольге тең болады:

35.Магнит тізбегі ү шін Кирхгофтың екінші заң ы

Кирхгофтың екінші заң ы: кез келген тұ йық контур бойымен магнит кернеуінің тү суінің алгебралық қ осындысы осы контурдың бойындағ ы МҚ К (магнит қ озғ аушы кү штің) алгебралық қ осындысына тең болады.

Erep кейбір бө ліктерде магнит ағ ынының бағ ыты контурдың бағ ытымен бағ ыттас (сә йкес) болса, онда осы бө ліктегі магнит кернеуінің тү суінің қ осындысы S U _M оң таң бамен (+), ал егер магнит ағ ынының бағ ыты контурдың бағ ытымен сә йкес келмесе, онда осы бө ліктегі магнит кернеуінің тү суінің қ осындысы S U _M теріс таң бамен (-) алынады.

Eгep МҚ К кернеуінің бағ ыты контурдың бағ ытымен бағ ыттас (сә йкес) болса, ол S Iw қ осындысына (+) таң басымен, егер қ арама қ арсы болса (-) таң басымен алынады.

Тү йінге бағ ытталган магнит ағ ындарын (+) таң басымен, ал тү йіннен шығ ып жатқ ан магнит ағ ындарын (-) таң басымен, немесе керісінше алады.

Магнит ө рісінің кү штік сызық тары электр қ озғ алтқ ыштардың, электр магниттердің, релелердің, кө птеген электр ө лшеуіш аспаптардың жә не т.б. негізінде қ олданылады.

4 суреттегі схема ү шін қ ұ рылғ ан Кирхгоф заң дары:

1-ші заң ы:

" а" тү йіні ү шін: Ф₁ + Ф₂ + Ф₃ = 0.

2-ші заң ы:

1-ші контур ү шін: F₂ + F₁ = H₁ l ₁ - H₂ l ₂ - H₀ l ₀;

2-ші контур ү шін: -F₂ = H₂ l ₂ - H₃ l ₃ + H₀ l ₀.

36.Магнит ағ ыны мен магнит индукциясын байланыстыратын формула қ алай ө рнектеледі

Магнит ағ ыны - Ф [Вб], қ андай да бір беттік ауданды қ иып ө тетін магниттік кү штік сызық тардың жалпы санымен анық талады:

Ф = В*S.

Магнит ө рісінің кернеулігі мен магнит индукциясының арасындағ ы байланыс келесі қ атынаспен анық талады:

B = m_α H,

мұ ндағ ы m_α - абсолютті магниттік ө тімділік.

46. Механикалық энергияны электр энергиясына тү рлендіретін қ ұ рылғ ыны қ алай атайды?

29. Нө лдік сым не ү шін қ олданылады? Нө лдік сым тоғ ы неге тең болады?

22. Параллель қ осылғ ан активті кедергі r, идеал индуктивті элемент L жә не сиымдылық элементтен тұ ратын С электр тізбек кү йінің тең деуі. Активті, реактивті жә не толық токтар.

Параллель қ осылғ ан активті кедергі r, идеал индуктивті элемент L жә не сыйымдылық элементтен C тұ ратын электр тізбегін синусоидалы кернеуге u=U_msinω t қ осайық (25-сурет). Барлық тармақ тардағ ы токтарды анық тайық. Кирхгофтың бірінші заң ы бойынша:

, немесе i =(U_m/r)sinω t+(U_m/ω L) sin(ω t-90˚)+ω CU_m sin(ω t+90˚).

Комплекстік ә рекеттік мә ндерге кө шейік:

I =Ie^jφ , I_a = I_ae^j0, I_L =I_Le^-j90˚ , I_C =I_Ce^j90˚ , мұ ндағ ы I_a=U/r, I_L=U/ ω L,

I_C=U ω C – токтардың модульдері, ал U=U_m/ . Алынғ ан тең деуден активті кедергідегі токтың фаза бойынша кернеумен бірдей болатынын кө реміз. Ток индуктивті элементте фаза бойынша 90˚ артта қ алады, ал ток сыйымдылық элементтегі кернеуден фаза бойынша 90˚ озады. Кернеу мен токтардың векторларының ө зара орналасуы 26-суреттегі векторлық диаграммада кө рсетілген. Индуктивті ток I_L пен сыйымдылық токтың I_C фазалары қ арама-қ арсы болғ андық тан олар бір бірінен алынады. Олардың айырымын реактивті ток деп атайды: I_p= I_L- I_C. Векторлық диаграммадан активті ток I_a, реактивті ток I_p жә не тізбектің толық тогы I тікбұ рышты ү шбұ рыш қ ұ райтынын кө реміз. Бұ л токтар ү шбұ рышының катеттерін I_a жә не I_p токтары қ ұ райды да, ал гипотенузас