Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардың классификациясы

Қ Р «Табиги жә не техногендік сипаттағ ы тө тенше жағ дайлар туралы» Заң ының негізгі ұ ғ ымдарына сә йкес табиги сипаттағ ы тө тенше жағ дайларды жер сілкінісі, сел, қ ар кө шкіндері, су тасқ ыны жә не басқ а да зілзалалар табиғ и ө рттер, індеттер жә не эпизоотиялар, ауыл шаруашылық ө сімдіктерінің зиянкестермен зақ ымдалуы секілді дү лей зілзалалар туғ ызуы мү мкін.

Басқ аша айтқ анда, мұ ндай жағ дай табиғ и сипаттағ ы тө тенше жағ дайлардың ошақ тарының белгілі бір аймақ та пайда болуына ә келіп соғ атын ү рдістер немесе қ ауіпті табиғ и кұ былыстар нә тижесінде болады.

Табиғ и сипаттағ ы тө тенше жағ дайлар ошақ тарының зақ ымдаушы факторлар - бұ л физикалық, химиялық, биологиялық ә серлерімен немесе байқ алуларымен сипатталатын, табиғ и тө тенше жағ дайлар ошақ тарынан пайда болғ ан сә йкес шамалармен кө рінетін немесе анық талатын қ ауіпті табиғ и қ ұ былыстар немесе ү рдістер қ ұ рамасы.

Табиғ и сипаттағ ы тө тенше жағ дайлар ошақ тарының зақ ымдаушы ә сері - бұ л адамдардың ө міріне жә не денсаулығ ына, ауыл шаруашылық малдары мен ө сімдіктеріне, экономикалық нысандарғ а жә не қ оршағ ан табиғ и ортағ а тө тенше жағ дайлар кө здерінің зақ ымдаушы факторларының жиынтығ ы немесе кері ә сері.

Қ ауіпті табиғ и қ ұ былыстарғ а ө зінің қ арқ ындылығ ымен, таралу ауқ ымымен жә не ұ зақ тығ ымен адамдарғ а, экономика нысандарына жә не қ оршағ ан табиғ и ортағ а зақ ымдаушы ә серін тигізетін табиғ и ү рдістердің ә рекеттерінің нә тижесі немесе табиғ и оқ иғ алар жатады.

Дү лей зілзала - бірден елеулі адамның тіршілігін бұ зып, ү лкен материалдық қ ұ ндылық тарды жояды, сонымен қ атар адамдардың қ аза табуына, жануарлардың ө луіне ә келетін кенеттен пайда болатын табиғ и қ ұ былыс.

Табиғ и сипаттағ ы тө тенше жағ дайлардың аймағ ы – тө тенше жағ дай ошағ ының пайда болу нә тижесінде немесе басқ а аудандардан табиғ и сипаттағ ы тө тенше жағ дайлар пайда болғ ан, оның зардаптары таралғ аны болып табылады.

Табиғ и сипаттағ ы тө тенше жағ дайларғ а мыналар жатады:

· геологиялық қ ауіпті қ ұ былыстар жә не ү рдістер (эндогенді: жер сілкінісі, жанартаулардың атқ ылауы; экзогенді: ү гінділер, сырғ ымалар, сел);

· гидрологиялық қ ауіпті қ ұ былыстар жә не ү рдістер;

· метрологиялық қ ауіпті қ ұ былыстар жә не ү рдістер;

· табиғ и ө рттер;

· эпидемиялар жә не эпизоотиялар;

· ауыл шаруашылық ө сімдіктерінің, ормандардың ауруы мен зиянкестермен зақ ымдануы.

Геологиялық қ ауіпті қ ұ былыстар жә не ү рдістер. Геологиялық қ ауіпті қ ұ былыстарғ а адамдарғ а, ауылшаруашылық малдары мен жануарларына, экономика нысандарына жә не қ оршағ ан табиғ и ортағ а зақ ымдаушы ә серін тигізетін немесе тигізуі мү мкін геологиялық қ ұ былыстар немесе ә р тү рлі табиғ и, гидродинамикалық факторларды немесе олардың ү йлесімдері ә серінен жер астында пайда болғ ан геологиялық ү рдістердің нә тижесінде немесе геологиялық жағ дайлар жатады.

Жер сілкінісі – жер қ ыртысында немесе мантияның ү стің гі бө лігінде кенеттен болғ ан қ озғ алыс пен жарылыс нә тижесінде пайда болғ ан жә не елеулі ауытқ у тү рінде ү лкен қ ашыктық қ а таралатын жер асты дү мпуі мен жер астының қ озғ алысы. Бұ л геологиялық қ ұ былыстарды геофизикалық бө лім сейсмология зерттейді.

Жер сілкінісі кенеттен пайда болатын жә не жылдам таралатын дү лей зілзалағ а жатады. Оғ ан дейін алдын ала дайындық жә не кө шіру шараларын жү ргізу мү мкін емес, сондық тан жер сілкінісінің зардаптары кө птеген экономикалық шығ ындармен жә не кө птеген адамдардың қ аза болумен байланысты. Зардап шеккендердің саны жер сілкінісінің орны мен кү шіне, халық тың тығ ыздығ ына, қ ұ рылыстардың сейсмотұ рақ тылығ ы мен биіктіктеріне, тә улік уақ ытына, зақ ымдаушы фактордың екінші рет пайда болу мү мкіндігіне, халық тың жә не арнайы іздеу-қ ұ тқ ару қ ұ рамаларының (ІҚ Қ) дайындық тарының дә режесіне тә уелді.

Жер сілкінісі ө зінің зардаптарымен қ ауіпті («екінші рет қ айталанғ ан фактор»): табиги зардаптар: жердің бұ зылуы (жарық шалар жә не ығ ысулар); сырғ ымалар, кө шкіндер, селдер, топырақ тың басылуы, цунами; адамдардың іс ә рекетіне байланысты зардаптар: қ ирандылар, ғ имараттардың қ ұ лауы, бө гендер зақ ымдалғ ан кездегі су басу, энергия кө здерінің, мұ най қ оймаларының, газ ө ткізгіштердің зақ ымдалуынан болғ ан ө рттер, қ уатпен жабдық тау желілеріндегі, комуникация, кө лік қ ұ ралдарының зақ ымдалуы, радиоактивті таралу.

Сейсмикалық толқ ын — жер сілкінісі немесе жарылыс ошақ тарынан Жерде тарағ ан серпінді тербеліс.

Жер сілкінісінің ошағ ы (орталық нү кте) – жер сілкінісіне себеп болатын, жоғ арғ ы мантия немесе жер қ ыртысының қ алың дығ ында жер асты соқ қ ыларының пайда болғ ан аумағ ы. Ошақ терең дігі - Жер бетінен орталық нү ктеге дейінгі қ ашық тық.

Жер сілкінісі кіндігі – орталық нү ктенің тура ү стінде орналасқ ан жер бетіндегі нү кте.

Жер сілкінісінің қ арқ ындылығ ы – жер сілкінісінің сыртқ ы ә сері, шығ ын дә режесі МСК – 64 12-балдық шкаласы бекітілген.

Тө менде келтірілген кестеде MSK- 64 шкаласы бойынша жер сілкінісі қ арқ ындылығ ының қ ысқ аша салыстырмалы сипаты кө рсетілген.

MSK-64 шкаласы бойынша жер сілкінісі жиілігінің қ ысқ аша сипаттамасы

Қ азақ стан территориясынын айтарлық тай бө лігі (оң тү стік жә не оң тү стік-шығ ыс) сейсмикалық аудандастыру картасына сә йкес, қ арқ ындылығ ы 6-9 балл болатын кү шті жә не қ ираткыш жер сілкінісі аймағ ында орналасқ ан.

Келесі бір табиғ и сипаттағ ы тө тенше жағ дай кө здерінің басым кө пшілігі сыртқ ы (экзогенді) геологиялық процесстерге, геологиялық тан басқ а, жер қ ыртысында жү ретін процестерге жатады.

Опырылу (сусыма, тас қ ұ лау) – бұ л ең алдымен тау жыныстарының желге мү жілу есебінен олардың байланысының, жер ү сті жә не жер асты сулары қ ызметінің ә лсіреуінен туындайтын қ ұ лама жә не тік жарғ а тау жынысының ү лкен массасының, ө зен алқ абы мен тең із жағ алауына бө лініп, қ ұ лауы.

Сырғ ыма – тау баурайымен ө з салмағ ының ә серінен жә не тау баурайының шайылуы, тау жынысының шамадан тыс сулануынан болатын қ осымша ауыртпалық тар, сейсмикалық дү мпудің жә не басқ а да процестердің нә тижесінде тау жынысы массасының жылжуы.

Сырғ ымағ а қ арсы қ орғ анысқ а жататындар: қ ар кө шкіні процесінің пайда болуы мен дамуын тоқ татуғ а, халық пен территорияны қ орғ ауғ а, сондай -ақ, атқ арушы билік пен жергілікті атқ ару органдарын сырғ ыманың қ аупі туралы казіргі заманғ ы қ ұ ралдардың кө мегімен хабарландыруғ а бағ ытталғ ан кү зету – шектеулі жә не инженерлі – техникалық іс-шаралар жиынтығ ы.

Апаттық салдары бар сырғ ымалар Қ азақ станның таулы аймақ тарындағ ы жиі кездесетін қ ұ былыс болып табылады. Соң ғ ы мысал -2004 жылдың кө ктеміндегі Алматы облысы, Талғ ар ауданың дағ ы 29 адамның ө мірі мен кө п пә терлі тұ рғ ын ү йдің толық қ ирауына алып келген сырғ ымалар

Сел. Сел сияқ ты тө тенше жағ дайдың кө зі гидрологиялық қ ұ былыспен тығ ыз байланысты болса да, соның ө зінде де оларды толық негізбен Жердің бетін сыртқ ы ө згерістерге ұ шырататын экзогенді геологиялық процесстерге жатқ ызуғ а болады. Бұ л тау жынысының кү йзелуі мен ө згеруінің геологиялық процесстері, ә деттегідейі сыртқ ы агенттер ә сері -тау жыныстарының мү жілуі, желдің жұ мысы, жер асты жә не жер ү сті сулары, ө зендер, мұ здық тардың салдарынан болады.

Сел - тау жартастарының сынық тары мен су қ оспасынан тұ ратын, қ атты жауын немесе қ ардың қ арқ ынды еруінен, сондай -ақ, қ ар ү йіндісі мен мұ зды тең іздердің еруінің нә тижесінде таулы ө зендер мен ө зеншіктер арнасында кенеттен пайда болатын ү лкен қ иратушы кү штің қ арқ ынды тасқ ыны.

Сел (араб тілінен алғ анда сайль - қ арқ ынды тасқ ын) – тө мен қ арай ү лкен жылдамдық пен жү ріп ө тетін жә не орасан зор қ иратушы кү шке ие лайтасты су тасқ ыны, Қ азақ станнның оң тү стік жә не оң тү стік - шығ ыс аймағ ындағ ы таулы аудандардағ ы жиі болатын қ ұ былыс, республиканың жалпы ауданының 13% қ ұ райды.

Сел қ аупі бар аймақ – селдік процесстердің даму қ арқ ындылығ ымен сипатталатын, адамдарғ а, экономика нысандарына жә не қ оршағ ан табиғ и ортағ а қ ауіп тө ндіретін аймақ.

Селге қ арсы қ органыс – селдік процестердің пайда болуының алдын алу мен дамуына, сондай-ақ атқ арушы билік органдары мен жергілікті ө зін - ө зі басқ ару органдарын жә не халық ты селдің туу қ аупінен алдын-ала хабарландыруғ а бағ ытталғ ан қ ұ тқ ару – шектеулі жә не инженерлі – техникалық іс-шаралар жиынтығ ы.

Қ ауіпті гидрологиялық қ ұ былыстар мен процесстер Қ ауіпті гидрологиялық қ ұ былыстар - ә р тү рлі табиғ и немесе гидродинамикалық факторлардың немесе екеуінің қ осындысының ә сер етуінен пайда болатын, адамдарғ а, ауылшаруашлық малдары мен дә нді дақ ылдарына, экономика нысандары мен қ оршағ ан табиғ и ортағ а зақ ым келтіретін, шығ у тегі гидрологиялық болып келетін оқ иғ а немесе гидрологиялық процесстердің нә тижесі.

Су басу – қ ұ рғ ак жерді уақ ытша су алу, апаттық қ ұ былыс болып табылатын судың жоғ арғ ы дең гейі. Су басу су тасу немесе тасқ ын кезің дегі су дең гейінің кө терілу нә тижесінде, жинақ тау, жел толқ ыту нә тижесің де, сондай-ақ гидротехникалық қ ұ рылғ ылардың бұ зылу кезінде болуы мү мкін.

Су басулар адам ө лімімен, тұ рғ ын жә не кә сіпорын нысандарының қ ирауымен байланысты, мал басының ө лім - жітімі мен дә нді дақ ылдардың қ ұ руымен, сондай-ақ қ оршағ ан ортағ а кері ә серін тигізумен айтарлық тай шығ ынғ а ұ шыратады.

Су тасу – жыл сайын белгілі бір климаттық жағ дайда мерзім сайын қ айталанатын, шағ ын су кө лемімен, жоғ арғ ы жә не ұ зақ мерзімді су дең гейінің кө терілуімен сипатталатын жә не қ ардың еруімен немесе қ ар мен мұ здық тың бірге еруінен болатын ө зеннің сулық тә ртібінің фазасы.Су тасуларды кө ктемдік, кө ктем – жаздық, жаздық деп бө леді.

Тасқ ын – жылдың бір мезгілінде бірнеше peт қ айталанатын, жиілігімен, ә детте, қ ысқ а мерзімді су шығ ыны мен су дең гейлермен сипатталатын жә не жауын – шашыннан немесе жылымық кезің дегі қ ардың еруінен болатын ө зеннің сулық тә ртібінің фазасы.

Апаттық тасқ ын - қ ирау мен қ ұ рбандық қ а алып келетін, кө лемі жағ ынан кө рнекті, қ айталануы жағ ынан сирек тасқ ын. Апаттық тасқ ын тү сінігі, сондай — ақ салдары қ иратуғ а алып келген су тасуғ а да қ атысты қ олданылады.

Цунами – су асты жә не жағ алаулардағ ы жер сілкінісі кезінде пайда болатын тең із толқ ындары. Қ азақ стан ү шін орын алуы екіталай қ ұ былыс, алайда Каспий тең ізі айлағ ында орын алу мү мкіндігін естен шығ аруғ а болмайды.

Қ ар кө шкіні – адамдардың ө мірі мен денсаулығ ына қ ауіп тө ндіретін, экономика нысандарына жә не қ оршағ ан табиғ и ортағ а шығ ын келтіретін, жылдам ә рі кенеттен болатын қ ардың жә не (немесе) мұ здың таудың тік баурайымен қ озғ алуы.

Қ ар кө шкіні қ ауіпі бар аймақ – адамдардың ө мірі мен денсаулығ ына, экономика нысандарына жә не қ оршағ ан табиғ и ортағ а зақ ым келтіретін немесе келтіруі мү мкін қ ар кө шкіні қ ауіпі бар таулы аймақ.

Қ ар кө шкінінің тууына ық пал ететін маң ызды факторлар қ алың қ ар мен таудың тік баурайлары болып табылады.

Қ ар кө шкініне қ арсы қ органыс — қ ар кө шкіні тектес процесстердің тууының алдын алуғ а бағ ытталғ ан, сондай-ақ атқ арушы билік немесе ө зін -ө зі басқ ару органдарын жә не халық ты қ ар кө шкіні қ аупі туралы дер кезінде хабарлаң дыруғ а бағ ытталғ ан кү зету – шектеулі жә не инженерлі - техникалық іс – шаралардың жиынтығ ы.

Қ ауіпті метеорологиялық қ ұ былыстар мен процесстер. Қ ауіпті метеорологиялық қ ұ былыстар – адамдарғ а, ауьлшаруашылық малдарына жә не ө сімдіктерге, экономика нысандарына жә не қ оршағ ан табиғ и ортағ а зақ ым келтіретін немесе келтіруі мү мкін атмосферада ә ртү рлі табиғ и факторлардың немесе олардың қ осың дысының ық палынан туындайтын табиғ и процесстер мен қ ұ былыстар.

Дауыл – жылдамдығ ы 32 м/с асатын (115 км/с аса), айтарлық тай ұ зақ тығ ы мен қ ираткыш кү ші бар жел.

Тең із дауылы — ұ зақ уақ ытты, 20м/с аса жылдамдық пен соғ атын ө те кү шті, тең ізде қ атты толқ ын жә не қ ұ рғ ақ жерде қ ирату тудыратын жел.

Дауыл (кенеттен соқ қ ан) - жел бағ ытының ө згерісімен қ оса жү ретін конвекциялық процестермен байланысты 20-30 м/с жылдамдық пен соғ атын желдің кенеттен қ ысқ а мерзімді кү шеюі.

Кү шті жел – ауаның жер бетімен салыстарғ андағ ы 14м/с аса жылдамдық пен қ озғ алуы.

Ала қ ұ йын – ауаның айналмалы тік немесе кө лбеу ось бойымен қ озғ алатын атмосфералық тү зілісі. Қ ұ йындағ ы ауаның қ озғ алыс жылдамдығ ы шамамен 100м/с.

Қ ұ йын - айналу жылдамдығ ы 100 м/с жә не одан жоғ ары, диаметрі 1000 м болатын, ү лкен қ иратқ ыш кү шке ие ұ сақ масштабты атмосфералық кү шті ала қ ұ йын.

Ұ зақ қ а созылғ ан жауын – бірнеше тә улік тоқ тамай немесе ұ зақ дерлік мерзімде жауатын, тасқ ынғ а, су алу мен су астында қ алуғ а алып келетін сұ йық атмосфералық шө гінділер.

Қ атты қ ар басу - кө ру мү мкіндігін айтарлық тай нашарлататын жә не кө лік қ озғ алысын қ иындататын қ ардың қ арқ ынды ұ зақ жаууы. Жауын-шашын мө лшері 12 сағ атта жә не одан тө мен уақ ытта 20мм жә не одан аса болады.

Қ атты боран (кү ртік қ ар) – кө ру мү мкіндігін айтарлық тай нашарлататын жә не кө лік магистралын қ ар басуғ а алып келетін, қ ардың жаууымен бірге болатын қ атты желдің жер бетіне қ арды тасымалдауы. Ұ зақ тығ ы 12 сағ. жә не одан да жоғ ары, басым жағ дайда желдің жылдамдығ ы 15 м/с жә не одан да жоғ ары.

Қ атты кө к тайғ ақ – салқ ындағ ан тұ ман немесе жауын тамшыларының қ атуы кезіндегі жердің немесе заттардың бетіндегі мұ здың қ алың қ абаты. Желілер бойындағ ы қ атқ ан мұ здың диаметрі 20 мм жә не одан да кө бірек болады.

Бұ ршақ – жылдың жылы мезгілінде қ атты мұ з тү рінде, ә детте найзағ ай кезіндегі нө сер жауынмен бірге жауатын атмосфералық шө гінділер. Бө лшектердің диаметрі 5 мм – ден 15 см – ге дейін жетеді.

Нө сер (қ атты жауын) – ү лкен қ арқ ынды қ ысқ а мерзімді атмосфералық шө гінділер, ә детте жаң быр тү рінде (кейде қ ар тү рінде) жауады. Жауын-шашын 12 сағ ат жә не одан аз, мө лшері 50 мм жә не одан да кө п болады; таулы, сел жә не қ ар кө шкіні қ ауіпі бар аймақ тарда 12 сағ. 30мм жә не одан аса.

Найзагай – тү йдек – жауын бұ лттарының дамуымен байланысты бұ лттар мен жер беті арасындағ ы дү ркін – дү ркін электр зарядтарымен, дыбыстық қ ұ былыстармен, қ атты жауын – шашынмен, бұ ршақ пен қ оса жү ретін атмосфералық қ ұ былыс.

Қ атқ ақ - ауаның қ олайлы орташа тә уліктік температурасы кезің дегі жер бетіндегі ауа температурасының 0°С – ге дейін жә не одан да тө мендеуі.

Ауа температурасының кү рт тө мендеуі, жоғ арылауы – қ ысқ а уақ ыт кезең і ішіндегі ауа температурасының аномалды тө мендеуі немесе жоғ арылауы. Ауа температурасының 1-2 тә улік ішінде 10°С-ге жә не одан аса ө згеруі.

Қ атты тұ ман - 12 сағ. Жә не одан ұ зақ уақ ытта 100 м – ге дейін жә не одан да тө мен болатын, жер бетіндегі ауағ а тікелей асылғ ан, кө ру мү мкіндігінін айтарлық тай нашарлауымен қ оса жү ретін, сұ йық тү рге айналғ ан заттардың тамшы немесе кристалл тү рінде топталуы.

Шаң ды дауыл – кө ру мү мкіндігінің тө мендеуімен, тұ қ ым жә не жас ө сімдіктермен қ оса топырақ тың жоғ арғ ы қ абатының ү рленуімен, егістікті жә не кө лік магистралдарын қ ұ м басумен сипатталатын ү лкен кө лемдегі шаң ның немесе қ ұ мның қ атты желмен тасымалдануы. Ұ зақ тығ ы – желдің басым кезінде 15 м/с жә не одан да жоғ ары жылдамдық пен 12 сағ. жә не одан да жоғ ары.

Қ ұ рғ ақ шылық – жоғ арғ ы температура жә не ауа ылғ алдығ ының тө мендеуін қ оса алғ андағ ы, ұ зақ мерзімді жауын – шашынның болмауы тү ріндегі метеорологиялық факторлардың жиынтығ ы, ө сімдіктердің сулы тепе – тең дігінің бұ зылуына жә не олардың қ урауына алып келеді. Ауаның салыстырмалы ылғ алдығ ы 20 кү ннен астам сақ талып тұ руы, (кү ндіз) ылғ алдық қ оры жердің метрлік қ абатында 35 мм жә не одан тө мен болғ ан кезінде 30% - дан аз.

Аң ызақ жел – ұ зақ уақ ыт бойы жоғ арғ ы температураның сақ талуы. Орташа тә уліктік ауа температурасы желдің жылдамдығ ы 5 м/с жә не одан да жоғ ары ауаның ылғ алдығ ы 30% аз болады.