Еңбек нарығы және оның ерекшеліктері. Жалақы

Ең бек нарығ ы - нарық тық экономиканың аса кү рделi элементтерiнiң бiрi. Мұ нда ең бектің қ ұ нын жә не оның қ ызмет ету шарттарын анық тауда тек жұ мысшы мен жұ мыс берушiнiң мү дделерi айқ ындалып қ ана қ оймайды, сонымен бiрге, қ оғ амда болып жатқ ан барлық ә леуметтiк - экономикалық қ ұ былыстар бейнеленедi.

Ғ алымдар ә ртү рлі бастапқ ы мә ліметтерге негізделетін бірнеше концептуалды ә дістерді қ арастырады, олар ең бек нарығ ының ұ сыныстары мен сұ раныстарын қ алыптасыруғ а қ атысты ө зара қ арама - қ айшы тұ жырымдарды жә не жұ мыссыздық ты туғ ызатын негізгі себептерді кө рсетеді. Кө птеген ғ ылыми ә дебиеттерде ең бек нарығ ы, жұ мыс кү ші рыногы, ең бек ресурстары нарығ ы деген ұ ғ ымдардың мағ ынасы жақ ын, синоним сө здер ретінде қ олданылады. Бірақ, біздің ойымызша, бұ лар мазмұ ндас емес, себебі олардың негізін «жұ мыс кү ші», «ең бек» жә не «ең бек ресурстары» сияқ ты тү рлі категориялар қ ұ райды.

«Ең бек нарығ ы дегеніміз – қ оғ амдық ө ндірісте қ ызметкерлерді жалдау мен пайдалану жө ніндегі ә леуметтік-ең бектік қ атынастардың жиынтығ ы». Ол жұ мыспен қ амту саласындағ ы қ атынастарды сипаттайды. Ал «жұ мыс кү ші нарығ ының» мазмұ нына жұ мыспен қ амтылғ ан жә не қ амтылмағ ан, белсенді тү рде жұ мыс іздеушілердің арасындағ ы қ арым-қ атынасқ а негізделген. Басқ аша айтқ анда, ә леуметтік-ең бектік қ атынастар шекарасын экономикалық белсенді халық ауқ ымына дейін кең ейтеді. «Ең бек ресурстары нарығ ы» тү сінігі ә леуметтік-ең бектік қ атынастарды экономикалық тұ рғ ыдан белсенді халық пен ең бек резервін қ осатын қ оғ амның ең бек ресурстары ауқ ымына дейін кең ейтеді. Қ азіргі кезең де маң ызды ролді ең бек нарығ ы атқ арады.

Ең бек нарығ ы туралы iлiмнiң теориялық iргетасын экономикалық ғ ылымның кө рнекті ө кiлдерi: Дж Перри, М.Фелдетогин, Д.Кейнс, М.Фридман, К.Маркс салғ ан. Экономикалық ә дебиеттерде ең бек нарығ ының тө мендегідей концепциялары қ арастырылғ ан.

Бірінші концепцияның негізінде классикалық политэкономия жатыр. Мұ ның ө кілдері неоклассиктер: Дж Перри, М.Фелдетогин. Бұ л концепция бойынша ең бек нарығ ы басқ а нарық тар сияқ ты бағ а тепе-тең дігіне негізделеді немесе нарық тық реттеушісі бағ а болып есептеледі.Жалақ ы бойынша нарық тағ ы сұ раныс пен ұ сыныс реттеледі деген пікір айтты.

Екіншісі, кейнсиандық кө зқ арас. Бұ л қ атардағ ы ғ алымдардың пікірі бойынша ең бек нарығ ы ә рқ ашанда тепе-тең сіздікке негізделген.Кейнстің ү лгісі бойынша жұ мыс кү шінің бағ асы қ атаң бір қ алыпта қ алыптасып, іс жү зінде ө згермейді. Бұ л ү лгінің элементі ешқ ашанда дә лелденбейді жә не ө згермейтін факт ретінде қ абылданады.

Бұ л концепция бойынша жұ мысшы кү шіне сұ раныс нарық бағ асы арқ ылы емес, жиынтық сұ раныс арқ ылы - ө німнің кө лемі арқ ылы реттелу керек деген.

Ү шінші кө зқ арас. Монетарлық ү лгі бойынша жұ мысшы кү шінің бағ асы қ атаң бағ а жү йесі арқ ылы біржақ ты бағ ыттағ ы ө сімді қ озғ алыс деп тү сінеді. Бұ л концепция жұ мыссыздық тың " табиғ и" дә режесі деген ұ ғ ымды ұ сынғ ан.

Тө ртінші институционалды мектептің кө зқ арасы. Бұ л концепцияда жұ мысшы кү ші жә не тиісінше, жалақ ы дә режесіне кә сіпкерлік жә не салалық айырмашылық тарына кө п кө ң іл бө лінген.

Ә йгілі кө рнекті экономист А. Маршаллдың пікірі бойынша жұ мыспен қ амтамасыз етудің негізгі факторы сұ раныс пен ұ сынысты реттеу деп қ арастырады..

Классикалық мектеп ө кiлдерi А. Смит жә не Д. Рикардо жалақ ының ең бек ұ сынымына тә уелдiлiгi жайлы қ ағ иданы негiздедi.

Американ экономисі П.Самуэльсонның теориясы бойынша қ оғ амдағ ы жұ мыс кү шінің жиынтық ұ сынысы тө мендегі кө рсеткіштермен анық талады:

- халық тың жалпы санымен;

- жалпы халық санының ішіндегі ең бекке қ абілеті бар халық тың ү лесімен;

-жыл немесе апта бойындағ ы ең бекке жұ мсалғ ан сағ аттың сапасы;

- жұ мысшының жұ мсағ ан ең бегінің саны мен мамандығ ының сапасы.

В.И.Видяпиннің ең бектерінде ең бек нарығ ы толық талданғ ан. Онда «Экономикалық категория ретінде ең бек нарығ ы сатып алушылар мен сатушылар, сонымен бірге, жұ мыс кү шінің қ озғ алысы бойынша рыноктық қ атынастар субъектілерінің мү ддесін айқ ындайтын жә не оның ө мір сү ру қ ұ ралдарына айырбасталуын қ амтамасыз ететін сауда делдалдары арасындағ ы нақ ты экономикалық қ арым-қ атынастар мен байланыстардың жиынтығ ы», - деген тү сінік береді.

Ең бек нарығ ы жалпы ұ сыныс пен сұ раныс тапсырысына бағ ына отырып, басқ а тауар нарық тарынан бө ліп қ арастыратын бірқ атар елеулі ерекшеліктері бар ерекше ұ ғ ым болып келеді. Бұ л жерде реттеуші ретінде макро жә не микроэкономикадан бө лек ә леуметтік – экономикалық факторлар да қ арастырылады, олардың ең бек кү шінің қ ұ нына, яғ ни жалақ ығ а деген қ атынастылығ ы бола бермейді.

Экономикалық теорияда екі тұ жырымдама бар: 1. Жалақ ы ең бек бағ асы (ең бек пен жұ мыс кү шінің айырмашылығ ы ескерілмейді), оның дэрежесі мен динамикасы, рыноктық факторлар - сү раныс жә не ұ сыныспен анық талады. 2.Жалақ ы жү мыс кү ші- тауардың қ ү нының ақ шалай кө рінісі (бағ асы), ең бектің бағ асы емес, ө йткені ең бек тауар бола алмайды, жалақ ы ө ндіріс жағ дайымен де (жү мыс кү шінің қ ұ ны), рыноктық факторлар - сү раныс, ү сыныспен де анық талады, олардың ауытқ уы жалақ ының жү мыс кү ші қ ү нынан бірде жоғ ары, бірде томен болатындығ ын кө рсетеді.

Жалақ ының екі тұ жырымдамасы да ағ ылшынның саяси экономиясының классиктері А.Смит пен Д. Рикардоның теорияларына негізделген. А. Смит ең бек пен жү мыс кү ші арасындағ ы айырмашылық ты ашып кө рсеткен емес. Оның пайымдауынша, ең бек табиғ и бағ асы бар (немесе «табиғ и жалақ ы») «тауар» деп саналады. Ал, табиғ и бағ а ө ндіріс шығ ындарымен анық талады, яғ ни жү мысшының жэне оның отбасының тіршілігіне қ ажетті қ ү нмен есептеледі. А.Смит «табиғ и жалақ ы» деп жү мыс кү шінің қ ұ нын тү сінді. А. Смит жалақ ы дэрежесінің тө мен жэне оның тіршілік минимумына ө те жақ ын болуы жү мысшы табының ү йымшылдыгының жоқ тығ ымен байланысты дейді. Д. Рикардо да, А. Смит сияқ ты жалақ ыны ең бек бағ асы деп ү ғ ынды. Д. Рикардо жалақ ы теориясын Мальтустың халық ө сімі теориясымен байланыстырды. Жалақ ы, осы теория бойынша, халық тың табиғ и ө су заң ына сэйкес кү н кө ріс заттарының минимумына ү мтылады. Осығ ан орай жалақ ының тү рақ тылық заң ы орын алады. Оның мә ні мынада: жалақ ының ө суі жү мысшының отбасында табиғ и ө сімді (тууды) ынталандырады да, ең бекке деген ү сыныстың ө суі жалақ ының тө мендеуіне ә сер етеді; керісінше, жалақ ының темендеуі жү мысшылар саны мен ең бекке ү сыныстың қ ысқ аруына, тиісінше жалақ ының ө суіне эсер етеді.

Жалақ ының негізгі екі типі бар: номиналды жә не нақ ты. Номиналды жалақ ы ақ шағ а шагып берілетін жалақ ы, оны жалдамалы қ ызметкер кү ндік, апталық, айлық ең бегі ү шін алады. Номиналды жалақ ының мө лшеріне қ арай жалақ ы дә режесі туралы тү сінік алуғ а болады, алайда ол тү тыну мен халық тү рмысының дә режесін толық сипаттай алмайды. Ол ү шін нақ ты жалақ ыны білу қ ажет. Нақ ты жалақ ы жү мысшының кү нелтуге қ ажетті заттарғ а шақ қ андагы жалақ ысы, яғ ни жү мысшының тапқ ан ақ шасына ө зі ү шін жә не отбасы ү шін қ анша жэне қ андай кү нкө ріс заттарын сатып алуғ а болатынын кө рсетеді. Нақ ты жалақ ының дә режесі тікелей номиналды жалақ ығ а жэне тү тыну заттары мен қ ызмет корсету бағ асына тә уелді.