![]() Главная страница Случайная страница КАТЕГОРИИ: АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника |
ГлассарийСтр 1 из 29Следующая ⇒
Пә ннің оқ у-ә дістемелік кешені
«Тіршілік қ ауіпсіздігі негіздері» пә нінен университеттің барлық мамандығ ына арналғ ан
Оқ у ә дістемелік материалдар
Глассарий Апат - ө зімен бірге аймақ тық немесе ғ аламдық ауқ ымдағ ы тө тенше жағ дайды, адам қ ұ рбандығ ын алып келетін ірі авария, қ иратушы қ ұ былыс. Азаматтық қ орғ аныс – басқ ару органдарының мемлекеттік жү йесі, бейбіт жә не соғ ыс уақ ытында халық ты, шаруашылық нысандарын жә не табиғ и жә не техногендік сипаттағ ы ТЖ, қ азіргі заманның зақ ымдау қ ұ ралдарының зақ ымдау (қ ирату) факторларынан елдің аумағ ын қ орғ ау мақ сатымен жү ргізілетін жалпы мемлекеттік шаралар жиынтығ ы. Аймақ ты тазалау – ТЖ пайда болғ анда жиналғ ан қ ауіпті заттарды іздеу, жинау жә не жою. Акваланг – су астында дем алуғ а арналғ ан аппарат. Акья – тау жағ дайларында жү ктерді, зардап шеккендерді тасымалдауғ а арналғ ан шана. Ақ парат – қ оршағ ан ә лем жә не онда болып жатқ ан ү рдістер туралы мә лімет. Ангар – ә уе техникаларының тұ рағ ы мен жө нделуіне арналғ ан ғ имарат. Анемометр – желдің бағ ыты мен биіктігін анық тайтын қ ұ рал. Антибиотиктер – бактерия, вирустардың ө суін басатын, дә рілік заттар. Антипиретиктер – қ ызуды тө мендететін дә рілік қ ұ ралдар. Антисептик – залалсыздандырушы заттар. Антициклон – тұ рақ ты жоғ арғ ы атмосфералық қ ысым аймағ ы. Антропогендік ТЖ – адамның ә рекетіне байланысты авария немесе апат. Аң ызақ - ауаның жоғ арғ ы температурасындағ ы жел. Альпеншток – ұ зындығ ы 1, 5 м, қ алың дығ ы 3-4 м болатын, берік, ұ шы ө ткір металл, дө ң гелек таяқ. Альтиметр – тең із ү стіндегі биіктік дең гейін анық тайтын қ ұ рал. Апат – аумақ тық немесе барынша ауқ ымды тө тенше жағ дайларды алып жү ретін, адам қ ұ рбаны бар ү лкен авария, қ иратушы қ ұ былыс. Абразия – тең іздердің, ө зендердің, кө лдердің, су қ оймаларының жағ алауларының толқ ындармен соғ ылуы. Авария – технологиялық ү рдістердің бұ зылуы, механизмдердің, қ ұ ралдар мен ғ имараттардың зақ ымдануы. Авариялық – қ алпына келтіру жұ мыстары – жоғ арғ ы қ ауіптілікті жә не қ иратудың жеке ошақ тарын жою, коммуналдық жү йелеріндегі зақ ымдалуларды, аварияларды жою бойынша халық тың тіршілігін қ амтамасыз ету ү шін аз болса да жағ дай жасау, сонымен қ атар санитарлық тазалау жә не аймақ ты залалсыздандыру, кезек кү ттірмейтін жұ мыстар. Авариялық – қ алпына келтіру кұ рылымдары – тіршілікті қ амтамасыз ету нысандарын қ алпына келтіру бойынша шұ ғ ыл жұ мыстарды жү ргізуге арналғ ан қ ұ тқ арушылар тобы. Авариялы қ – қ ұ тқ ару қ ызметтері (АҚ Қ) – авариялық – қ ұ тқ ару жұ мыстары мен шұ ғ ыл жұ мыстарды орындайтын атқ арушы – қ ұ тқ арушыларды, кіші, орта жә не жоғ ары қ ұ рамдағ ы осы жұ мысты басқ арушы – қ ұ тқ арушыларды жә не осы жұ мысты техникалық жағ ынан қ амтамасыз ететін кө мекші қ ызметтерді қ амтитын авариялық – қ ұ тқ ару қ ұ рамаларын қ ұ райтын, қ ызмет міндеттері жағ ынан біртұ тас жү йеге біріктірілген, тө тенше жағ дайлардың алдын алу жә не жою жө ніндегі міндеттерді шешуге арналғ ан басқ ару органдарының, кү штер мен қ ұ ралдардың жиынтығ ы. Авариял ық – қ ұ тқ ару жұ мыстары - ө рттерді ө шіру мен жою, энергия жә не су кө здерін авариялық ө шіру, іздестіру, адамдарды қ ұ тқ ару, оларғ а кө мек кө рсету жә не кө шіру бойынша бірінші кезекті жұ мыстар. Авариялық – қ ұ тқ ару кү штері - ТЖ аймағ ында минималды қ ысқ а уақ ыт ішінде қ ұ тқ ару жә не шұ ғ ыл жұ мыстарды жү зеге асыруғ а арналғ ан кү штер. Авариялық – қ ұ тқ ару қ ұ рамалары - негізінен арнаулы техникамен, жабдық тармен, қ ұ ралдармен, аспаптармен, материалдармен жә не кинологиялық қ ызметімен қ амтамасыз етілген жарақ тандырылғ ан қ ұ тқ арушылар бө лімшелері қ ұ райтын, қ ұ тқ ару жұ мыстары мен шұ ғ ыл жұ мыстарды жү ргізуге арналғ ан дербес немесе авариялық – қ ұ тқ ару қ ызметінің қ ұ рамына енетін қ ұ рылым. Авариялық – қ ұ тқ ару қ ұ ралдары - техникалық, ғ ылыми – техникалық жә не зияткерлік ө нім, оның ішінде байланыс пен басқ арудың мамандандырылғ ан қ ұ ралдары, қ ұ тқ ару жұ мыстары мен шұ ғ ыл жұ мыстардың технологиясы жө ніндегі техника, жабдық тар, қ ұ ралдар, мү лік пен материалдар, ә дістемелік, бейне – кино – фотоматериалдар, сондай – ақ электронды есептеу машиналарына арналғ ан бағ дарламалық деректер базасы жә не қ ұ тқ ару жұ мыстары мен шұ ғ ыл жұ мыстарды жү ргізуге арналғ ан ө зге қ ұ ралдар. Артерия – қ анды жү ректен барлық органдар мен ұ лпаларғ а тарататын қ антамыры. Аусыл – адамғ а да жұ ғ атын, малдардың жұ қ палы ауруы. Ауытқ у – нормадан ауытқ у. Афтершоктар – жер сілкінісінің негізгі дү мпуілінен кейінгі жерасты дү мпуілі. Ә лсіздік – ағ заның жалпы ә лсіз жағ дайы. Ә сер – сезімдік елегізу. Ә уе апаты – ә уе техникасының апаты. Ә уелетті қ ауіпті нысан – авария болуы мү мкін нысан. Бағ дар – орнын анық тау. Бағ ыт-бағ дар – қ оршағ ан заттар мен кө кжиектің жақ тарына қ атысты орынды анық тау. Байдарка – жің ішке, жең іл қ айық. Барлау – жергілікті ТЖ аймағ ын алдын ала тексеру. Барометр – атмосфералық қ ысымды ө лшеуге арналғ ан қ ұ рал. Баспахана – картада масштабпен сә йкес жергілікті жердің кө рінісі. Баспаханалық карта – жергілікті жердің толық картасы. Басқ ару пункті – ТЖ жою кү штері мен қ ұ ралдарын басқ аруғ а арналғ ан кө ліктік қ ұ рал немесе жабдық талғ ан инженерлік ғ имарат. Батометр – судың берілген терең діктен сынамасын алуғ а арналғ ан қ ұ рал. Батпақ – тоғ ан тү біндегі жабысқ ақ тұ нба. Бахилдар – қ ардан, ылғ алдан корғ ау жә не аяқ ты жылылауғ а арналғ ан аяқ киімнің сыртынан киілетін маталы қ ұ ндақ. Бейімделу – ағ заның ө згеріске бейімделуі. Бекітпе тіреуіш – ғ имарат бө ліктерінің тұ рақ ты болуына арналғ ан білеу. Белгі – орнын анық тайтын нә рсе. Бивак (бивуак) – демалыс немесе тү неуге арналғ ан орын. Биологиялық қ ауіпсіздік – биологиялық – ә леуметтік ТЖ кө здерін туғ ызатын қ ауіптен халық тың, шаруашылық нысанының, ө сімдіктердің, қ оршағ ан ортаның қ орғ аныс жағ дайы. Биіктік – тік бойымен қ ашық тық. Биіктік ө лшеуіш – биіктікті ө лшеуге арналғ ан қ ұ рал. Боран – қ арлы дауыл, аяз, қ арлы боран, бұ рқ асын. Бө гет – су қ оймаларында су дең гейін кө теруге арналғ ан гидродинамикалық ғ имарат. Бө гетше – су массасын қ оршауғ а арналғ ан гидротехникалық қ ұ рылыс. Буын – сү йектердің қ озғ алыстағ ы байланысы. Бұ рқ асын – қ ардың қ атты желмен жер бетімен ө туі, борасын. Бұ ршақ – мұ зды шар тү ріндегі атмосфералық жауын-шашын. Бұ лақ – жер тү бінен шығ атын су кө зі. Газқ ағ ар – газ бен тү тіннен қ орғ айтын қ ұ рал. Гидрокостюм – су ө ткізбейтін киім. Гидросфера – жердің су қ абаты. Дауыл – қ атты қ иратушы жел. Дабыл – қ ауіп туралы дабыл, мазасыздану, алаң дау. Дегазация – қ атты ә сер ететін улы заттарды жою немесе бейтараптау. Дезактивация – радиоактивті заттарды жою. Дезинсекция – зиянкестерді жою. Дезинфекция – жұ қ палы аурулардың қ оздырғ ыштарын жою. Депрессия – тү ң ілу, психологиялық жағ дай. Дератизация – кеміргіштерді жою. Дертке шалдығ у – қ андай да бір аурудың таралу дең гейін сипаттайтын кө рсеткіш. Дефляция – қ ұ м немесе топырақ бө лігінің желмен ү рленуі. Диагностика – зардап шегушінің, аурудың жағ дайын анық тау. Дозиметрикалық бақ ылау – радиоактивті сә улелену дозасын анық тау. Дү лей зілзала – ТЖ пайдаболғ ан зілзала. Дү лей зілзала - бірден елеулі адамның тіршілігін бұ зып, ү лкен материалдық қ ұ ндылық тарды жояды, сонымен қ атар адамдардың қ аза табуына, жануарлардың ө луіне ә келетін кенеттен пайда болатын табиғ и қ ұ былыс. Дюльфер – адамның ө з еркімен арқ ан арқ ылы биіктіктен жылдам тү суі. Ентігу – жиіленген жә не қ иналып тыныс алу. Естен тану – қ ысқ а мерзімде кенеттен естен тану. Жайылма – су басу кезінде толғ ан орын. Жансыздандыру – ауырсынуды басу. Жобалық ө неркә сіптік авария – бастапқ ы жә не ақ ырғ ы жағ дайы жобамен белгіленген жә не белгіленген шектермен авария салдарының шектеуін қ амтамасыз ететін, қ ауіпсіздік жү йесі қ арастырылғ ан ө неркә сіптік авария. Жобадан тыс ө неркә сіптік авария - жобалық авария ү шін ескерілмеген бастапқ ы жағ дай тудыратын жә не жобалық авариялармен салыстырғ анда қ ауіпсіздік жү йесінің тоқ тап қ алуымен жә не персоналдың қ ате шешімдерді іске асырумен қ оса жү ретін, ауыр салдарларғ а алып келетін ө неркә сіптік авария. Жел – ауаның қ озғ алысы. Жел кестесі – берілген жерде желдің жылдамдығ ы мен бағ ыты. Жер сілкінісі – жер қ ыртысында немесе мантияның ү стің гі бө лігінде кенеттен болғ ан қ озғ алыс пен жарылыс нә тижесінде пайда болғ ан жә не елеулі ауытқ у тү рінде ү лкен қ ашық тық қ а таралатын жер асты дү мпуі мен жер астының қ озғ алысы. Жер сілкінісінің кіндігі – жер сілкінісі ошағ ының ү стінде орналасқ ан жер бетінің аймағ ы. Жер сілкінісінің ішкі кіндігі – жер сілкінісі басталғ ан (пайда болғ ан), жер терең дігіндегі орын. Жер сілкінісінің ошағ ы – адамдардың, жануарлардың, ө сімдіктердің зақ ымдануы, шаруашылық нысандарының қ ирауы немесе шектен тыс қ аза табулар болғ ан шектелген аймақ. Залалсыздандыру – аумақ тың, нысанның, судың, ө німдер, жемшө птердің зақ ымдануы мен ластануын шекті рұ ксат нормағ а дейін азайту. Зақ ымдану аймағ ы – белгілі уақ ыт ішінде адамдарғ а, ауылшаруашылық малдарына жә не ө сімдіктерге қ ауіп келтіретін мө лшерде аумағ ында химиялық заттар таратылғ ан немесе қ ауіпті химиялық жә не биологиялық заттар енгізілген территория немесе аймақ. Зембіл – адамдарды, ауырлық тарды тасымалдауғ а арналғ ан жабдық. Зілзала – ТЖ пайда болуына ә кеп соқ қ ан зілзала. Зілзала аймағ ы – ТЖ зардабын жою ү шін қ осымша жә не шұ ғ ыл кө рсетілетін кө мекті қ ажет ететін ТЖ аймағ ының бө лігі. Имек темір – сырғ анақ бет бойымен қ озғ алысты жең ілдету ү шін аяқ киімге киілетін, металл жабдық. Инсульт – ми қ ан айналымының бұ зылуы. Интоксикация – ағ заның улы заттармен улануы. Инфаркт – кү ре тамырдың тү йілуі немесе тығ ындалуы кезінде қ ан ағ ысының тоқ тауы. Инфекция – ағ заның ауру тудыратын микробтармен зақ ымдануы. Инъекция –дә рілік ерітінділерді енгізу. Иприт – ірің деумен сипатталатын улағ ыш зат. Қ азба – пайдалы қ азбаларды ашық тү рде ө ң деу орны. Қ айнар – су бұ лағ ы басталатын орын, аймақ. Қ антамыр – ең жің ішке қ ан тамыры. Қ ар кө шкіні – қ ар массасының тау беткейімен тө мен қ арай жылжуы. Қ атты ағ ыс – ө зеннің қ атты ағ ысы. Қ атты ә сер ететін улы заттар (Қ Ә УЗ) – адам ағ засын зақ ымдайтын, улы зат. Қ ауіпсіздік – адамғ а қ ауіп тө нбей тұ рғ ан жағ дай. Қ ауіпті табиғ и қ ұ былыс – қ арқ ындылығ ы, кө лемі, жалғ асуы мен кері ә сер ету мү мкіндігі бар табиғ и сипаттағ ы жағ дай. Қ ауіпті заттың мү мкін шекті ң оспасы — адаммен ү немі қ арым-қ атынас кезіндегі немесе белгілі бір уақ ыт аралығ ында оғ ан ә сер еткендегі адамның денсаулығ ына ә сер етпейтін жә не жағ ымсыз салдары болмайтын аудан бірлігімен немесе салмақ пен ө лшенетін топырақ тағ ы, ауалы немесе сулы ортадағ ы, азық – тү ліктегі, шикізаттардағ ы қ ауіпті заттардың максималды саны. Қ ашық тық ө лшеуіш – қ ашық тық ты анық тауғ а арналғ ан қ ұ рал. Қ олқ а – басты қ антамыр артериясы. Қ опарушы (пиротехник) – жару жұ мыстары бойынша маман. Қ ұ йын – ауаның, тік немесе кө лбеу ось бойымен айналып қ озғ алатын атмосфералық қ ұ рылуы. Қ ұ тқ арушы – қ ұ тқ ару жә не шұ ғ ыл жұ мыстарын жү ргізуге арнайы дайындық тан жә не аттестациядан (қ айта аттестацияланғ ан) ө ткен азамат. Қ ұ тқ ару жилеті – ө зін-ө зі сақ тандырудың жеке қ ұ ралы. Қ ұ тқ ару жұ мыстары – ТЖ болғ ан аймақ та адамдарды, материалдық жә не мә дени қ ұ ндылық тарды аман алып қ алу бойынша іс-ә рекет, қ оршағ ан ортаны қ орғ ау, ТЖ жою немесе оның қ ауіпті факторларының ә серін мү мкіндігінше аз дең гейге тү сіру. Қ ырау – суық бетте ылғ ал конденсация ә серімен тү зілген жұ қ а қ арлы қ абат. Қ ысқ ы жол — қ ар ү стімен жасалғ ан жол. Қ ышқ ыл – белсенді, қ ауіпті химиялық қ атынас. Карантин – толық оқ шаулау, инфекциялық ошақ ты тоқ тату жә не жою. Катаклизм – шұ ғ ыл бет бұ рыс, қ иратушы ө згеріс, апат. Катамаран – екі корпусы бар кеме. Керогаз – жылытатын керосинді қ ұ рал. Климат – белгілі бір аймақ қ а сай метео жағ дай. Код – шартты белгілер мен дабылдардың жү йесі. Контейнер – ораусыз жү ктерді тасымалдауғ а арналғ ан ыдыс. Кө шіп-қ ону – адамдардың, жануарлардың орын ауыстыруы. Кө шіру – адамдардың ұ йымдастырылғ ан тү рде қ ауіпті аймақ тан шығ ару. Киіз ү й – киіз жә не баска да жең іл матералдардан тұ ратын конус тә різді жылжымалы ү й. Кү рке – сырғ ауыл ағ аштан салынғ ан, бұ тақ шалар, сабан жә не шө птермен жабылғ ан қ ұ рылыс. Лагерь – уақ ытша тұ рақ. Лаз – ө рмелеуге арналғ ан тар саң ылау. Мұ зжарғ ыш – тауларда жү ру кезінде қ олданылатын сайман. Мұ зқ ұ рсау – тоғ андарда судың қ атуы. Мұ з шоқ ы – мұ з кесегі. Манометр – қ ысымды ө лшейтін қ ұ рал. Масштаб – картада (сызбада) шынайы кө лемге сызық тардың ұ зындығ ының қ атынасы. Метеорология – атмосфераның физикалық жағ дайы туралы ғ ылым. Меридиан – экватордың тік бұ рышын қ иып ө тетін жә не Жердің полюсі арқ ылы ө тетін, шең бер сызық. Мертігу – дененің ауыр зақ ымдануы. Наркоз — жасанды естен тандыру. Нарт – ұ зын, жің ішке шана. Невроз – орталық жү йке жү йесінің ауруы. Оба – жұ қ палы инфекциялық ауру. Обсервация – кү шейтілген медициналық бақ ылаумен шектелген режим. Опырылым – бө лінген массаның қ ұ лауы. Орман кү зеті – орманды кү зетуге арналғ ан арнайы қ ызмет. Ө зенаралық – екі ө зен арасындағ ы жер. Ө лім-жітім – індет кезінде жануарлардың жаппай қ ырылуы. Ө неркә сіптік авария – техникалық жү йеде немесе ө неркә сіптік қ ондырғ ыда орын алғ ан ө неркә сіптік нысандағ ы авария. Ө неркә сіптік апат - адамдардың қ ұ рбандығ ына алып келген, адамдардың денсаулығ ына нұ қ сан келтірген жә не нысандардың, айтарлық тай мө лшерде материалдық қ ұ ндылық тардың жойылуына, сондай –ақ қ оршағ ан табиғ и ортағ а айтарлық тай шығ ын келтірген ірі ө неркә сіптік апат. Ө рмелеуші – биікте жұ мыс істейтін адам. Ө рт – адамдардың, жануарлардың қ аза болуына жә не материалдық қ ұ ндылық тардың жойылуына алып келетін, бақ ылаусыз жану. Ө рт қ ауіпсіздігі – ө рттің пайда болу мү мкіндігі. Ө рт сө ндіруші – ө рт кү зетінің (команданың) қ ызметкері. Ө ткел – тоғ ан, кө л, ө зендердің ұ сақ орындары. Пал – дала немесе орман ө рті. Панахана – адамдардың жасырынуына арналғ ан кешенді инженерлік қ орғ аныс ғ имараты. Пандемия – адамдардың жаппай жұ қ палы ауруы. Панзоотия – малдардың жаппай жұ қ палы ауруы. Панфитотия – ө сімдіктер мен зиянкестердің жаппай ауруы. Пеленг – бақ ылап отырғ ан зат пен компас бағ дар арасындағ ы бұ рыш. Перископ – паналау орнынан бақ ылауғ а арналғ ан қ ұ рал. Пирология – орман ө рттері туралы ғ ылым. Планшет – карта жә не қ ұ жаттарды алып жү руге арналғ ан сө мке. Пласт – шө гінді қ абаттың тығ ыз тасындылары. Полигон – сынақ тар жү ргізуге арналғ ан жер учаскесі. Профилактика – алдын алу шараларының жиынтығ ы. Пульс – қ ан тамырларында білінетін жү рек қ ағ ысы. Радиация – бір денеден келіп жатқ ан сә улелену. Радиоактивті ластану – атмосферда, суда, жерде радиоактивті заттардың болуы. Радиоактивтілік – белсенді радиосә уле шығ аруы мен атомдық ядроларының ыдырауы. Радиофобия – радиациялық залалданудан ү рейлену. Радиациялық авария – аталғ ан нысанды қ алыпты пайдалану жобасымен алдын ала кө рсетілген шекарасынан радиоактивті заттар жә не ионизациялаушы сә улелердің шығ уы мен тө гілуіне алып келетін, мө лшері пайдалану қ ауіпсіздігінің белгіленген шегінен асатын, радиациялы – қ ауіпті нысандағ ы авария. Радиоактивті ластану – жер ү стінің, атмосфераның, судың болмаса азық –тү ліктің, тағ амдық шикізаттың жә не ә ртү рлі заттардың радиациялық қ ауіпсіздік жә не радиоактивті заттармен жұ мыс істеу ережелеріндегі бекітілген шама денгейінен асатын мө лшердегі радиоактивті заттармен ластануы. Радиациялы қ ауіпті нысан – радиоактивті заттарды сақ тайтын, ө ң дейтін, пайдаланатын немесе тасымалдайтын нысан. Ондағ ы авария немесе оның қ ирауы кезінде адамдарды, ауылшаруашылық малдары мен ө сімдіктерінің, шаруашылық нысандарының, сондай-ақ қ оршағ ан табиғ и ортаның иондаушы сә улелермен сә улеленуі немесе ластануы болуы мү мкін. Радиоактивті ластану аймагы – аймағ ында радиоактивті ластануы бар территория немесе аймақ. Радиациялық қ оргау режимі – иондаушы сә улелердің адамдарғ а ә серін тө мендету мү мкіндігі мақ сатың да радиоактивті ластану аймағ ындағ ы қ орғ аудың ә дістері мен тә сілдерін пайдалану жә не халық тың іс - ә рекетінің тә ртібі. Радиациялық бақ ылау – радиоактивті заттармен иондаушы заттардың басқ а да кө здерімен жұ мыс кезіндегі радиациялық қ ауіпсіздікті жә не санитарлы ережелердің нормаларын сақ тауды қ адағ алау, сондай-ақ адамдардың сә улелену дең гейі жә не нысандағ ы жә не қ оршағ ан ортадағ ы радиациялық жағ дай жө нінде хабарлама алу. Рация – тасымалдауыш радиостанция. Реанимация – ағ заның клиникалық ө лім кезең інде қ айта тірілуі. Сал – бірнеше қ атарғ а бекітілген бө рене. Санитар – кіші лауазымды медициналық қ ызметкер. Санитарлық тазарту – адам бойынан зақ ымданғ ан тері жә не шырышты қ абық тарын механикалық тазалау мен жуу, сонымен қ атар ТЖ аймағ ынан шық қ ан кезде олардың аяқ киімдері мен киімдерін залалсыздандыру. Сә улелену – тірі ағ заларғ а радиоактивті сә улелердің ә сер етуі. Сел – лай – тасты қ атты ағ ын. Сейсмология – жер бетінің тербелісін зерттейтін геофизика ғ ылымының бө лігі. Смог – ауаның қ атты ластануы. Спазм – бұ лшық еттердің жиырылуы, тырыспа. Су басу – ғ имараттың астың ғ ы бө лігіне судың кіруі. Судың кө терілу жылдамдығ ы – су басу кезінде су дең гейінің кө терілуі. Су басу алаң ы – су басқ ан аймақ. Су қ ойма – суды сақ тауғ а арналғ ан жасанды су қ оймасы. Су тасқ ыны – қ ардың еруі немесе жауын-шашын кезіндегі ө зендерде су дең гейінің кө терілуі. Сү ң гуір адам – су астында жұ мыс істейтін адам. Табиғ и сипаттағ ы тө тенше жағ дайлардың аймағ ы – тө тенше жағ дай ошағ ының пайда болу нә тижесінде немесе басқ а аудандардан табиғ и сипаттағ ы тө тенше жағ дайлар пайда болғ ан, оның зардаптары таралғ аны болып табылады. Тө тенше жағ дай (ТЖ) – адамдардың қ аза табуына ә келіп соқ қ ан немесе ә келіп соғ уы мү мкін, олардың денсаулығ ына, қ оршағ ан ортағ а жә не шаруашылық жү ргізуші нысандарғ а нұ қ сан келтірген немесе келтіруі мү мкін, халық ты едә уір дә режеде материалдық шығ ындарғ а ұ шырататын, тіршілік жағ дайын бұ зғ ан немесе бұ зуы мү мкін авария, зілзала немесе апат салдарынан белгілі бір аумақ та туындағ ан жағ дай. ТЖ аймағ ы – ТЖ пайда болғ ан белгілі бір аймақ. ТЖ аймағ ында халық ты қ орғ ау – адамдардың қ аза болуын тө мендету немесе алдын алуғ а бағ ытталғ ан шаралар. ТЖ қ ауіптілік – ТЖ аймағ ында қ ауіптіліктің пайда болуы мү мкін немесе сол кезде болғ ан жағ дай. ТЖ аймағ ындағ ы жұ мыстарғ а арналғ ан техникалық қ ұ ралдардың кешені – ТЖ аймағ ында жұ мыстар жү ргізу ү шін арналғ ан негізгі жә не қ осымша техникалық қ ұ ралдар. ТЖ жою – ТЖ пайда болғ ан кезде жә не адамдардың денсаулығ ын сақ тау жә не ө мірін қ орғ ауғ а, материалдық шығ ың дардың кө лемін азайтуғ а, сонымен қ атар ТЖ аймағ ын жоюғ а бағ ытталғ ан қ ұ тқ ару, авариялық -қ алпына келтіру жә не басқ а да шұ ғ ыл жү ргізілетін жұ мыстар. ТЖ ошағ ы – нә тижесінде ТЖ пайда болу қ ауіпі бар қ ауіпті табиғ и немесе техногендік қ ұ былыс. ТЖ қ ауіпсіздігі – ТЖ қ аупінен халық тың, шаруашылық нысанының, ө сімдіктердің, қ оршағ ан ортаның қ орғ аныс жағ дайы. ТЖМЖ – ның кү штері мен қ ұ ралдары (тө тенше жағ дайды ескерту жә не жоюдың мемлекеттік жү йесі) – тө тенше жағ дайдың алдын алу жә не жою ү шін арналғ ан кү штері мен қ ұ ралдары. ТЖ дайындық – халық ты жә не материалдық қ ұ ндылық тарды қ орғ ау ү шін алдын ала жү ргізілетін шаралардың кешені. Тө тенше жагдайлардагы ө неркә сіптік қ ауіпсіздік - тө тенше жағ дай аймағ ындағ ы ө неркә сіптік авария жә не апат кезінде халық ты, ө неркә сіп қ ызметкерлері қ ұ рамын, шаруашылық нысандары мен қ оршағ ан табиғ и ортаны қ ауіптен қ орғ ау жағ дайы. Тө тенше жагдай кезінде ө неркә сіптік қ ауіпсіздікпен қ амтамасыз ету - тө тенше жағ дай аймағ ындағ ы ө неркә сіптік авариялар мен апаттарды болдырмауғ а бағ ытталғ ан қ ұ кық тық нормаларды қ абылдау жә не сақ тау, экологияны қ орғ ау, салалық немесе ведомстволық талаптар мен ережелерді орындау, сондай-ақ ұ йымдастырушылық, технологиялық жә не инженерлі – техникалық іс-шаралар жиынтығ ын жү ргізу. Техногенді сипаттағ ы тө тенше жағ дайлар - ө ндірістік, транспорттық жә не басқ а да авариялардың, ө рттердің (жарылыстардың), қ атты ә сер ететін радиоактивті жә не биологиялық қ ауіпті улы заттардың тө гілуімен (тө гілу қ аупімен) байланысты авариялардың, ғ имараттар мен қ ұ рылыстардың кенеттен қ ұ лауының, платиналардың бұ зылуының, тіршілікпен қ амтамасыз етудің, электро энергетикалық жә не коммуникациялық жү йесіндегі, тазалау қ ұ рылыстарындағ ы авариялардың салдарынан болуы мү мкін. Техногенді сипаттағ ы тө тенше жағ дайдың шыгу кө здері – бұ л қ ауіпті техногенді оқ иғ а (ө ндірістік нысандардағ ы немесе транспорттағ ы авариялар, ө рттер, жарылыстар немесе ә р тү рлі энергияның шығ уы, ө мір мен денсаулық қ а қ ауіпті заттардың шығ умен байланысты авариялар немесе олардың қ аупі, ғ имараттар мен қ ұ рылыстардың қ ұ лауы, тіршілікпен қ амтамасыз ету жү йесіндегі авариялар) нә тижесінде белгілі бір аймақ, нысанында немесе аймақ та орын алғ ан техногенді сипаттағ ы тө тенше жағ дай. Техногенді сипаттағ ы тө тенше жағ дай кө зінің зақ ымдаушы факторы – бұ л тиісті параметрлермен анық талатын немесе кө рінетін, физикалық, химиялық жә не биологиялық іс-ә рекеттермен немесе кө ріністермен сипатталатын қ ауіпті оқ иғ аның қ ұ растырушысы. Техногенді сипаттагы тө тенше жагдай кө зінің зақ ымдаушы ық палы – бір немесе жиынтық ты техногенді сипаттағ ы тө тенше жағ дай кө зінің зақ ымдаушы факторының адамдардың, ауылшаруашылық малдарының ө мірі мен денсаулығ ына жә не ө сімдіктерге, экономика нысандарына жә не қ оршағ ан табиғ и ортағ а жағ ымсыз ә сер етуі. Техногенді қ ауіп – нысандарды қ алыпты пайдалану процессіндегі адам мен қ оршағ ан ортағ а тікелей немесе жанама зияндығ ы тү рінде, болмаса пайда болуы кезіндегі адамғ а жә не қ оршағ ан ортағ а техногенді сиаттағ ы тө тенше жағ дай кө зінің зақ ымдаушы ә рекеті ретінде жү зеге асатын техникалық жү йесінің, ө ндірістік немесе транспорттық нысандарының ө зіне тә н ішкі жағ дайы. Тас қ ұ лау – тік тау беткейлерінен тау массасының, тау жыныстары бө ліктерінің қ ұ лауы. Тә жірбие – практикалық мең герген білімнің, дағ дылардың, іскерліктің жиынтығ ы. Табиғ и ТЖ – пайда болу себебі табиғ ат кү штері болып табылатын ТЖ Тамыр – жү рекке баратын қ анның қ ан тамыры. Тар ағ ыс – ө зен арнасы учаскесінің тарылуы. Тар шат – тар шатқ ал, жердегі терең жарық ша. Тайфун – ірі қ иратушы кү шті қ ара дауыл. Такелаж – жү ктерді кө теру жә не тасымалдауғ а арналғ ан жабдық тардың жиынтығ ы. Техника – жабдық тардың, қ ұ ралдардың, механизмдердің, ең бек қ ұ ралдарының жиынтығ ы. Техногендік ТЖ – адамның ө ндірістік іс-ә рекетінен болғ ан ТЖ. Тоғ ай - жергілікті ортадағ ы айрық ша учаске. Толқ ын – су бетінің тербелісімен сипатталатын су бірлігі. Токсикоз – ағ заның уланғ ан кезіндегі жағ дайы. Токсин – улы зат. Топляк – батып кеткен бө рене. Транс – ө зін-ө зі басқ ара алмайтын нервтің жоғ арғ ы қ озуы Тренажер – жаттығ у, тренаж ү шін арналғ ан жабдық. Тұ нба – тұ нбалы, ү немі сулы жә не еру қ асиеті бар топырақ тың қ ұ мды қ абаты. Тұ ншығ у – тыныс алудың бұ зылу салдарынан болатын паталогиялық жағ дай. Тұ щыландырғ ыш – суды тұ щыландыруғ а арналғ ан қ ұ рал. Тірі қ алу – шұ ғ ыл жағ дайларда ө мір сү ру қ абілеті. Тіршілікті қ амтамасыз ету – ө мірді сақ тау жү йесі. Тығ ыз жұ мыстар – ТЖ зардап шеккендерге, халық қ а медициналық жә не басқ а да кө мек тү рлерін кө рсету, адамдардың денсаулығ ы мен ө мірін, олардың жұ мыс қ абілеттілігін сақ тау ү шін жағ дай жасау, қ ұ тқ ару жұ мыстарын жан – жақ ты қ амтамасыз ету шаралары. Уақ ытша паналау аймағ ы – қ ауіпсіздікті қ аматамасыз ету мақ сатымен, халық ты ТЖ пайда болуы қ ауіпі бар немесе пайда болғ ан кезде кө шіру немесе уақ ытша ауыстыру аумағ ы. Ұ тқ ырлық – қ озғ алыс, жылдам ә рекет етуге қ абілеттілік. Ұ шақ – тік ұ шатын жә не қ онатын ауалы ортада қ озғ алуғ а арналғ ан ұ шу аппараты. Ү гінді – ауырлық кү ш ә серімен тау массасы жыныстарының беткей бойымен тө мен жылжуы. Ү н қ ату – шақ ыруғ а жауап беру, қ арату. Ү немі дайындық тағ ы кү штер – ТЖ аймағ ында шұ ғ ыл жұ мыстар жү ргізуге арналғ ан жә не кезекшілікте болатын кү штер. Ү ң гір – сыртқ а шығ у жолы бар жер астындағ ы жартылай кең істік. Ү рей – қ орқ ыныш, кенет сезім. Іздеу – біреуді немесе бір нә рсені табу. І ндет – адам ауруларының кең інен таралуы. Ісіну – ұ лпаларда сұ йық тардың жиналуынан болатын ісік. Ық тимал қ ауіпті нысан – тө тенше жағ дай кө зінің тууына қ ауіп тө ндіретін қ ауіпті радиоактивті, ө рт, жарылыс қ ауіпті материалдарды, химиялық жә не биологиялық заттарды пайдаланатын, ө ндіретін, ө ндейтін, сақ тайтын немесе тасымалдайтын нысан. Ық тимал қ ауіпті зат - ө зінің физикалық, химиялық, биологиялық немесе токсикологиялық қ асиетінің салдарынан адамдардың ө мірі мен денсаулығ ына, ауылшарушылық малдары мен ө сімдіктеріне қ ауіп тө ндіретін заттар. Ық тимал ТЖ аймағ ы – ТЖ пайда болуы мү мкін аумақ немесе айдын. Фал – кендір, арқ ан, сым арқ ан. Фарватер – кемелердің қ ауіпсіз жү зуіне арналғ ан су жолы. Фирн – мұ здақ қ ар. Флюгер – жел бағ ытын анық тайтын қ ұ рал. Форшок – бастапқ ы соқ қ ығ а жол ашар, салыстырмалы ә лсіз жер асты дү мпуі. Хабарландыру дабылы – ТЖ пайда болғ аны туралы хабарландыру Циклон – жауынмен жалғ асатын атмосфераның қ ұ йынды қ озғ алысы. Цистерна – сұ йық тық тарды тасымалдау жә не сақ тауғ а арналғ ан ү лкен резервуар. Цунами – жағ алау немесе су асты жер сілкінісінің салдарынан пайда болғ ан тең із толқ ындары. Шанды дауыл – топырақ пен қ ұ м массаларын ауада ұ шыру мен орнын ауыстыру қ асиеті бар қ атты жел. Шквал – желдің бірден қ атты соғ атын самалы. Шлюз – кемелер мен суларды ө ткізуге арналғ ан ғ имарат. Шлюпка – кең корпусты қ айық. Шок - жалпы ағ заның кенеттен бұ зылуы. Экватор – Жер шарын Солтү стік жә не Оң тү стік жарты шарларғ а бө ліп тұ рғ ан шең бер. Эпизоотия – жануарлар ауруларының кең інен таралуы. Эпифитотия – ө сімдіктер ауруларының кең інен таралуы. Эрозия – жер беті топырағ ының толығ ымен немесе бө лігінің зақ ымдануы.
|