Лемдік шаруашылықтың қалыптасуының тарихи үдерісі. Әлемдік шаруашылықтың дамуының негізгі кезеңдері

«ә лемдік экономика», «ә лемдік шаруашылық» жә не «дү ниежү зілік шаруашылық» терминдері Болатов кітабында синоним ретінде қ арастырылады. Бұ лардан тек «халық аралық экономика» ө згеше болып келеді. Ә лемдік экономикағ а (ә лемдік шаруашылық) тар жә не кең мағ ынада анық тама беруге болады. Кең анық тамасында, ә лемдік экономика-бұ л барлық ілемнің ұ лттық экономикаларының жиынтығ ы, ал тар мағ ынада сыртқ ы ә леммен қ арым – қ атынас орнататын (яғ ни елдер арасында жү ретін саталатын тауарлар мен қ ызметтер) ұ лттық экономиканың белгілі бір бө ліктерінің жиынтығ ы. Тағ ы бір анық тамасы - халық аралық ең бек бө лінісі негізінде пайда болғ ан жә не ө зара тығ ыз байланысқ ан ә лемнің барлық елдерінің ұ лттық экономикаларының жиынтығ ы. Бұ л ерекше, ғ аламдық экономикалық жұ йе, оның қ ұ рама бӛ лiктерi ретiнде ә лемдегi барлық елдердiң (қ азiргi кезде дү ние жү зінде шамамен 260 астам елдер бар) ұ лттық шаруашылық тары кiредi.

Ә лемдік экономикадағ ы мақ сатталғ ан шаруашылық тың қ ызметі субъектілермен іске асырылады. Олар ө ндіріс факторларының дамуы мен жағ дайын жә не олардың бірігу тә сілдерін анық тайды. Ә лемдік экономиканың субъектілеріне мемлекеттер, ТҰ К, аймақ тық интеграциялық бірлестіктер мен халық аралық экономикалық ұ йымдар

Ә лемдік шаруашылық экономикалық байланыс пен дү ние жү зі экономикалық жә не территория бө лу ретінде XX ғ асырда қ алыптасты.

Ә лемдік экономиканың қ алыптасу прцессінде тарихи кезең дерін бө ліп қ арастырады.

1-ші кезең (XVI – XVII ғ ғ.) ө ндірістің мануфактуралық стадиясына сә йкес келеді.

Сипаттамасы: Ұ лы географиялық ашылулар; колониялардың пайда болуы; бағ а революциясы; мануфактуралық период. Бұ л болашақ ә лемдік экономиканың жеке элементтерінің қ алыптасу уақ ыты. Барлығ ы халық аралық саудадан басталды, яғ ни, тауарлар мен қ ызметтердің елдер арасындағ ы қ озғ алысы. Ұ лы географиялық ашылулардың арқ асында ол ә лемнің кө птеген елдеріне жайылды. Осы периодта ө ндірістік байланыстардың қ алыптасуы басталды: колониалды елдерден шикізаттарды жеткізу, қ ұ л саудасы тү ріндегі жұ мыс кү шінің халық аралық миграциясы, жаң а жерлерге қ оныс аудару.

2-ші кезең (XVIII — XIX ғ ғ.) ө неркә сіп революциясымен жә не ө ндірістің механикалануымен байланысты.

Сипаттамасы: ө неркә сіптік тө ң керіс; буржуазиялық революция; мануфактуралық тан фабрикалық жү йеге ө ту. Басты рө л сауда байланыстарынан ө ндірістік ә лемдік байланыстарғ а ө теді. Сонымен қ атар, бұ л кезең де капиталистік қ атынастар дами бастады жә не капитализмнің империализм стадиясына ауысуы байқ алады. Бұ л кезең ө ндірістің монополиялануымен, капиталды сыртқ а шығ арудың кү рт ө суімен байланысты. Осылай халық аралық экономикалық қ атынастардың формалары кең ейді, халық аралық тауар алмасу белсенді тү рде елдер арасындағ ы ө зара қ ызметтердің басқ а да тү рлерімен, яғ ни, ө ндіріс факторларының халық аралық миграциясымен толық тырыла бастады. Ә лемдік экономика біртұ тас бола бастады.

3.Ә лемдік экономиканың ХХ ғ. даму кезең дері

Тарихи тұ рғ ыдан ә лемдік шаруашылық ХІХ ғ. аяғ ында – ХХ ғ. басында дү ние жү зі халық тарының басым кӛ пшілігінің ә лемдік шаруашылық байланыстарғ а тартылуы нә тижесінде қ алыптасты.

Оның қ алыптасуы халық арылық сауданың жедел дамуымен, елдердің арасында капиталдар мен жұ мыс кү шінің халық арылық қ озғ алысының пайда болуымен байланысты.

Сондық тан, ә лемдік шаруашылық тауарлардың халық аралық саудасың ғ ана емес, сонымен қ атар ө ндірісфакторлардың қ озғ алысын да қ амтыды.

Ә лемдік экономиканың эволюциялық процесінде бірнеше кезең дер анық талады:

 1-ші кезең: ХХ ғ. 10-50 жылдарды қ амтиды, яғ ни бұ л кезең Бірінші дү ниежү зілік соғ ыстың басынан 1950жылдарды қ амтиды. Ә лемдік шаруашылық тың дамуындағ ы дағ дарыс қ ұ былыстар кезең і болып табылады. Тек 1920 жылдар мен Екінші дү ниежү зілік соғ ысқ а дейінгі аралық та ә лемдік экономика жағ дайы қ алпына келе бастады, яғ ни осы аралық та ә лемдік сауда кө лемі 40 жыл ө ткеннен кейін ғ ана 1913 жылғ ы дең гейіне жетті, ал ө ндіріс факторлары - одан да кеш. 1913 жылы Ресей империясының тауар экспортының кө лемі 1млрд долл, ал АҚ Ш-тың - 2, 6 млрд долларды қ ұ раса, 1928 жылғ ы кө реткіш Ресейде тауар экспорты кө лемі- 0, 7млн долл болса, АҚ Ш-та- 5, 8 млн долларды қ ұ рады, яғ ни бұ л кө рсеткіштер ә лемнің сол кездегі 2 державасындағ ы дағ дарысты кө рсетеді. Тек 50-жылдары ғ ана 1913 жылғ ы кө рсеткіштер дең гейіне ә лем экономикасы дең гейі кө теріледі.

 2-ші кезең. ХХ ғ. 50-70 жж. Ә Э-ның жылдам ө су мен даму кезең і. Бұ л кезде ә лемде интеграциялық топтасулар пайда бола бастады (ЕО, ЭКК(СЭВ)) жә не трансұ лттану процессі қ арқ ынды дамыды, осы процестің салдарынан мемлекеттер арасында білім, кә сіпкерлік қ абілеттілік жә не кә сіпкерлік капиталдың қ арқ ынды араласуы кө рініс тапты, ә лемдік несие капиталының қ алпына келуі жә не сол кезде ә лемдік шаруашылық та социалисттік жә не дамушы мемлекеттердің ерекше орнына ү міттенді.

 3-ші кезең. ХХ ғ. 80-ші жылдарынан осы кү нге дейін. Ә лемдегі елдердің ө зара ә рекеттесу мен тә уелділігінің кү шеюі, экономиканың жаһ андануы.Бұ л кезең дамығ ан мемлекеттер ү шін постиндустриализацияғ а ө ту кезең есебінде жә не кө птеген артта қ алушы мемлекеттер ү шін- экономикасының қ алуын белсенді тү рде кө теру есебінде, ал бұ рынғ ы социалистік елдер ү шін- нарық тық экономика аясына қ айтып келу есебінде, ал барлық мемлекеттер ү шін- шаруашылық ө мірдің жаһ андануы, аймақ тануы жә не интеграциялануы, трансұ лтану мен ырық сызданудың ө суі жә не қ аржы секторы мә нінің қ ажеттілігінің артуымен сипатталады.