Супрацьдзеянне Рэчы Паспалітай татарскай, шведскай і турэцкай агрэсіі

У канцы ХVI ст., пасля перамогі ў Лівонскай вайне, знешнепалітычныя пазіцыі Рэчы Паспалітай здаваліся вельмі моцнымі. Яна была адной з дзяржаў, якая сапернічала з Габсбургамі за лідэрства ў Цэнтральнай Еўропе. Распачатая ў 1609 г. адкрытая ваенная інтэрвенцыя супраць Расіі прывяла да далучэння Смаленска і Чарнігава-Северскіх зямель да Рэчы Паспалітай. Кіраўніцтву Рэчы Паспалітай удалося вырашыць і праблему татарскіх нападаў. Яшчэ Жыгімонт ІІ падчас Лівонскай вайны прыняў на дзяржаўную службу (уключыў у рэестр) частку казацкай вольніцы. Князь Д. Вішнявецкі, буйны магнат на Украіне, пабудаваў на востраве на Дняпры крэпасць - Запарожскую Сеч, дзе пасяліў ваяўнічыя казацкія атрады. Такім чынам, разрозненыя казацкія групоўкі, якія раней вялі ў стэпе абарончую, партызанскую вайну супраць Крымскага ханства, пераўтварыліся ў добра арганізаванае, прафесійнае войска. Казакі перакрылі татарскім ордам шлях на Украіну і Беларусь. Крымскае ханства цяпер магло пагражаць Рэчы Паспалітай толькі ў саюзе з Турцыяй альбо Расіяй.

Больш складаным былі справы на Балтыйскім узбярэжжы. Сын шведскага караля і польскай прынцэсы Жыгімонт Ваза ў 1588 г. стаў каралём Рэчы Паспалітай пад імем Жыгімонта ІІІ. Затым ён унаследаваў карону Швецыі, стаў шведскім каралём Жыгімонтам І. Але лютэранская апазіцыя ў Швецыі на сойме 1599 г. дэтранізавала яго. Жыгімонт ІІІ Ваза не збіраўся канчаткова губляць шведскую карону і пайшоў на вырашэнне спрэчак сілавым метадам. З 1602 г. пачаліся актыўныя ваенныя дзеянні. Новы шведскі кароль Карл ІХ быў двойчы разгромлены войскам вялікага гетмана ВКЛ Яна Караля Хадкевіча. Гэты трыумф праславіў гетмана на ўсю Еўропу, але радыкальных перамен у вайне не адбылося.

Упартасць амбіцыйнага Вазы ў яго барацьбе за вяртанне шведскай кароны мела сумныя вынікі для Рэчы Паспалітай. У выніку вайны Швецыя ўмацавалася і стала дамінуючай дзяржавай Балтыкі.

Чарговая вайна Швецыі ў саюзе з Брандэнбургам і Трансільваніяй супраць Рэчы Паспалітай 1655-1660 гг., перапляталася з вайной Расіі з Рэччу Паспалітай 1654-1667 гг. і вайной Расіі супраць Швецыі 1656-1661 гг.

Вайну пачаў шведскі кароль Карл Х Густаў нападам на Польшчу ў ліпені 1655 г. Восенню ён заняў Варшаву, Кракаў і вымусіў капітуляваць каронную армію. Кароль Ян ІІ Казімір выехаў у Сілезію. На працягу паўгода шведы захапілі амаль усю тэрыторыю Польшчы і Жамойць. Значная частка магнатаў, шляхты і арміі перайшлі на бок шведаў.

Паражэнні Рэчы Паспалітай у войнах са Швецыяй і Расіяй падштурхнулі " сепаратысцкую" шляхецкую групоўку ВКЛ на чале з вялікім гетманам Янушам Радзівілам падпісаць Кейданскі дагавор 1655 г., паводле якога ВКЛ парывала дзяржаўную унію з Польшчай і заключала яе са Швецыяй. Аднак большасць шляхты Беларусі не падтрымала гэтай ініцыятывы, і Рэч Паспалітая захавалася. У канцы года раптоўна памёр Я. Радзівіл.

" Патоп", як назавуць шведскае ўварванне, прывёў палякаў у шокавы стан. Аднак шок першых месяцаў змяніўся ўздымам патрыятычных пачуццяў. Акупацыя Польшчы шведамі выклікала шырокае народнае супраціўленне і партызанскую барацьбу, да якой далучылася і шляхта.

Узнавіла ваенныя дзеянні польская армія і ў вайне настаў пералом. Галоўныя сілы Карла Х Густава трапілі ў акружэнне ў сутоках рэк Сан і Вісла, а войска, што ішло яму на дапамогу, было разбіта пад Варнай. 1 ліпеня 1656 г. была вызвалена Варшава.

Восенню шведскі кароль выступіў з першым праектам падзелу аслаблай Рэчы Паспалітай паміж Швецыяй, Брандэнбургам, Трансільваніяй, украінскімі казакамі і стрыечным братам Я. Радзівіла Багуславам, што пераўтварала Рэч Паспалітую з суб'екта міжнароднай палітыкі ў яе аб'ект. Праект прадугледжваў стварэнне незалежнага спадчыннага княства для Радзівіла, у якое павінна было ўвайсці Навагрудскае ваяводства і некаторыя родавыя ўладанні Радзівілаў. Аднак шведаў паступова выцяснялі з тэрыторыі Польшчы. На бок Рэчы Паспалітай прымкнуў імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі Леапольд І і перайшоў прускі герцаг Фрыдрых Вільгельм. Смерць Карла Х аблегчыла мірныя перагаворы, якія завяршыліся падпісаннем у 1660 г. Аліўскага міру (у Аліўскім кляштары пад Гданьскам) паміж Швецыяй і Рэччу Паспалітай. Кароль польскі і вялікі князь літоўскі Ян ІІ Казімір адмовіўся ад прэтэнзій на шведскі трон. Рэч Паспалітая прызнала шведскія заваяванні на поўнач ад Дзвіны - у Ліфляндыі і Эстоніі. Курляндскае і Земгальскае княствы і Інфлянцкае ваяводства засталіся ў Рэчы Паспалітай як сумеснае валоданне Польшчы і ВКЛ.

Рэч Паспалітая выйшла з узрушэнняў сярэдзіны ХVII ст. надзвычай аслабленай ва ўсіх адносінах - палітычным, эканамічным і дэмаграфічным.

Доўгі час сур'ёзнай пагрозай для Еўропы была Асманская імперыя, якая ўзнікла ў ходзе заваявальных войнаў, што вяліся туркамі-асманамі пад ідэйным ісламскім сцягам " барацьбітоў за сапраўдную веру супраць няверных" і да пачатку ХVІ ст. ператварылася ў мацнейшую сусветную дзяржаву. Вайна, асабліва з немусульманамі, лічылася нормай не толькі з пункту погляду яе права, але і складала аснову існавання ваенізаванай Асманскай дзяржавы. У ХVІ ст. яна валодала вялізнымі тэрыторыямі ў Еўропе (Балканскі паўвостраў і Крым), Азіі (Малая Азія, Аравія, Міжрэчча, Сірыя, Палесціна, Закаўказзе) і Паўночнай Афрыцы і вылучалася вайсковай магутнасцю. Асманская імперыя стала непасрэдна пагражаць Цэнтральнай і Заходняй Еўропе, аж да 70-х гг. ХVІІ ст. ажыццяўляла заваёўніцкія паходы, у тым ліку і на землі Рэчы Паспалітай. Толькі к канцу стагоддзя Еўропа змагла перайсці ў контрнаступленне.

Ужо ў пачатку ХVI ст. для еўрапейскіх дзяржаў стаў відавочным той факт, што ніводная з іх не валодае дастатковым патэнцыялам дзеля таго, каб у адзіночку справіцца з асманскай агрэсіяй. Каралі з дынастыі Ягелонаў звярталіся да еўрапейскай супольнасці за дапамогай супраць турак.

Між тым адносіны з Турцыяй складваліся для Варшавы трывожна. У 1620 г. праз рабаўнічыя напады казакоў на турэцкія ўладанні дайшло да адкрытага канфлікту Рэчы Паспалітай з Асманскай імперыяй. У 1620 г. туркі ўварваліся на тэрыторыю Украіны. На другі год султан Асман ІІ абяцаў спустошыць усю Рэч Паспалітую. Толькі гераізм абаронцаў лагера пад Хоцінам на Днястры, дзе злучанымі сіламі да апошняй хвіліны жыцця кіраваў 60-гадовы літоўскі гетман Ян Кароль Хадкевіч, скаваў велізарную турэцкую армію і дазволіў у кастрычніку 1621 г. заключыць з Портай мір. Найбольш небяспечная вайна з асманамі адбылася ў канцы cтагоддзя. У 1672 г. яны захапілі Камянец-Падольскі, дайшлі да Львова і Кракава. Варшаўскі ўрад у тым жа годзе падпісаў мір, паводле якога аддалі туркам амаль усю Украіну, абавязваліся штогод плаціць султану па 22 тыс. чырвоных злотых. Умовы былі ганебнымі. Сойм не ратыфікаваў гэтага дагавора, устанавіў высокі падатак, і на гэтыя грошы сабралі 50-тысячнае войска. 11 лістапада 1673 г. пад Хоцінам гетман Ян Сабескі разграміў турэцкую армію, аднак вярнуць страчаныя землі не ўдалося. Не было відаць і канца вайне. У 1675 г. турак ледзь адагналі ад Львова.

У адзіночку адцясніць турак Рэч Паспалітая была не ў стане. У 1683 г. быў заключаны саюз с Габсбургамі, а хутка з аўстрыйскай сталіцы пачуліся заклікі аб дапамозе: Ян Сабескі, які быў ужо абраны каралём, прывёў да венскіх сцен 30-тысячную армію. Пад яго камандаванне перайшлі аўстрыйскія палкі і дапаможны корпус з нямецкіх княстваў. Маючы ў агульнай колькасці да 70 тыс. чалавек - трохі меней, чым праціўнік, - ён 12 верасня 1683 г. даў генеральны бой. Разгром турак-асманаў пад Венай радыкальна змяніў абстаноўку на паўднёвым усходзе кантынента. Хоць Порта ўсё яшчэ заставалася грозным праціўнікам, асманскай экспансіі ў Еўропе быў пакладзены канец. Сабескі праславіўся на кантыненце як выратавальнік хрысціянскага свету ад няверных. Гэта быў апошні поспех Рэчы Паспалітай на міжнароднай арэне.