РЕФЕРАТ. Тақырыбы : «Этнос» туралы ұғым

Тақ ырыбы: «Этнос» туралы ұ ғ ым. Этностардың пайда болу шарттары.

Орындағ ан: Муртазина Айжан

Астана 2015 ж

Жоспар.

Кіріспе бө лім.

Шығ у тегi бiр халық тар.

Негізгі бө лім.

1. Этнос - жер бетiндегi белгiлi бiр тiршiлiк аймағ ы

2. Халық тың пайда болуы жә не қ алыптасу тарихы

3. Тарихи деректемелер

Қ орытынды.

Кө не мә дениет жазбалары.

Қ олданылғ ан ә дебиеттер.

“Этнос” гректiң – еtпоs — тайпа, халық деген сө зiнен шық қ ан. Ғ ылымда “халық ” терминiнiң орнына “этнос” терминi орынды қ олданыла бастады. Бұ л термин этностың негiзгi тарихи тү рi – “тайпа”, “ұ лыс” (“народность”), “ұ лт” ұ ғ ымын тү гел қ амтиды. Оның ү стiне, “халық ” сө зiнiң “бiр топ адам” (мә селен, “халық жиналды” десек) деген мағ ынасы бар екенi белгiлi. Сондық тан “этнос” терминiн қ олдану қ олайлы. Адам ұ жым болып тiршiлiк етедi. Оғ ан ә леуметтiк бiрлестiк деп те, этностық бiрлестiк деп те қ арауғ а болады. Шындығ ында, ә рбiр адам, бiр жағ ынан, белгiлi бiр қ оғ амның мү шесi бола отырып, сонымен бiрге ұ лттың (этностың) да мү шесi болып саналады.

Адам баласының ә леуметтiк дамуы жақ сы зерттелген жә не оның даму заң дылығ ы жан-жақ ты қ арастырылғ ан. Ал халық тарихы жө нiндегi зерттеулер тү сiнiксiз, шатастырулық кө п. Шын мә нiсiнде, этностан тысқ ары бiрде-бiр адам ө мiр сү рмейдi. Кiмге де болса, “сен кiмсiң? ” деген сұ рақ қ ойса, ойланбастан “орыспын”, “французбын”, “ағ ылшынмын”, “немiспiн”, “парсылық пын” немесе “тү рiкпiн” деп жауап бередi. Олай болса, адамның санасындағ ы этнос жайындағ ы тү сiнiк кө пке ортақ. Ал жоғ арыдағ ы сұ рақ қ а жауап берушi ә рбiр этнос мү шесiне: “Сен неге ол халық ты немесе ұ лтты ө з ұ лтым деп санайсың? ” деп сұ рақ қ ойса, оғ ан анық тама беруге қ иналады. Ә сiресе, “сенiң ұ лтың ның басқ а ұ лттан қ андай айырмашылығ ы бар? ” деген сұ рақ қ а бұ рынғ ы Кең ес Одағ ында, бү гiнгi ТМД елдерiнде тiршiлiк ететiн ұ лт ө кiлдерi тиянақ ты жауап бере алмайды.

Бү гiнде этностық мә дениет пен ұ лт тiлдерiнiң ө ткенi мен келешегiне кө з жiберу ұ шiн этностардың шығ у тегiн ғ ылыми методологиялық тұ рғ ыдан қ арастыру қ ажеттiгi туып отыр. Бұ л жө нiнде соң ғ ы жылдары ұ лт мә дениетiн ғ ылыми-методологиялық тұ рғ ыдан терең зерттеп, тұ ң ғ ыш рет қ ұ нды ең бек жазғ ан атақ ты тарихшы ғ алым Лев Гумилев болды. Ол ө зiнiң “Халық тар қ алай пайда болады жә не жоғ алады? ” (изд-во Ленинградского университета, 1989) деген атақ ты ең бегiнде, дү ние жү зiндегi халық тардың пайда болу, ө су, ө ркендеуiн жә не олардың бiртiндеп ө шiп, жоғ алу заң дылық тарын диалектикалық тұ рғ ыда, тарих, география жә не биология (оның iшiнде экология жә не генетика саласы) ғ ылымдары негiзiне сұ йене отырып, “этнос” туралы ғ ылыми дә йектi анық тама берген едi. Л.Гумилев “этнос” туралы соң ғ ы уақ ытқ а дейiн ә р тү рлi тү сiнiк-анық тамалардың болғ анына тоқ талады. Айталық, бiреулер “этнос дегенiмiз — шығ у тегi бiр халық тар” десе, екiншiлер “этнос — тiлдiң бiрлiгiне негiзделген мә дениеттiң тууы” дейдi. Ал ү шiншiлерi “этнос — бiр-бiрiне ұ қ сас адамдар тобы” десе, тө ртiншiлерi “этнос - сана-сезiмдерi бiр адамдар тобы” дейдi. Бесiншiлерi “этнос” - белгiлi бiр қ оғ амдық формациядағ ы адамдардың шартты тү рде топтасқ ан тобы” десе, ал алтыншылары “этнос — табиғ аттың сыйы, этнос — ә леуметтiк категория” дейдi.

Тарихтан белгiлi болғ андай ә р тү рлi халық тар белгiлi бiр аймақ та пайда болып, сол аймақ тың ө зiндiк ерекшелiгiне бейiмделiп, тiршiлiк етедi. Ө зiндiк мә дени жә не рухани мұ расын жасап қ алдырады. Осы ерекшелiктерiне сү йене отырып, кө рнектi тарихшы-этнограф Лев Гумилев: “Этнос дегенiмiз – жер бетiндегi белгiлi бiр тiршiлiк аймағ ы мен ә леуметтiк ортаның бiлiгiнде жатқ ан салт- дә стү рi, тұ рмыс-тiршiлiгi, шаруашылық кә сiбi, мiнез-қ ұ лқ ы, тiлi мен мә дени мұ расы бiр халық тар тобы” деген анық тама бередi. Бiз осы анық таманы басшылық қ а алғ ан жө н деп есептеймiз.

Ендi “Жаң а этностардың пайда болу себептерi неге байланысты? ” деген сұ рақ қ а жауап iздесек, бiрiншiден, кө ршi этностардың бiр-бiрiмен соғ ысып, жең iлгендерiнiң қ оныс аударуынан, сө йтiп олардың жаң а жерге келiп, жергiлiктi халық тармен, тайпалармен биологиялық қ ан араласынан (миграцияланудан) жаң а этностар дү ниеге келедi; екiншi, бiрнеше тайпалар мен халық тардың жаң а жердi отарлап, игеруiнен пайда болады. Мысалы, ХIҮ ғ. аяғ ында ағ ылшындар мен испандық тардың Солтү стiк Американы жаулап алып, жаң а жерге қ оныстануынан американ этносы пайда болды. Ү шiншi, климаттық ө згерiс (қ уаң шылық, су тасқ ыны т.б.) адамдарды туғ ан жерiнен ауа кө шуге мә жбү р етедi. Олар басқ а жерден тұ рақ iздейдi. Мысалы, қ ырғ ыз халқ ы ХV ғ. басында Алтайдың солтү стiгi мен Енисей ө зенi бойынан, ойраттардан бө лiнiп шығ ып, қ ырғ ыз Алатауына кө шiп келiп, жергiлiктi тү ркi тайпалармен қ ан араласуынан жаң а этнос пайда болды. Бұ л жерде жаң а жерге келiп тiршiлiк етушi этностар тобының жергiлiктi этностар тобымен бiрiгуiнен (қ ан араласуынан ү шiншi бiр жаң а этностың) пайда болатынын ескеру қ ажет. Яғ ни этникалық тiршiлiктiң географиялық ортамен байланыстылығ ын ескерген жө н. Осыдан келiп, Э.Семплдiң “Адам – жер бетiнiң ө нiмi” деген теориясы туындайды. Ал жер бетiндегi тiршiлiк кү н нұ рының кү шеюiне, ғ арыштық сә улелердiң ә серiне байланысты. Ғ арыштық сә улелер ауа қ абаттарын жарып ө тiп, бiрнеше қ иындық тарды жең iп барып жер бетiне жетедi. Осыдан келiп себептестiк жә не қ арама-қ айшылық заң дылық тары туындайды. Табиғ атта да, қ оғ амда да қ арама-қ айшылық сыз, себеп-салдарсыз даму мү мкiн емес. Этностардың бiр-бiрiнен этногенездiк айырмашылығ ы олардың нә сiлiне, тiлiне, дiнiне, бiлiмiне байланысты емес, тек мiнез-қ ұ лқ ы мен жер бедерiнiң табиғ атына ү йренiп, бейiмделуiне байланысты деп қ арауды география ғ ылымы қ уаттайды (19, 5). Мысалы мұ хит жағ алауындағ ы ұ лттар мен ұ лыстардың салқ ын қ анды болуы, олардың балық аулап, бұ ғ ы ө сiрiп, ет жеп тiршiлiк етуi, ал оның керiсiнше, Оң тү стiк Африка халық тарының ыстық қ анды болып келуi жә не тропикалық ө сiмдiктермен қ оректенуi географиялық - климаттық жағ дайғ а бейiмделуiне байланысты ерекшелiк.

Ә р ұ лттың ө зiне тә н мiнез-қ ұ лық қ ұ рылысы ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а кө шкен сайын ө згерiп отырады. Мысалы ХVIII-ХIХ ғ.ғ. қ азақ тар мен бү гiнгi қ азақ тардың мiнез-қ ұ лқ ы бiрдей емес. Тiптi қ азақ стандық жергiлiктi қ азақ тар мен Иран, Тү ркия, Моң ғ ол қ азақ тарының мiнез-қ ұ лқ ындағ ы айырмашылық бiрден сезiледi. Ол – этникалық топтардың жергiлiктi халық тың психологиясы мен кә сiби ерекшелiгiне қ арай бейiмделуiне байланысты.

“Этнос мү шелерiнiң мiнез-қ ұ лық қ ұ рылымының бiрiздiлiгi қ арым-қ атынас нормасына негiзделген. Олар: 1) жеке адам мен ұ жымның арақ атынасына; 2) жеке адамдардың ө зара қ атынасына; 3) этникалық топтардың арақ атынасына; 4) этностар мен этникалық топтар арасындағ ы қ арым-қ атынасқ а қ ұ рылады. Басқ а этностардың басқ аша нормалармен байланысқ а тү суiне ә р этностың мү шелерi таң қ алады жә не ө зiнiң тұ қ ымдастарына басқ а халық тардың “ө рескелдiктерi” туралы таң дана айтатын болады. Мысалы, ертедегi афиналық тар скифтердiң ү йiнiң жоқ тығ ын, ал ө здерiнiң мейрамдарында есi кеткенше iшетiнiн ызалана айтады екен. Ал римдiктер еврейлердiң сү ндетке отырғ ызуын жаратылысқ а қ арсы ә рекет деп айыптағ ан. Палестинаны жаулап алғ ан рыцарьлар арабтардың кө п қ атын алуын ызалана сө з етсе, ал арабтар француз ә йелдерiнiң бетiн ашық ұ стауын сө лекет санағ ан. Иудейлер римдiктердi шошқ а етiн жегенi ү шiн жек кө рген.

Заман ө згерген сайын мiнез-қ ұ лық нормалары да жаң арып отырады. Мысалы, қ азан тө ң керiсiнен кейiн қ азақ тарда “қ алың мал” берiп, ә йел алуы мү лде жойылды немесе ө збек ә йелдерi пә рә нжi жамылуды қ ойды.

Алайда этностың дамуы бiркелкi болмайды. Ол доғ а iспеттi дамуды бастан кешiредi. Себебi, этностың қ оғ амдық мә дени-экономикалық жә не географиялық жағ дайғ а байланысты бiрде шапшаң, бiрде баяу дамуы мү мкiн. Адам ө мiрi оны қ оршағ ан табиғ атпен, ғ арыштық кең iстiкпен, кү н сә улелерiмен жә не радиацияның жер бетiндегi тiршiлiкке, соның iшiнде адамғ а да тигiзетiн ә серiмен биосфералық жағ ынан тығ ыз байланыста ө тедi. Бұ л жө нiнде Чижевскийдiң “Кү н бетiндегi отты борандардың жер бетiндегi жаң ғ ырығ ы” атты кiтабында айтылады. Кү н бетiндегi отты борандар мен қ опарылыс-жарылыс пайда болғ анда, жердiң магниттiк белдеуi бағ дарын ө згертетiн кө рiнедi. Сонымен бiрге кү н бетiнен жерге ө ткiр сә улелер атқ ылайды. Жер бетiндегi тiршiлiк ә лемiне ерекше ә сер ететiн физикалық қ ұ былыстар пайда болады. Чижевскийдiң бақ ылауынша, кү н бетiнде пайда болып жатқ ан осы қ ұ былыстар кезiнде ө ткiр сә улелердiң шамадан тыс бө лiнуiмен байланысты вирустар кө бейiп жә не олар желдiң бағ ытымен ұ шып келiп, бiр жерге шоғ ырланып, ә р тү рлi жұ қ палы ауруларды таратады, тү рлi апаттар жиiленiп, адамдар арасында ақ ыл-есi ауысушы, асылып ө лушiлердiң кө беюiн, бiр ұ лт пен екiншi ұ лттардың ө зара соғ ысып, қ антө гiстердiң болуын туғ ызатын кө рiнедi (19, 7). Биосфераның ә серiнен болатын табиғ и апаттан, жарылыстан кейiн пайда болатын шала-жансарлық жағ дай этностарды бiрден мү лдем қ ұ ртып жiбермейдi. Дегенмен, ол этникалық жұ лдыздарғ а (этностардың алдың ғ ы белсендi тобына) ү лкен ә серiн тигiзiп, ә лсiретуi, тiптi тұ қ ымғ а орасан зор зиян келтiруi мү мкiн. Адам ү немi табиғ ат қ ұ шағ ында ө мiр сү рiп, тiршiлiк ететiн болғ андық тан, кү н сә улесiнiң де адамдардың психикасына ық палын тигiзетiнi кө пке аян. Яғ ни адамдардың ө з еркiн билеу ә рекетi де табиғ атпен тығ ыз байланысты. Ұ лттар мен ұ лыстар арасындағ ы жиi-жиi болатын соғ ыс, қ ан тө гiс, қ ақ тығ ыстарды бiр жағ ынан экономикалық ү стемдiк ү шiн кү рес деп қ арасақ, екiншiден, ұ лттар мен ұ лыстарды басқ арушы хандар мен патшалардың мiнез-қ ұ лық ә рекетiне, мемлекеттi басқ арушы адамдардың нерв жү йесiнiң қ ызметiне байланысты қ ұ былыс деп ұ ғ уғ а тура келедi. Мысалы, Гитлердiң немiс ұ лтын ү стемдiкке жаралғ ан ақ нә сiл деп қ арап, бү кiл Еуропаны басып алуды мақ сат еткенi, еврейлердi кемсiтiп, асып-атуы Мальтустiң теориясына негiзделген фашистiк-диктаторлық iс-ә рекет едi. Ал бiреулер мұ ны адамның физиологиялық жағ ымсыз қ асиетi демей, “Алланың жiберген iсi” деп қ арап, фашистiк iс-ә рекеттi ақ тамақ болады.

Этностардың тегi жеке адамдардың табиғ и ортадағ ы тiршiлiктi қ абылдауымен анық талады, ал қ оршағ ан орта ол фактiнi бекiтедi. Олай болса, адамның белгiлi бiр этносқ а қ атысын анық тау сезiмге негiзделген. Ал адам сезiмi оның ө зiндiк ойлауы жә не мiнез-қ ұ лық ерекшелiгiн бiлдiредi. Адамның бiр этносқ а тә н қ асиетi оның бойына сә би кезiнен бастап ата-анасының қ арым-қ атынасы, мiнез-қ ұ лқ ы, iс ә рекетi арқ ылы дарып, қ алыптасады. Олай болса, “ этнос ”дегенiмiз белгiлi бiр жү йеге негiзделген мiнез-қ ұ лық, iс-ә рекетi бiрың ғ ай топ-ұ жым екен. Ал ә леуметтiк жү йенiң кө пшiлiкке ортақ тү рi – отбасынан басталады. Отбасы – бiр ү йде тұ ратын адамдар жиынтығ ы. Жү йенiң элементiне отбасы мү шелерiнiң кү нделiктi тұ рмысында қ олданатын заттары да енедi. Яғ ни олардың ү й-мү лкi, баспанасы, ыдыс-аяғ ы, киiм кешегi, кө рпе-жастығ ы, қ ұ рал-сайманы т.б. тұ рмыстық тұ тыну заттары жә не олардың жасалу ү лгiлерi тү гел кiредi. Отбасы мү шелерiнiң қ арым-қ атынасы, бiр-бiрiне кө зқ арасы, жү рiс-тұ рысы, мiнез-қ ұ лқ ы да жү йенiң элементi болып есептеледi. Ал отбасылық жү йе этностық жү йенiң қ айталанатын атрибуты болып саналады. Этностық тайпалар (топтар) кү нделiктi тұ рмысындағ ы, мiнез-қ ұ лқ ындағ ы, кө зқ арасындағ ы айырмашылық -тары арқ ылы ерекшеленедi.

Кез келген халық тың пайда болуы жә не қ алыптасу тарихы – ө те ұ зақ та кү рделi процесс. Қ азақ халқ ы негiзiнен, республиканың қ азiргi жерiн мекендеген автохтонды (байырғ ы) тайпалардан қ алыптасты жә не олардың этногенетикалық қ ұ рылыстарының тү п тамырлары сонау қ ола дә уiрiне, андронов мә дениетi деп аталатын кө не кезең ге (б.з.б. ХVIII-VIII ғ.ғ.) саяды. Егер сол кө не дә уiр ескерткiштерiне, айталық, қ ыш ыдыстардың ою-ө рнегiне кө з салып, қ азақ станның қ азiргi уақ ыттағ ы ою-ө рнегiмен салыстырсақ, онда олардың кө птеген ұ қ састық тары мен ортақ ү лгiлерiн табуғ а болады. Ертедегi темiр дә уiрiнде (б.з.б. VII-IV ғ.ғ.) Қ азақ стан жерiн сақ тайпалары – массагеттер, аргинейлер, дайлар, исседондар т.б. мекендеген. Археолог – ғ алым К.А. Акышев осы кезең ге жатқ ызатын Есiк обасынан табылғ ан “хайуанаттық нақ ышта” шекiлген алтын ә шекейлерi бар жауынгердiң киiмi ежелгi сақ шеберлерiнiң ғ аламат ө нерiн кө з алдымызғ а ә келедi. Тап осындай ою-ө рнек белгiлерi қ азақ тардың қ азiргi қ ол ө нерiнде де кең iнен қ олданылады. Мұ ның ө зi бұ л ө нердiң ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а ұ ласып, бiздiң дә уiрiмiзге жеткен дә стү р екенiн дә лелдейдi” – дейдi. Ғ алымдарымыздың кө пшiлiгi қ ола жә не ертедегi темiр дә уiрлерiнiң жоғ арыда аталғ ан тұ рғ ындарын (сақ тарды, ү йсiндердi, қ аң лыларды) ү ндi-иран тайпаларына, Еуропа нә сiлiне жатқ ызады. Бiздiң заманымыздың I-мың жылдығ ының орта тұ сында ғ ұ ндардың Солтү стiк Моң ғ олиядан Амударияның тө менгi ағ ысына дейiнгi жерлердi басып кiруi этногенетикалық қ ұ былыстардың жаң а кезең i болып табылады. Осы уақ ыттан бастап тү ркiлер-сақ тар, ү йсiндер, қ аң лылар, қ ыпшақ тар ұ рпақ тарымен жедел араласа бастады, тү ркi тiлi басым тiлге айналды. Тү ркi қ ағ андығ ы қ ұ рылып, Iле Батыс-Тү ркi қ ағ андығ ының бө лiнiп шығ уы (603 ж.), тайпалар мен тайпалық бiрлестiктердiң ө зара сiң iсуiне жағ дай туғ ызды. Батыс Тү ркi қ ағ андығ ы Қ аратаудың шығ ыс бө ктерiнен Жоң ғ арияғ а дейiнгi ұ лан-байтақ жерлердi алып жатты. Олардың негiзгi ұ йтқ ысы “он тайпа”, “он оқ бұ дуы” болды. Орхон-Енисей бойынан табылғ ан Бiлге хан мен Кү лтегiнге арналғ ан ескерткiштiң авторы Иолығ тегiн шығ ысты мекендеген он тү рiк тайпаларының (тоғ ыз, оғ ыз, отыз, татар, қ ырғ ыз, аз, шек, он, ұ йғ ыр т.б.) атын атайды да, “олар ө зiмiздiң тү ркiмiз, туысымыз едi, олар мекендеген Iле, Жетiсу бiздiң ата мекенiмiз едi. Сол мекенiмiз, жер суымыз иесiз қ алмасын деп хан сайладық. Бұ лар он оқ халық едi” дейдi. Феодалдық қ ұ рылымдар онша берiк болмай Батыс Тү ркi қ ағ андығ ы ыдырағ аннан кейiн (702 ж.) бiрiнiң орнына бiрi: Тү ргеш қ ағ андығ ы (VIII ғ.). Қ арлық тар мемлекетi (IХ-ХI ғ.ғ.) жә не басқ алар пайда болды. Ескерткiште Тү ргеш “бұ лардың бес аймағ ы, он оқ халқ ының бiр бө лiгi едi” деген сө з кездеседi. Олар кейiн қ азақ халқ ының қ ұ рамына енген арғ ын, керей, уақ, алшын, найман одағ ының жалпы аты болуы керек.

Тү ркi тайпалары ө здерiнiң ежелгi мә дениетiн ғ ана емес, тiлiн де сақ тап қ ала алды, қ ала бердi, шапқ ыншы моң ғ олдар тү рiк ортасына сiң iсiп, олардың тiлiн жә не ө здерi жаулап алғ ан халық тардың материалдық -рухани мә дениетiнiң кө птеген салаларын қ абылдады. Алтайдан Дунайғ а дейiнгi ұ лан-байтақ жерлердi иемдеген Алтын Орда деп аталатын Жошы ұ лысының феодалдық мемлекетi ыдырап, ХIV ғ асырда оның қ ұ рамынан Ақ Орда бө лiнiп шық ты да, ол Қ азақ станның Солтү стiк-Шығ ыстағ ы, Орталық жә не Оң тү стiктегi жерлерiн иемдендi. Оң тү стiк-Шығ ыс қ азақ стан жерiнде Моғ олстан атты жергiлiктi этникалық негiзде пайда болғ ан iрi мемлекет қ ұ рды. ХV ғ асырдың басында Ақ Орданың орнына кө шпелi феодалдық иелiктер – Ноғ ай ордасы жә не ө збек хандығ ы пайда болды. Оның бiрiншiсi Тобылдан Едiлге дейiнгi жердi алды. Ноғ ай ордасына маң ғ ұ т жә не алшын тайпалары қ арады. Ал ө збек хандығ ы Солтү стiк Арал ө ң iрi мен Сырдария бассейнiнен бастап, Тобыл мен Ертiске дейiнгi жерлер кiрдi. Онда қ ыпшақ тар, қ оң ыраттар, кең герестер, қ аң лылар т.б. жергiлiктi тайпалар тұ рды. Бұ лардың бә рiнiң ол кездегi атауы ө збек болатын. Қ азақ станның орталығ ы мен солтү стiк-шығ ысында орналасқ ан ө збек хандығ ы “қ азақ хандығ ы” деп те аталды. Кө бiнесе “ө збек-қ азақ тар” деп те атайтын. Тек ХV ғ. ортасында кө шпелi ө збектердiң бiр бө лiгi Шайбани ханның бастауымен Орталық қ азақ станнан Мауераннахрге кеттi де, “ө збек елi”, “ө збек даласы” атанды. Сө йтiп, бұ л атау ХVI ғ асырдың басында Орта Азияғ а ауысты да, тұ тас ө збек халқ ын бiлдiретiн ат болды.

ХV ғ асырдың 50-60 жылдарында кө шпелi ө збектер мемлекетiнен Керей мен Жә нiбек бастағ ан тайпалар бө лiнiп шық қ аннан кейiн, олар бiржолата қ азақ тар деп аталатын болды. Сө йтiп, “қ азақ ” этнонимi оны қ ұ рғ ан негiзгi халық тың қ алыптасуынан кө п кейiн барып шық ты.

Шу жә не Талас ө зендерi алқ аптарында қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы қ азақ халқ ының бас қ осып, нығ аюына жә не оларғ а туыстас тайпалардың қ осылуына жол ашты. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылып, жеке мемлекет болуы ХVI - ХVII ғ асырларды қ амтиды. Ал жоң ғ арлардың (ойраттардың, қ алмақ тардың) қ азақ даласына енуi XVII ғ асырдың бас кезiнде-ақ басталды. 1621—1723 ж.ж. арасында қ азақ пен жоң ғ арлар арасында ә лденеше рет соғ ыс болып, бiрде қ азақ, бiрде жоң ғ ар-қ алмақ тары жең iп, халық қ атты кү йзелiске ұ шырады. 1723 жылы қ алмақ тар қ азақ тарды ойсырата жең iп, атақ ты “ақ табан шұ бырынды, алқ акө л сұ лама” қ ырғ ынына ұ шыратты. Қ азақ тар 1727 жылы Торғ ай даласының оң тү стiк-шығ ыс жағ ында алғ аш жоң ғ арларғ а кү йрете соқ қ ы бередi. Ұ рыс болғ ан жер “қ алмақ қ ырғ ан” атанады. 1730 жылы қ азақ жасақ тары жоң ғ арларды кү йрете жең iп, оларды қ азақ жерiнен қ уып шығ ады. 1730 жылы Тә уке ханның дү ние салуына байланысты, билiк ү шiн кү рес басталып, қ азақ феодалдары хандық қ а таласа бастайды. XVII ғ асырдың басында қ азақ жерiн жоң ғ арлардың басып алу қ аупi туғ ан кезде, қ азақ тардың Ресей бодандығ ын қ абылдауы шарасыз қ ажеттiлiкке айналады. Осы жағ дайда Кiшi жү з ханы Ә бiлхайыр 1730 жылы орыс патшасы Анна Ивановнағ а хат жолдап, “ө зiне қ арайтын Орта жә не Кiшi жү здiң барша қ азақ тары патша бодандығ ында болғ ысы келетiнiн” бiлдiредi. 1731 жылы 19 ақ панда Анна Ивановна Ә бiлхайыр мен барша қ азақ атына жазылғ ан грамотағ а қ ол қ ояды. Дегенмен, Орта жү з қ азақ тарының Ресейге бағ ынуы бiр ғ асырғ а созылып, XIX ғ асырдың 30-40 жылдарында аяқ талады. Ал Ұ лы жү з қ азақ тарының Ресейге бағ ынуы 1818 ж. басталып, 1848 ж. аяқ талады. Сонымен, қ азақ халқ ы ө з ұ лтының еркiндiгi ү шiн моң ғ ол, жоң ғ арлармен 500 жыл соғ ысып бақ са, ал орыс империясының тепкiсiнде 250—260 жыл болып келдi.

Ендi “қ азақ ” атауының тө ркiнi жайын сө з етсек, ол жө нiнде сан алуан пiкiрлер бар. Зерттеушiлердiң бұ л жө нiндегi болжам-пiкiрлерiнiң бастыларын ү ш топқ а бө луге болады. Қ ытай қ оғ амдық академиясының этнография институты қ ұ растырғ ан “қ азақ тың қ ысқ аша тарихы туралы деректер жинағ ы” атты ең бекте: “қ азақ деген атау XV ғ асырда жарық қ а шық қ ан. Жә нiбек пен Керей бастағ ан кө шпелi тайпалар XV ғ асырдың 60-жылдарында Ә бiлхайыр ханның ү стемдiгiне қ арсы шығ ып, Шығ ыс Дештi қ ыпшақ тан Батыс Жетiсуғ а, Шу ө зенi бойына қ оныс аударғ ан. Алғ аш рет осы тайпалар “қ азақ ” деп аталғ ан. Мұ ның мағ ынасы: “ө з ұ лысынан бө лiнiп шық қ ан, қ ашақ тар” деген сө з. Бү л сө з кейiн келе қ азақ тардың атына айналды”, — дейдi.

Ал қ ытай зерттеушiсi Жан Ши-Манның “Батыс ө ң iрi тарихындағ ы ұ лттарды зерттеу” деген ең бегiнде ежелгi қ ытай жылнамаларындағ ы “ү йсiн”, “ұ сын”, яки “асу” деген ұ лыс аттары “қ азақ ” атауларының дыбыстық баламасы дегендi айтады.

Византияның императоры Константин Порфирордни (905-957 ж. ж.) ө з жазбаларында Кубаньнан шығ ысқ а қ арай мекендеген елдi “қ азақ ия” деп атағ ан. Ол кезде (Х ғ асырда) Кубаньның шығ ыс жағ ында қ азақ халқ ының қ ұ рамындағ ы ең зор, саны мол тайпалардың бiрi қ ыпшақ елiнiң тұ рғ аны тарихқ а ә йгiлi. Егер қ ыпшақ тар ө здерiн “қ азақ ” деп атамағ ан болса, Константин Порфирордни оны қ алай ойлап тапсын. Ал ол кезде орыс пен украин казачествосының аты да, заты да жоқ едi. Орыс шежiрешiсi Никонның мә лiмдемесiнде: Кавказғ а келiп, Оң тү стiк Ресейге шабуыл жасағ ан Шың ғ ыстың ә скерлерi бұ дан бұ рын да “қ азақ тарды” талағ ан деп жазады. Ал “Моң ғ олдардың қ ұ пия шежiресiнде” осы пiкiр қ айталанып: “Солтү стiк жақ тағ ы қ аң лыларғ а, қ ыпшақ тарғ а, байжiгiттерге, орыстарғ а, мажарларғ а, асаларғ а, сасаларғ а, шеркештерге, бұ лғ арларғ а жорық қ а аттанып, Едiл мен Жайық ө зендерiнен ө тiп, Киев қ аласына шабуыл жасау жө нiнде Сү бiтай батырғ а бұ йрық берiлдi”, — делiнген. Орыс шежiрешiсi Никон “қ азақ тар” деп осы жолғ ы шабуылғ а тап болғ ан қ аң лы, қ ыпшақ, байжiгiт, аса т. б. ұ лыстарды айтып отыр (56, 21).

Ә йгiлi тарихшы, этнограф, тiл ғ алымы А. Вамбери 1885 жылы баспадан шық қ ан “Тү рiк халық тарының этнологиясы мен этногеографиясы” деген кiтабында кө птеген жазба деректер келтiре отырып, қ азақ деген аттың IX—X ғ асырларда ел танығ ан, ә лемге ә йгiлi халық тың аты болғ андығ ын айтады. Моң ғ ол Халық Республикасы ғ ылым академиясының қ ызметкерi Iслә м Қ абышұ лы “хасаг” деген сө здiң моң ғ ол ә дебиетiнде X ғ асырдан бастап белгiлi болғ анын, моң ғ олдардың “Батырлар жыры” мен “Бабалар шежiресiнде” “хасаг” (“қ азақ ”) деген сө здiң кездесiп отыратынын атап кө рсетедi. Автордың айтуына қ арағ анда, ерте кезде моң ғ олдар кө шiп жү ргендердi “қ асақ тар” деп атағ ан.

Тiл ғ алымы Т. Жанұ зақ ов: “қ азақ атауы Кавказдағ ы тү ркi тайпалары қ ұ рамында алтыншы ғ асырдан бастап жалпы есiм жә не этнотермин ретiнде кездескен... кейiннен оныншы, он тө ртiншi ғ асырларда да осы қ азақ сө зi тү ркi тайпалары арасында кең iнен тарағ ан. Қ ыпшақ тардың, ноғ айлардың iшiнде де қ азақ тар болғ ан”, — дейдi.

Ал қ азақ тың белгiлi қ оғ ам қ айраткерi М. Шоқ ай ө зiнiң “Тү ркiстан” атты ең бегiнде қ азақ тарихына шолу жасай келiп: “...Тү ркiстан – тү ркiлер елi деген сө з сонау VI ғ асырдың ө зiнде-ақ моң ғ ол дә уiрiне дейiнгi кө шпелiлер империясын, тү ркi жұ рты қ анатын жая қ оныстанғ ан кең -байтақ аймақ ты сасанид ә улиетi кезiндегi (III—VII ғ. ғ.) ирандық тар осылай деп атағ ан екен. Бұ л кө шпелiлер империясының территориясы қ ытай шекарасынан Персия мен Византия шекарасына дейiн созылғ ан, – дейдi.

Бiз жоғ арыдағ ы жазба деректер мен дә лелдерден “қ азақ ” атауының IX— X ғ асырлардан бұ рын-ақ тө ң iректiң тө рт бұ рышына таныс, ә лемге ә йгiлi ат болғ анын кө ремiз, бұ л атау оныншы ғ асырдан кейiн тiптi де кең тарағ ан.

Демек “қ азақ ”атауы тек XV ғ асырда ғ ана жарық қ а шық қ ан дейтiн пiкiр дә лелсiз.

Ежелгi “усин”, “ү йсiн” “ү ки”, “асо” деген ұ лыс аттары “қ азақ атауының баламасы” дейтiн пiкiр де орынсыз. Ө йткенi, “ү йсiн”, “қ азақ ” атауы дыбыстық жағ ынан тым алшақ, оның ү стiне, қ азiргi қ азақ арасында ү йсiн ұ лысының аты сақ талып отыр. Егер ү йсiн мен қ азақ бiр сө з болса, ол сө з қ азiр сақ талмағ ан болар едi. “қ азақ ” — жалпы халық аты, “ү йсiн” — қ азақ тың қ ұ рамындағ ы ұ лы жү з ұ лысының аты.

Қ азақ атауы “Таң патшалығ ының тарихында” (7-8-ғ асырда) “қ аса”, “хаса” тү рiнде жазылғ ан деген пiкiр ө те дә лелдi. “Иран патшалығ ы тарихындағ ы аудармаларғ а қ осымша” атты кiтапта: “Тү рiктер мейлiнше кү шейген кезде... олардың батыс бө лiгiн қ аса яки хаса деген ұ лыстар қ оныстанады. Батыс елдерiнiң ежелгi деректерiнде бұ л ұ лыс — қ азақ деп аталғ ан. Қ аса мен хаса деген атау осы қ азақ атауының дыбыстық баламасы”, — дейдi. Ханзу (қ ытай) тiлiнiң дыбыстық жү йесiнiң дамуы мен ө згеруiне байланысты, ханзу иероглифтерi ә р дә уiрде ә р тү рлi дыбысталып (оқ ылып) отырғ ан. Сондық тан, қ ытай тарихшылары бiр ұ лттың атын тү рлi дә уiрде тү рлiше ә рiптермен таң балағ ан, демек, VII-VIII ғ асырлардағ ы кө не жазу тiлiнде тарихтардағ ы “қ аса”, “хаса”, “аса”, “кiса”, “хса”, “касо” деген халық аттары “қ азақ ” атауының сол замандағ ы кө не ханзу тiлiндегi дыбыстық баламасы екенi анық. Жоғ арыда баяндалғ ан Батыс пен Шығ ыс тарихшыларының деректемелерiнде, оныншы ғ асырдан бұ рын пайда болғ ан “қ азақ ” атауы осы пiкiрдiң дұ рыстығ ын дә лелдейдi. Алайда “қ азақ ” атауы деректемелерде жарық қ а шығ ысымен халық атына айналғ ан емес, ол алғ ашқ ыда жеке ру-тайпаның аты ретiнде айтылғ ан, содан соң тайпалар одағ ының бiрiккен ортақ атына айналғ ан. Мысалы, кiшi жү з алшын ұ лысының қ ұ рамындағ ы жетi ру (кердерi, керейт, табын, тама, жағ албайлы, телеу, рамадан) тайпалары “қ арт қ азақ ” деп те аталып жұ рген. “Казақ ” атауы кейiн келе кең ейiп, халық - ұ лт атына айналғ ан.

Сө здiң шығ у тө ркiнiн, мә н-мағ ынасын зерттейтiн тiл ғ ылымының саласын этимология дейдi. Этнография ұ лттар мен ұ лыстардың шығ у тегiн қ арастырса, этимология жер-су, ел-жұ рт, тайпалар атауларының шығ у тегiн, мә н-мағ ынасын зерттейдi.

“Қ азақ ” деген терминнiң шығ у тегiн, мә н-мағ ынасын этимологиялық тұ рғ ыдан қ арастырсақ, ол жө нiндегi бұ рын-соң ғ ы болжамдар мен тұ жырымдарды мынадай ү ш салағ а бө луге болады:

1. Қ азақ халқ ы арасына тарағ ан тарихи аң ыздардың айтуынша “қ азақ ” деген сө з “қ аз” атауынан пайда болғ ан деп есептейдi.

2. “Қ азақ ” деген сө здiң кө не тү ркi тiлiндегi мағ ынасы, яки қ олданылу дағ дысы “ө з елiнен бө лiнiп шығ ып, еркiн жү рушiлер”, “ер жү рек ерiктiлер”, “кө терiлiс жасап, ө з еркiмен кетушiлер” деген мағ ыналарды бiлдiредi. Демек, “қ азақ ” атауының арғ ы тегi “ерiктiлер” дегеннен шық қ ан дейдi.

3. “Қ азақ ” атауының арғ ы тегi ежелгi заманда қ азақ даласын мекендеп, қ азақ кұ рамына енген тайпалар мен халық тардың аттарынан: сақ, каспи, қ азар, аз дегендерден, яки осы негiзде ө згере қ алыптасқ ан дейдi.

Ендi осы жорамалдардың басты-бастыларына тоқ талайық. XIX ғ асырдағ ы қ азақ тың ұ лы ақ ыны жә не ойшылы Абай Қ ұ нанбаев ө зiнiң “Бiрер сө з қ азақ тың қ айдан шық қ аны туралы” деген ә йгiлi қ ара сө зiнде: “Арабтар Орта Азияғ а жорық жасап (VIII ғ асырда. — С. Қ.) келгенде, кө шпелi халық тарды “хибай”, “хузақ и” деп атапты. “Хибай”— киiз шатырмен жү рушi деген екен. “Хузақ и” дегенi — ө з жұ ртында “хузаги” деген кө шпелi халқ ы бар екен, соғ ан ұ қ сатып айтқ ан екен... Сол уақ ыттың бiр ханы кө шiп келе жатқ анда, бұ лардың тiркеу тү йесiн кө рiп, “мiне, мыналар шынымен қ азақ екен” дептi. “Ә дейi қ айтқ ан қ азғ а ұ қ сайды-ақ екен” дептi. Сонымен, бұ лар ө зiн-ө зi де, бұ ларды ө зге жұ рттар да “қ азақ ” атап кетiптi. Бұ рын ө здерiн “ұ лыс” дейдi екен де жү ре бередi екен”, — деп жазады.

Ал фольклорист Ә бубә кiр Диваев қ азақ деген сө здi “қ аз” жә не “ұ зақ ” деген екi қ ұ стың атынан бiрiгiп, қ азақ болып қ алыптасқ ан дейдi. Ол тағ ы бiр пайымдауында: “қ азақ сө зiнiң ә сiлi еркiн жү рген адам” деген ұ ғ ымнан алынса керек, оны халық аң ызынан аң ғ аруғ а болады” — дегендi айтады. Мұ хамед Хайдар Дулати ө зiнiң “Рашидтiң тарихы” атты ең бегiнде Ә бiлқ айыр ханғ а” қ арсы шығ ып, Дештi-қ ыпшақ даласынан Батыс Жетiсуғ а қ оныс аударғ ан қ азақ тайпалары жайында айта келiп: “Ә бiлқ айыр хан ө лгеннен кейiн ө збек ұ лысында ырың -жырың туып, даланы мекендеушiлер ө зiнiң қ ауiпсiздiгi мен ө з басының қ амына бола, Керей хан мен Жә нiбек ханнан пана сұ райды. Сө йтiп, олар кү шейiп алады. Алғ ашқ ыда ә лгi қ ашқ ындар ө з ұ лысынан бө лiнiп кетiп, бiраз уақ ыт мал-мү лiксiз, қ аң ғ ып жү рген адамдар болғ андық тан, оларды жұ рт қ азақ тар (қ ашақ тар) деп атап кеткен. Сө йтiп, оларғ а тағ ылғ ан осы ат бекiп қ алды”, —дейдi. Тү ркия тарихшысы Зә ки Уә лиди Тоғ ан: “қ азақ деп бiр саяси мақ сатты кө здеп, кө терiлiс жасау нә тижесiнде салт яки ү й iшiмен бiрге ө з қ ауымынан бө лiнiп шығ ып, ө кiмет билiгiн алуғ а талпыныс жасағ ан сұ лтандарды айтқ ан. “Қ азақ ” сө зi алғ ашқ ыда сұ лтандарғ а ғ ана тә н болғ ан, кейiн оларғ а қ арсы тайпалардың жә не олар қ ұ рғ ан мемлекеттiң атына айналғ ан”, — дейдi. Шоқ ан Уә лиханов “қ азақ ” сө зi ә скери термин ретiнде қ олданылып “ер жү рек”, “батыл” деген мә ндi бiлдiргенiн баяндайды.

Атақ ты орыс ғ алымы В.В.Радлов, А.Самойловичтер “қ азақ ” деген атауды “тә уелсiз, еркiн, ерiктi адам” деген мағ ынағ а ие деп жазды. “Қ азақ шежiресiнiң ” авторы Шә кә рiм Қ ұ дайбердiұ лы да жоғ арыдағ ы пiкiрлердi қ олдай келе, “қ азақ ” дегеннiң мағ ынасы “ө з алдына ел болып, еркiн жү рген халық ” деген сө з деп тү сiндiрдi.

“Қ азақ ” терминiнiң тө ркiнiн тым ерте заманғ а апарып тiреген ә йгiлi ғ алым А. Н. Бернштам болды. Ол “қ азақ ” сө зi жайындағ ы В. В. Радловтың, Г. Вамберийдiң, В. В. Бартольдтiң, А. Н. Самойловичтiң, Н. Я. Маррдың т. б. пайымдауларын талдай келiп, “қ азақ ” сө зiнiң шығ у тө ркiнi мен қ азiргi мағ ынасын екi дә уiрге бө ле қ арайды. Яғ ни “казақ ” деген сө здiң тү п-тө ркiнi ежелгi замандағ ы каспи (ғ ұ ндар) жө не сақ тайпаларының бiрiгуiнен пайда болғ ан, “қ азақ ” сө зiнiң қ азiргi мағ ынасы (“еркiн адам” т. б. дегендер) кейiн шық қ ан ұ ғ ым деп тұ жырымдайды. Каспи, яки қ асып-сақ тардың кө шпелi бiрлестiгiне кiрген тайпа аты. Бұ л қ осар тайпа атауы қ ассақ сө зiндегi екi “с” дыбысының бiреуi ө зара ық пал ә серiмен тү сiп қ алып, қ азiргi “қ азақ ” этнонимi шық қ ан”, — дейдi.

Кө рнектi ә дебиетшi ғ алым Ә. Қ оң ыратбаев ө зiнiң “Кө не мә дениет жазбалары” атты ең бегiнде А. Н. Бернштам пiкiрiн қ остай келе: “қ азақ ” сө зiнiң тү бiрi “ғ ұ з-сақ ” (оғ ыз-ғ ақ) дейтiн екi тү рлi кезең дегi тайпа атының бiрлесуiнен туғ ан (қ азақ, қ ыпшақ, ғ ұ зақ, қ осағ, қ осай деген атаулардың мағ ынасы жақ ын), “қ азақ ” сө зi “ғ ыз-сақ ” деген тайпа атауынан туғ ан деген ойды дә лелдеу ү шiн, Орта Азия, Тұ ран, Алтай, Сiбiр, Қ азақ стан жерлерiн мекендеген ежелгi тайпалар тарихына, атауларына назар аудару қ ажет”, —деген тұ жырым жасайды. “Қ азақ ” сө зiнiң бiрiншi сың ары “қ аз” дегеннiң кә дiмгi қ ұ с атынан басқ а да мағ ынасы бар, қ азақ тың сө йлеу тiлiнде сә би баланың ешқ андай сү йемелсiз, ө з еркiмен аяқ басып, тiк тұ руын “қ аз тұ ру” дейдi. Жас баланың алғ аш адымдап аяқ басқ анын кө рген ата-аналары мен туыстары шаттанып: “қ аз-қ аз” деп айқ айлап, шабыт бередi. Бұ л “қ аз”— еркiн ә рекеттiң алғ ашқ ы қ имылы. “Қ аз” тү бiрiнен туындағ ан “қ аздаң қ ағ у”, “қ аздаң дау” етiстiктерi де еркiн ә рекет жасаудың мағ ынасын бередi. Кө не тү ркi тiлiнде жазылғ ан “мә ң гi тастарда” да (Тоныкө к, Кү лтегiн ескерткiштерiнде) “қ азақ у”, “қ азғ андұ қ ”, “қ азғ антұ ғ ын” деген етiстiктер “қ ажырлы қ айрат жұ мсау”, “кү ресу”, “талпыну”, “еркiндiкке ұ мтылу”, “ерлiк iстеу” мағ ыналарында қ олданылғ ан. Бұ л сө здердiң тү бiрi “қ аз” (“қ азғ ан-дұ ң ”) екенi даусыз. Осы “қ аз” тү бiрiне “ғ ақ ” жұ рнағ ы жалғ анып, “қ азғ ақ ” сө зi жасалып, “еркiн адамдар”, “ержү рек; ерiктiлер” деген мағ ынаны бiлдiретiн терминге айналғ ан (мысалы, қ азақ та “ғ ақ ” жұ рнағ ы жалғ анып жасалатын айғ ақ,, қ ұ рғ ақ, тайғ ақ,, оң ғ ақ, т. б. сө здер бар). Енисей ө зенiнiң бiр тарауы ұ йық Тұ ран бойындағ ы тасқ а жазылғ ан “қ азақ оғ лым” деген жазу (VI г. ескерткiшi) бар*. Сiбiр халық тарының ескi тiлiнде “қ азақ ” деген сө з “мық ты”, “берiк”, “жойқ ын”, “алып” деген мағ ынада екен. Сонда “қ азғ ақ оғ лұ м” деген сө здiң мағ ынасы “алып ұ лым”, “батыр балам” болып шығ ады. Бұ л қ азақ сө зiнiң кө п айтылып келе жатқ ан “ер жү рек, ерiктiлер”, “батыл адам” деген мағ ынасына сай келедi.

Қ олданылғ ан ә дебиеттер.

1. Қ алиев С. Қ азақ этнопедагогикасының теориялық мә селелерi жә не тарихы. – Алматы: “Бiлiм” 2004 ж.
2. Жарық баев К.Б., Қ алиев С. Қ азақ тә лiмiнiң тарихы. – Алматы: “Санат” 1995 ж.
3.Қ алиев С., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. “Этнопедагогика” — Астана. 2005 ж.
4. Қ азақ тың тә лiмдiк ой-пiкiр Антологиясы, 2 томдық. – Алматы: “Рауан” 1т. 1994., 2 т. 1998 ж.
5. Жарық баев Қ.Б., Табылдиев Ә. “Ә деп жә не жантану”. – Алматы: “Атамұ ра” 1994 ж.
6. Қ азақ тың мақ алдары мен мә телдерi.- Алматы: Қ азГосполитиздат. 1957.
7. Ғ аббасов С. Халық педагогикасының негiздерi — Алматы; 1995 ж