Ндірістік үрдіс - кәсіпорынды ұйымдастырудың негізі

Кә сіпорындарды қ ұ ру жә не олардың қ ұ рылымдық бө лімшелерінің негізіне ө ндірістік ү рдістер жатады. Ө німді ө ндірумен байланысты кез келген технологиялық ү рдіс тү рлі операциялар кө лемін, оның ішінде негізгі, қ осымша, қ ызмет кө рсету, басқ ару жә не т.б. жұ мыстарын іске асырады. Дайын ө німді жасауда жоғ арыдағ ы кө рсетілген операциялардың рө лі тү рліше. Ө німді қ алыптастыру негізгі ө ндірістік ү рдістер кезінде шығ ады, ал басқ а ү рдістер оны жасауғ а тек ық пал етеді. Мұ ның барлығ ы тиісті бө лімшелерді қ алыптастырудың негізі болып табылады.

Ө ндірістік ү рдіс-дегеніміз шикізаттар мен материалдардың дайын ө німге айналу ү рдісіне бағ ытталғ ан жеке ең бек ү рдістерінің жиынтығ ын кө рсетеді. Ө ндірістік ү рдістің мазмұ ны кә сіпорынның жә не оның ө ндірістік бө лімшелерінің қ ұ рылуына тікелей ә сер етеді.

Ө ндіріс сипатын анық тайтын ө ндірістік ү рдістің негізгі факторларына ең бек қ ұ ралдары (машиналар, қ ұ ралдар, ғ имараттар, жабдық тар жә не т.б.), ең бек заттары (шикізат, материал, жартылай фабрикаттар) жә не ең бек кү ші, яғ ни адамдардың белгілі мақ сатқ а бағ ытталғ ан қ ызметі жатады.

Кә сіпорынның ө ндіретін ө німінің кү рделігіне байланысты жай (қ арапайым) жә не кү рделі ө ндірістік ү рдістер болып бө лінеді. Жай ө ндірістік ү рдістерде шикізат немесе материалдың бір тү рін бірың ғ ай ө ң деу арқ ылы дайын ө нім ө ндіріледі, кү рделі ү рдістерде бірнеше паралельді жай ү рдістердің қ осарлануы арқ ылы кө п бө лікті ө нім дайындалады.

Технологиялық операция деп бір немесе бірнеше жұ мысшылармен бір жұ мыс орнында нақ ты бір ең бек затымен орындалатын ө ндірістік ү рдістің бө лігін айтады.

Ө ндірістік ү рдіс ө нім дайындаудағ ы бағ ыты бойынша негізгі, кө мекші жә не қ ызмет кө рсету ү рдістеріне бө лінеді.

Негізгі ү рдістерге ең бек затының нысаны мен кесімі, ішкі қ ұ рылымы, сыртқ ы тү рі, оның қ ұ рамдас бө ліктерінің ө зара орналасуы ө згеретін технологиялық ү рдістер жатады.

Кө мекші ү рдістер негізгі ү рдістердің ү здіксіздігін қ амтамасыз етеді. Оларғ а мысалы, негізгі ө ндіріс қ ажеттіліктері ү шін қ ұ рал дайындау, қ ұ ралдарды жө ндеу, бу дайындау жә не т.б. жатады.

Ө ндірістік ү рдістерді ұ тымды ұ йымдастыру қ ағ идаларын екі категорияғ а бө луге болады:

- Жалпы, нақ ты мазмұ нына байланысты болмайды

- Арнаулы, нақ ты ө ндірістік ү рдістерге арналады.

Уақ ыт бойынша жә не кең істікте кез келген ө ндірістік ү рдісті ұ йымдастыруғ а бағ ынышты болатын қ ағ идалар:

- Мамандыру қ ағ идасы, ө ндіріс ү рдісіне жұ мыс орындары жә не кә сіпорынның жеке бө лімшелерінің арасындағ ы ең бек бө лінісі мен оның шоғ ырлануын кө рсетеді;

- Паралельдік қ ағ идасы, белгілі бір ө німді дайындауғ а байланысты ө ндірістік ү рдістің жеке бө ліктерінің бір уақ ытта орындалуын білдіреді;

- Пропорционалдық қ ағ идасы, кә сіпорынның ө зара байланысты бө лімшелерінің уақ ыт бірлігіндегі салыстырмалы тү рдегі тең ең бек ө німділігімен сипатталады;

- Тура-дә лдік қ ағ идасы, ең бек заттарының, шикізаттар мен жартылай фабрикаттардың ө ндіріске жіберілуінен бастап, дайын ө німді алуғ а дейінгі қ ысқ а қ озғ алыс жолдарымен жү руін айтады;

- Ү здіксіздік қ ағ идасы, операциялар арасындағ ы тоқ таусыз жұ мыс істеуді талап етеді;

- Ың ғ айластыру қ ағ идасы, барлық ө ндірістік ү рдістің автоматтандыруына жә не механикаландыруына, адамның денсаулығ ына зиянды, ауыр, біркелкі қ ол ең бегін болдырмауғ а бағ ытталады[2].

1.2 Кә сіпорынның жалпы жә не ө ндірістік қ ұ рылымы, тү рлері.

Ө ндіріс деп нарық тың дамуы мен ө мір сү руіне қ ажетті материалдық игіліктерді дайындау ү рдісін айтады. Ө ндіріс мазмұ ны ү ш элементтен тұ рады:

- ұ тымды жұ мыс немесе ең бектің орындалуы

- адамның ұ тымды жұ мысына қ ажетті ең бек заттарының болуы

- ең бек заттарын ө згертуге қ ажетті ең бек қ ұ ралдарының қ атысуы.

Ө ндірістік бө лімшелер, жұ мыскерлерге қ ызмет кө рсету орындары, кә сіпорындарды басқ ару, ұ йымдастыру кешені, олардың саны, бір-бірімен байланысы, ө ндірістік алаң да орналасуы мен жұ мыскерлер саны мен қ ұ рамы, ө німді ө ндіру қ абілеті, мұ ның бә рі кә сіпорынның жалпы қ ұ рылымын қ ұ райды.

Кә сіпорынның ұ тымды ө ндірістік қ ұ рылымын қ ұ ру келесі тә ртіппен жү ргізіленеді:

а) кә сіпорынның цехтар қ ұ рамын жә не оның берілген ө німді ө ндіруді қ амтамасыз ететін қ уатын анық тау

б) ә рбір цехтың жә не қ оймаларын орналасатын ө ндірістік алаң дарын есептеу

в) кә сіпорынның ішіндегі барлық тасымалдау жұ мыстарының сыртқ ы жалпы орталық жолдарымен ө зара байланысын жоспарлау

г) ө ндірістік ү рдістің орындалуына байланысты ең бек заттарының цехтар арасындағ ы ең қ ысқ а маршрутын белгілеу жә не т.б.[1]

Ө ндірістік бө лімшелерге – цехтар, бө лімшелер, негізгі ө німді сынау, бақ ылау, тексеру жү ргізетін зертханалар, бұ йымдар, материалдар мен жартылай фабрикаттарды, пайдалану кезінде жө ндеуге жә не бұ йымдарғ а қ ызмет кө рсету ү шін қ ажетті запас бө ліктері, технологиялық мақ саттар ү шін керекті ө ндірілетін энергияның тү рлері жә не т.б.жатады.

Ағ ындық жү йе - ө ндірісті ұ йымдастырудың негізгі обьектісі. Ағ ындық жү йе бірнеше секцияларғ а бө лінеді.Секция ең бек заттарына ә сер етудің жалпы сипаты бар бірнеше операцияларды біріктіру арқ ылы қ ұ рылады.

Кә сіпорынның ө ндірістік қ ұ рылымы кә сіпорында орындалатын жеке ө ндірістік ү рдістердің ө зара байланысты бө ліктерінің ұ йымдастыру-техникалық белгілеріне қ арай бө ліну жү йесін анық тайды.

Ө ндірістік қ ұ рылымның тү рлері. Кә сіпорынның ө ндірістік қ ұ рылымының ү ш тү рі бар. Олар заттық, технологиялық жә не аралас (заттық -технологиялық).

Заттық қ ұ рылымда кә сіпорынның негізгі цехтары, оның бө лімшелерінің ә рқ айсысы ө німнің бір тү рін, бө лігін немесе бө ліктердің бір тобын ө ндірумен айналысады. Заттық қ ұ рылым кө п жағ дайда кө п сериялы жә не жаппай ө ндірісті қ ұ растыру цехтарында қ олданылады. Мысалы: автомобиль зауыттарының двигатель, тарату қ ораптарын дайындау, кузовтар ө ндіру цехтары, аяқ -киім ө ндірісінде – аяқ -киімді қ ұ растыру цехтарын жатқ ызуғ а болады.

Технологиялық қ ұ рылым ө ндірістің технологиялық даралығ ын анық тайды. Мысалы: оғ ан қ ұ ю, ұ ста, кесу, механикалық қ ұ растыру цехтарын жатқ ызуғ а болады. Ө ндірістік қ ұ рылымның мұ ндай тү рі цехты басқ арушылардың жұ мысын жең ілдетеді, жұ мыскерлерді орналастыруда жә не ө німнің бір номенклатурасын ө ндіруден екіншісіне ө ту кезіндеө ндірісті қ айта қ ұ руда жең ілдік туғ ызады.

Аралас (заттық -технологиялық) қ ұ рылым бір ғ ана машина жасау зауытында негізгі цехтардың ә рі заттық, ә рі технологиялық қ ағ идағ а негізделіп ұ йымдастырылуын сипаттайды. Мысалы: машина жасау кә сіпорындардағ ы жалпы ө ндірістің дайындау цехтары, технологиялық қ ағ идамен, механикалық -қ ұ растыру цехтары заттық қ ағ ида бойынша орналастырылады.