Бағалы қағаздар нарығы: құрылымы және формалары.

Тақ ырып 7. Қ аржы нарығ ының инфрақ ұ рылымдық кешені.

Аржылық делдалдар – қ аржы-несиелік мекемелер.

Қ аржы нарығ ы – мұ нда ө ндіріске жә не айырбасқ а қ ызмет кө рсететін, тауар ретінде ақ ша болатын нарық. Қ аржы нарығ ы ақ ша қ аражатының ағ ымын жеке тұ лғ адан қ арыз алушыларғ а жә не керісінше бағ ыттайтын, қ аржы-несиелік институттардың жиынтығ ы болып табылады. Қ аржы нарығ ының негізгі функциясы (ссудалық капитал нарығ ы) ә рекет етпейтін ақ ша қ аражаттарын ссудалық капиталғ а трансформациялау.

Қ аржы нарығ ы ақ шалық жә не капиталдар нарығ ына бө лінеді. Ақ ша нарығ ы деп қ ысқ а мерзімді несиелік операциялар нарығ ы деп тү сініледі (бір жылғ а дейін). Капиталдар нарығ ына орта жә не ұ зақ мерзімді несиелер жә не акциялар мен облигациялар жатады.

Жоғ арыда айтылғ андарғ а сү йене отырып, қ аржы нарығ ының маң ызы, оның қ аржылық делдал рө лінде болуы.

Қ аржылық делдал – бұ л несие беруші жә не қ арыз алушы арасында тұ рғ ан институт.Ө з атынан қ арызғ а ақ ша ала отырып, ол кейін бұ л қ аражатты ө з қ арыз алушыларына азайтады.

Қ аржылық делдал рө лін банктер, сақ тандыру компаниялары, зейнетақ ы қ орлары, лизингтік жә не факторингтік фирмалар, несиелік, қ аржылық жә не инвестициялық компаниялар, есеп-айырысу орталық тары атқ арады.

Банктік жә не банктік емес институттар шең берінде екі негізгі жү йені бө леді. Бұ лардың біріншісі банктермен, екіншісі – мамандырылғ ан қ аржы-несиелік институттармен ұ сынылғ ан.

Бағ алы қ ағ аздар нарығ ы: қ ұ рылымы жә не формалары.

Бағ алы қ ағ аздар қ арыз иесі қ ұ жатының осы қ ұ жатты шығ арғ ан тұ лғ ағ а қ арым-қ атынасын немесе меншік қ ұ қ ығ ын куә ландыратын ақ шалай қ ұ жаттар болып табылады.

Бағ алы қ ағ аздар нақ ты қ ұ жат (акциялар, облигациялар, вексельдер, чектер) немесе шоттағ ы жазбалар тү рінде болуы мү мкін.

Шығ арылғ ан мақ сатына қ арай бағ алы қ ағ аздар қ ар жә не коммерциялық болып бө лінеді. Коммерциялық бағ алы қ ағ аздар тауар айналым ү рдісіне жә не нақ ты мү ліктік келісімдерге қ ызмет кө рсетеді (чектер, қ оймалық жә не кепілдік куә ліктер). Қ ор бағ алы қ ағ аздарына қ ор нарығ ында жү ретін қ ағ аздар жатады.

Бағ алы қ ағ аздар нарығ ы:

- бағ алы қ ағ аздардың біріншілік нарығ ы – бағ алы қ ағ аздар шығ арылуына жә не біріншілік орналасуына қ ызмет кө рсетеді;

- екіншілік нарық – бұ л алдын-ала шығ арылғ ан бағ алы қ ағ аздарды сатып алу-сату жү ргізілетін нарық.

Ұ йымдық формаларына қ арай биржалық (валюта жә не қ ор биржалары) жә не биржадан тыс нарық тарын бө леді. Биржадан тыс нарық та ең бастысы ө з акцияларын биржада тіркеуге акциялары немесе табыстары жеткіліксіз акционерлік қ оғ амның бағ алы қ ағ аздарымен айналысады. Ол телефон, телефакс, компьютерлік желілер арқ ылы жү ргізіледі. Биржадан тыс нарық қ ор биржасының мү шесі болады, болмауы да мү мкін дилерлермен ұ йымдастырылады.

Бағ алы қ ағ аздар операцияларын қ ор биржалары (валюталық қ ағ аздар ү шін – валюталық биржалар) жә не инвестициялық институттар жү ргізеді. Қ ор биржалары арқ ылы экономикағ а ұ зақ мерзімді инвестициялар ү шін жә не мемлекеттік бағ дарламаларды қ аржыландыру қ аражаттары мобилизацияланады. Биржаларда акцияларды акционерлік компаниялардың жә не мемлекеттік қ арыз облигацияларын сатып алу-сату жү реді. Сатып алу-сату барысында биржада айналатын бағ алы қ ағ аздардың бағ амы бекітіледі, олар дивидент немесе пайыз тү рінде ә келінетін табыспен анық талады.