Халықаралық еңбек бөлінісі және оның әлемдік экономиканың қалыптасуындағы рөлі

Халық аралық ең бек бө лінісі — қ оғ амдық ең бек бө лінісі дамуының жоғ ары сатысы; ә лемдік ө ндірістің даму сатысы. Ол бір ел шең берінде ғ ана емес, сонымен бірге мемлекетаралық, аумақ тық ең бек бө лінісіне негізделеді. Ең бек бө лінісінің бұ л сатысында мемлекеттер шикізаттың, тауарлардың жекелеген тү рлерін ө ндіруге, қ ызметтердің жекелеген тү рлерін кө рсетуге, яғ ни жекелеген елдер ө німнің осы елдер айырбастайтын белгілі бір тү рлерін ө ндіруге маманданады. Халық аралық ең бек бө лінісі халық арлық сауда мен ә лемдік нарық тың белсенді тү рі жә не тұ рақ ты дамуының аса маң ызды факторы болып табылады. Халық аралық ең бек бө лінісінің даму дә режесі ә лемдік қ оғ амдастық тың жекелеген елдерінің ө ндіргіш кү штерінің дамуымен айқ ындалады. Жекелеген елдердің табиғ ат жә не климат жағ дайларындағ ы айырмашылық, олардың аумақ тарында тү рлі пайдалы қ азбалардың, ө сімдіктер дү ниесі мен жануарлар дү ниесінің болуы, тауарлардың белгілі бір тү рлерін жергілікті шикізатты пайдалану негізінде ө ндіру Халық аралық ең бек бө лінісінің пайда болып, дамуы ү шін объективті негіз болып табылады.

Халық аралық ең бек бө лінісі туралы ұ ғ ымды терең жә не жан-жақ ты зерттеген Н.Н.Баранский оны – экономикалық жағ рапиялық негізгі ұ ғ ым деп атады.

Халық аралық ең бек бө лінісі – адам қ оғ амының дамуы туралы ө ндіріс пен айырбастың ө суінен туатын сө зсіз нә тижесі. Оның сө зсіздігі жеке аумақ тардың арасында ә рқ ашан да айырмашылық тар болуына байланысты. Ол айырмашылық тар біріншіден, халық аралық ең бек бө лінісі жағ дайында, екіншіден, табиғ ат жағ дайлары мен байлық тарында, ү шіншіден, ә леуметтік – экономикалық жағ дайларында, даму дең гейінде, шаруашылық қ ұ рылымында, ең бек қ орларында, тарихи дә стү рінде жә не т.с.с. Мұ ндай айырмашылық тар ө неркә сіп пен ауыл шаруашылығ ы ө ндірісінің кө птеген тү рлерінің белгілі бір аумақ қ а бекітілуіне ә кеп тірейді.

Бұ л жекелеген экономикалық аудандарғ а қ атысты, сондай-ақ халық аралық ең бек бө лінісінің арқ асында ө зара байланысқ ан тұ тас елдерге де қ атысты.Ол ежелгі кезде туғ ан, бірақ, дү ниежү зілік шаруашылық тың шығ уына байланысты дү ние жү зін қ амтыды.

Халық аралық ең бек бө лінісі жеке елдердің ө німінің белгілі бір тү рлерін ө ндіруге белгілі бір қ ызмет кө рсетуге оларды айырбастауғ а мамандануынан кө рінеді. Халық аралық ең бек бө лінісі уақ ыт ішінде ө згереді.

Жеке елдердің, ө німнің белгілі бір тү рлерін ө ндіруге жә не белгілі бір қ ызмет кө рсетуге мамандануы ө ндіруші елдің оларды ө з қ ажетінен артық ө ндіруін қ ажет етеді. Ол халық аралық мамандану салаларының, яғ ни кө бінесе ө німді экспортқ а шығ аруғ а бағ ытталғ ан жә не халық аралық ең бек бө лінісінде елдің “келбетін” бірінші кезекте айқ ындайтын салалардың қ алыптасуынан нақ ты кө рініс табады.

1-мысал. Жапония электроника жасау жө нінен дү ние жү зінде бірінші орын алады. Бү кіл шығ арылатын электрониканың шамамен алғ анда жартысын ол басқ а елдерге экспортқ а жібереді. Электроника ө неркә сібі оның халық аралық мамандану саласы.

2-мысал. Канада дә нді –дақ ылдарды жинау жө нінен дү ние жү зінде бесінші, ал экспортқ а шығ ару жө нінен екінші орын алады. Астық шаруашылығ ы оның халық аралық мамандану саласы. Ө з кезегінде, халық аралық мамандану тауарлар мен қ ызметтің халық аралық айырбасын қ ажет етеді. Бұ л айырбас халық аралық экономикалық байланыстардың дамуынан, жү к тасқ ындарының саны мен қ уатының артуынан кө рінеді, оның ү стіне, ө ндіру орны мен тұ тыну орны арасында қ ашанда ү лкен немесе кіші аумақ тық алшақ тық тү зіледі.

Дү ниежү зілік шаруашылық пен халық аралық ең бек бө лінісі дү ние жү зінің барлық елдерін қ амтып болғ аннан кейін, соң ғ ы онжылдық тарда терең ге қ арай ө суде. Олар кү рделеніп, жаң а формалар табуда. Халық аралық маманданудың жә не айырбастың терең деуі бірқ атар елдердің ұ лттық шаруашылығ ының ерекшеленуіне себепші болады. Сө йтіп, халық аралық ең бек бө лінісінің жаң а, жоғ арғ ы сатысы — халық аралық экономикалық интеграция пайда болды. Ол жеке елдер тобының олардың мемлекет аралық келісім саясаты негізінде тым терең жә не тұ рақ ты ө зара байланыстарда дамуының заң ды процесі болып табылады.

Ал, 1973-ші жылы тө рт мемлекет қ осылды: Англия, Дания, Исландия, Греция, 1986-шы жылғ ы қ аң тардан бастап Испания, Португалия қ осылып — “Еуропа он екілігі” дү ниеге келді. Ұ лттық Еуропа парламенті қ ұ рылып, ө з мә жілісін Страсбург (Франция) қ аласында ө ткізеді. Қ ызмет саласына қ ауымдастық тың бюджет-қ аржы істерін бақ ылау жатады. Министрлер Кең есі ЕЭҚ -тың ү кіметаралық органы болып Министрлер Кең есінің шешімі серіктес- мемлекеттің заң дарымен пара-пар саналады. Кең ес жұ мысының аясына қ ауымдастық қ ызметінің негізгі сұ рақ тары толық енеді. Ә р мемлекеттің басшысы Кең ес мә жілісіне жарты жыл тө рағ алық жасайды. Тө рағ алық тың алмасуы алфавиттік ретпен ауыстырылады.

Еуропалық экономикалық қ ауымдастық аумағ ына енген елдерден кеден салығ ы алынбайды. Сондық тан, тауар, қ ызмет ету, капитал мен жұ мыс кү ші ө зара еркін қ озғ алып отырады.

Жан басына шақ қ анда азық -тү лік ө ндіруден Еуропалық экономикалық қ ауымдастық елдері АҚ Ш-ты басып озды. Энергетикалық тә уелсіздікті қ амтамасыз етіп, автомобиль шығ аруда Жапония мен АҚ Ш-қ а басты бә секелес болды.

Ал, 1967-ші жылы Оң тү стік-Шығ ыс Азия мемлекеттерінің сауда экономикалық тобы(АСЕАН) қ ұ рылды. Оғ ан алты мемлекет мү ше болды: Бруней, Индонезия, Малайзия, Сингапур, Тайланд, Филиппин, Латын Америкасы аумағ ында 1980-ші жылы сондағ ы елдерден ең ірі экономикалық сауда тобы қ ұ рылды. Мақ саты- аймақ тағ ы сауда мен экономикалық ынтымақ тастық ты дамыту, басқ а елдермен сауда- экономикалық байланыстарды ұ лғ айту, келешекте латынамерикалық жалпы нарық қ ұ ру болып табылады. Бұ л қ ауымдастық қ а 11 ел кіреді: Аргентина, Бразилия, Венесуэла, Колумбия, Мексика, Парагвай, Перу, Уругвай, Чили, Эквадор. Штаб-пә тері Монтевидо (Уругвай) қ аласында орналасқ ан.

Главным направлением развития международного разделения труда стало расширение международной специализациии кооперации производства.