Моторлы алалиясы бар балалардың сөзсіз функцияларын дамыту

Сө йлеу тіл бұ зылыстарымен қ атар

сө зсіз бұ зылыстар да тү зетіледі; талдау мен жинақ тау процестерін, зейін, есте

сақ тау, қ абылдау, жалпылау, салыстыруды дамыту жү ргізіледі. Олар сө йлеу

тілін дамытуғ а қ ажетті фундаментін қ ұ райды. Балағ а заттарды пішіні,

кө лемі, тү сі бойынша ажыратуғ а, атауғ а, жү йелеуге ү йретеміз, ол ү шін

ә ртұ рлі ойындар қ олданады. Заттардың басқ а заттарғ а қ атысын, кең істікте

орналасуын (ү стінде, ортасында) белгілеп атауғ а ү йрету қ ажет. Кө ріп

қ абылдауы мен кең істікте ажыратудың қ алыптаспауын тү зету кезінде,

уақ ытпен кең істік туралы тү сініктерін қ алыптастырғ анда баламен белсенді

тү рде кең істікте орнын ауыстыру, сапқ а тұ ру, бағ ытталғ ан жү ру сияқ ты

ойындар қ олданылады. Пішіндердің бө лшектерін жә не тұ тастығ ын ажырату

бойынша жұ мыс жү ргізіледі, элементтері кө п кү рделі пішіндер талданады,

қ ұ рылымдарды саналы тү рде қ абылдауы мен қ ұ растыру біліктері

дамытылады. Талдау мен жинақ тау операциялары, сө зсіз материалды

жалпылау (салыстыру, айырмашылығ ын табу, заттардың айырмашылығ ы

мен ұ қ састығ ын айқ ындау, қ асиеті бойынша салыстыру — тү сі, кө лемі,

пішіні), себепті-салды арақ атынастарды орнату сө йлеу тілі дамуына қ ажетті

жағ дайлар жасайды.

Ырғ ақ ты, логопедиялық ырғ ақ ты қ олдану сө йлеу тілін дамытуғ а тиімді

болады. Музыка, сө з, қ имылдар тү рлі жаттығ улармен ү йлесіп, қ имылды жә не

сө зқ имыл ә рекетін, есте сақ тауын қ алыптастырып, бала ырғ ағ ының, сө йлеу

тілінің тұ лғ а дамуының кемшіліктерінің орнын толтыруды қ амтамасыз етеді.

Сө йлеу тілін дамытуғ а балағ а қ олжетерлік дең гейдегі қ атынас тә жірибесі

қ ажет: мағ ыналық мә тінмен байланысты емес жеке сө здермен, фразалармен

операциялар (кө рсет, қ айтала, ата),, балағ а жақ ын жағ дайдағ ы іс-ә рекеттер (баладан ойыншығ ын сұ рау, ойын тү рін тандау т.б.), таныс

суреттермен ә рекеттер, ойындарда диалогтық кейін монологтық сө йлеу тілін

қ олдану, кө рнекілікке сү йеніп жә не сү йенбей. Лексикалық материалдың

кө лемі мен кү рделілігі біртіндеп қ иындай тү седі.

46 Алалияның жіктелімі (А. Либманн, Р.Е. Левина бойынша)

А.Либманн (1925) алалияның мынандай тү рлерін бө ліп атады: моторлы

естімеу сө йлемеу, сенсорлы естімеу сө йлемеу, сенсомоторлы естімеу

сө йлемеу, ауыр тіл кемістігі мен естімеу сө йлемеу арасындағ ы ө тпелі тү рі.

Р.Е.Левина (1951) бұ зылыстың психологиялық топтастырылуын ұ сынады,

онда балалардың топтары мынандай: естіп (фонематикалық) қ абылдауы

толық емес балалар, кө ріп (заттық) қ абылдауы бұ зылғ ан, психикалық

белсенділігі бұ зылғ ан балалар

47 Алалияның жіктелімі (В.К. Орфинская, В.А. Ковшиков бойынша)

В.К.Орфинская (1963) лингвистикалық топтастыруды қ ұ растырады. Онда

алалияда сө йлеу тіл жү йелерінің бұ зылуының тү рлері бойынша тіл

жү йелерінің біріншілік немесе екіншілік бұ зылыстарын он тү рге бө леді:

моторлы алалияның тө рт тү рі, сенсорлы жеткіліксіздіктің тө рт тү рі, сө йлеу

тілі дамымауының негізінде жатқ ан қ имыл-кө ру бұ зылыстарымен

байланысты екі тү рі

В.А.Ковшиков (1985) бойынша алалияның импрессивті (сенсорлы) жә не

экспрессивті (моторлы) тү рлері бар. Экспрессивті алалия дегеніміз, тіл

бірліктерін мең герудің жә не олардың функциясының бұ зылуымен

сипатталатын тіл бұ зылыстары. Оның белгілері: артикуляциялық жә не

мағ ыналық операциялар сақ талғ ан жағ дайдағ ы грамматикалық, лексикалық

жә не фонематикалық операцияларды мең гере алмау.