Ші Дәріс. Іргетастардың табиғи (саяз) орналасу тереңдігін белгілеу

Кез келген іргетас сияқ ты табиғ и негіздегі іргетас, негіз топырағ ына ғ имараттың кө тергіш конструкцияларынан салмақ ты беру ү шін арналғ ан. Іргетасқ а шарт қ оя отырып табаны бойынша қ ысым ү лестіріледі норма бойынша орнатылатын шектін мә нінен аспау ү шін негізде дефформация пайда болғ анда жә не ең бастысы, оларды біркелкілігінде.

Іргетас конструкциясы жә не олардың тү рлері. Табиғ и негіздегі іргетас тө мендегідей болып бө лінеді (сурет 2.1) жеке іргетастар, ұ стын, рама тірегі, ферма, тіреу жә не ғ имараттың басқ ада элементтер астына орналастырады, топырақ қ а негізделген салмақ ты береді. Олар стаканды типті, егер ұ стын арнаулы «стакан» терең дікте орналастырылғ анда жеке іргетастар монолитті жә не жиналмалы тү рде орнатылуы мү мкін (сурет 2.2).

Сурет 2.1 Табиғ и негіздегі іргетас жіктемесі

Жеке іргетастардың жиналмалы конструкциясы ойлап шығ арылды, негізгі (блок станок) деборлы элементтерден (ә ртү рлі ө лшемдегі іргетас плиталары) қ ұ ралады. Жиналмалы енгізілмеген іргетасты зерттеу нә тижелері бойынша Межгорских М.И инженері орындағ ан, олардың тұ рақ ты жұ мысын анық тайды. Жұ мыстағ ы айырмашылығ ын іргетас табанында жарық шалар пайда болғ аннан кейін кө рінеді. Жиналмалы іргетаста жарық ша пайда болу салмағ ы 30 % шектікті қ ұ райды.

Орнатылғ ан, бір блокты біркелкі іргетас ү шін арналғ ан салмақ ү лкендігі бойынша шектелген қ аттылық табан плитасы бар іргетас негізіне шектік салмақ тү седі.

Жеке іргетас тү рі ү шін ү ймерет іргетасы – мұ нара типті (телидарлық мұ нара ү шін, тү тін трубалар жә не т.б.), олар біртұ тас сақ иналы немесе қ абырғ алы плиталар орнатылады.

Сурет 2.2 Қ ұ рамалы іргетастардың схемасы

a) фасады; б) бір жақ қ абырғ а тү рі;

1-бір блокты іргетас;

2-бірнеше блокты іргетас.

Ленталы іргетас погонды салмақ ты кө бінесе ғ имараттар мен ү ймереттерде беру ү шін қ олданылады. Олар параллельді жә не қ иылысатын болып бө лінеді. Кең пайдалымда жиналмалы ленталы іргетас қ олданылады (сурет 2.3а). Олар тік қ абырғ а жә не астың ғ ы таспадан (жастық ша) қ ұ ралады. Жиналмалы блок жастық шалар мен қ абырғ а блоктарының ө лшемдері ГОСТ қ ұ рылыс заттары бойынша анық талады. Блок- жастық шалар биіктігі 30...50 см, ені 60...320см, жә не ұ зындығ ы 118...238 см болып дайындалады; қ абырғ а блоктары – ені 30...60 см, биіктігі 58 см жә не ұ зындығ ы 78, 118 жә не 238 м. болып келеді.

Экономикалық мақ сатта ү зілмелі жиналмалы ленталы іргетасты қ олданғ ан тиімді, оларда блок жастық шалары тұ тас ленталы тү рде емес, ү зінді тү рде келеді(2.3 сурет). Ү зіділі ленталы іргетаста іргетас блок табанына ығ ысқ ан біркелкі етіп реактивті қ ысым тү сіріледі. Осыдан арматураны кө бейтпей- ақ бір блокқ а қ осымша салмақ тү сіруге болады. Блок – жастық шалар арасындағ ы ү зінді есептеу кезінде анық талады. Ү зідмелі ленталы іргетасты қ ұ рылыс алаң ындағ ы отырмалы топырақ 2-ші типті жә не кө рсететін ақ қ ыштығ ы бар саздақ топырақ та қ олданбағ ан жө н.

Сурет 2.3 Ленталы жиналмалы іргетас

a) біртұ тас; б) ү зілмелі;

1-ғ имарат қ абырғ асы; 2-гидорищоляция;

3-подвал қ абырғ асының блоктары;

4- іргетас жастығ ы; 5- консол ұ шырмасы

Қ иылысатын ленталы іргетас, іргетас асты конструкцияларын жұ мысының жағ дайын жақ сартады жә не негізге біркелі қ ысым тү сіреді (2.4 сурет). Біркелкі емес деформацияларғ а сезімтал ғ имараттар мен ү ймереттерде осындай іргетастар қ олданылады жә не инженерлік – геологиялық жағ дайы қ иын кө терілетін кезде пайдалынады.

Біртұ тас іргетастарды тұ тас қ ұ ймалы темірбетон тү рдегі плиталар біртұ тас немесе котобкалы кескінді іргетастарды жобалағ анда қ олданылады. Мұ ндай іргетастарды: 1) ү лкен салмақ пен ә лсіз топырақ негізінде, онда параллельді жә не қ иылысатын ленталы іргетасты қ олдануғ а келмейді; 2) ғ имараттар мен ү ймереттерде біркелкі емес шө гу азайту ү шін қ олданғ ан жө н.

Сурет 2.4 Ленталы іргетастың схемасы

1-ұ стын; 2- ленталы іргетас

Қ иылысатын ленталы іргетас: негізге іргетас плиталары кү штеп орналастырылады жә не бұ л жағ дайда плиталардың осал аудандарына жә не қ осымша мық ты аудандарғ а асырмалы кү ш қ ысымы тө мендейді.

Массивті іргетас жасанды ү ймереттердің ауыр салмақ тү су тіректерінің астына орнатылғ ан (кө пірлік тіректер, мачты жә не т.б.).

Монолитті темірбетон іргетастарында бір шама тоқ талсақ. Бұ ндай іргетастар, біртұ тас массивті ленталы ұ стын сияқ ты, негізінде, монолитті бетоннан қ ұ ралады. Олардың негізгі кемшіліктері: қ ұ рылыс алаң ындағ ы кө п ең бек шығ ыны, уақ ыт бойынша қ ұ рылғ ы ұ зақ тығ ы бір шама, тө мен айналмалы қ алыпты, қ ыс уақ ытында бетон қ атумен қ иын ұ стасуы нашар жә не т.б. бірақ бұ л кемшіліктерге қ арамастан монолитті темірбетон іргетасы кө п жағ дайда рациональді нұ сқ аның біреуі болып келеді. Бұ ғ ан инвентарлы типті қ алыпты қ олдану кө мектеседі, бұ л қ олдану бетон қ атудың тең деті.

Монолитті темірбетон астына негізінде жұ қ а бетон немесе топырақ қ а трамболанғ ан щебен ерітіндісінен дайындық жасайды. Бұ л топырақ қ а бетоннан цемент сү тінің ағ уын алдын алу ү шін, аязғ а тұ рақ тылығ ына, қ ұ рылыс жә не пайдалану процесінде іргетасқ а тек сыртқ ы кү ш ә сер етіп ғ ана қ оймай, оғ ан қ оса еру жә не қ ату, жер асты жә не жер ү сті суларына ә сер етеді. Кө бінесе іргетасты бутобетон, бетон, темірбетон тағ айындалады. Бутобетонды сирек қ олданылады, себебі бұ л материалдағ ы іргетасты жасау кезінде кө п ең бек шығ ыны шығ ады.

Монолитті жә не жиналмалы іргетас В3, 2...В10классты бетоннан тағ айындалады. Монолитті іргетас қ алыпты бетондағ ы емес, қ азаншұ нқ ырлармен ор қ абырғ аларын жасағ анда пайдаланғ аны іске асады. Темірбетоннан жиналмалы іргетас пен панельді блоктар жасалады.

Іргетас қ ұ рылғ ысының конструкциялы элементтерін топырақ суының кү шінен қ орғ анғ ан жө н. Егер арнайы істер атқ арылмаса, топырақ суының кү шінен бетон қ ирауына ә келеді, ол арматура ашылып коррозияғ а ұ шырайды. Топырақ суының кү шіне қ арсы тұ ру ү шін жарық шалары тұ рақ ты конструкцияларда тығ ыз бетонды немесе ө те тұ рақ ты цементті пайдаланғ ан жө н.

Кейбір жағ дайларда топырақ суының кү шінен қ орғ ау ү шін іргетасты изоляциялайды (сурет 2.5).

Сурет 2.5. Агрессивті сулардан іргетасты изоляциялау схемасы

Ол ү шін битумды мастикалы немесе полимерлі маттериалдардан жасалғ ан мастикамен қ апталғ ан. Іргетас бетон соғ ан қ оса қ ара байланыстырғ ыш материалмен немесе полимерлі смолалы мастикамен қ аптайды. Щебенді топырақ қ а трамбылап тағ айындайды. Іргетас айналасына саздақ ты қ ұ лып орналастырады. Жер асты суларының дең гейі жоғ ары болса, жертө пе ауданын топырақ жағ дайына қ арай шығ ынды конструкцияларын, оларды іргетас типіне, жертө бе ауданының тү ріне жә не жертө бе еденінен тө мен жер асты су дең гейіне байланысты темірленіп гидроизоляция жасалады (сурет 2.6а). Гидроизоляциялық мастикамен қ аптайтын іргетастың керекті беттері, егер жер асты суының дең гейі жертө ле еденінен 0.5м жоғ ары болмаса, онда гидростатикалық қ ысымнан асып тү сетін салмағ ы бар астын салмақ ты ұ стап тұ ратын бетон қ абаты гидроизоляцияны атқ арады (сурет 2.6). Жер асты су дең гейі жертө пе еденінің дең гейінен 0.5м ден жоғ ары болса, гидроизоляциялық қ абат жұ мысын жобалаудағ ы орындалудың арнайы жағ дайлары атқ арады: мына конструкциялар, ішкі немесе сыртқ а жасайтын иілуге арналғ ан конструкциялар. Ішкі гидроизоляцияны іргетас қ ұ йылып жә не оғ ан темірбетон плитасын қ ысқ ан соң ғ ана орнатылады, жә не осы жағ дайда плиталар іргетастың шығ ың қ ы немесе жабынғ а тіреледі (сурет 2.6в). Кейде сыртқ ы гидроизоляция жасалады, ол кезде іргетас монолитті темірбетон плиталары тү рінде орнатылады. Бұ л жағ дайда гидроизоляциялауды майысу бұ рыштарының санын азайту ү шін жең ілдетіп жасалады(сурет 2.6г). Тік гидроизоляция жиналмалы қ абырғ аларды қ орғ айды: темірбетонды плита немесе кірпіш.

Жобалау жә не іргетас қ ұ рылғ ысын орнату кезінде техника экономикалық жағ дайына қ арап іргетас табанының орнатылатын терең дігін мү мкіндігінше аз терең дік алуғ а тырысады. Ескере кеткен жө н, ол мү мкіндік кей-кезде болсын орындала бермейді, себептері топырақ жағ дайы оғ ан сай келмеуі жә не метеорологиялық факторлардың ә сері, ө сімдік табиғ аты жә не жануарлар ө мірі ә сер етеді.

Сурет 2.6. Жертө ле ауданын гидроизоляциялау схемасы

а- цемент қ абатымен; б- ішкі, бетон жабылғ ан; в- ішкі, плитамен (кессон);

г- біртұ тас плиталы, сыртқ ы

1- қ абырғ а гидроизоляциясы;

2- сылақ;

3- цементті қ абат;

4- дайындық;

5- рулонды гидроизоляция;

6- асқ ын бетон;

7- темірбетон кессон;

8- іргетас плитасы;

9- қ орғ аушы қ абырғ а;

Іргетасты орнату терең дігін тағ айындағ анда 3 негізгі факторды ескерген жө н:

1) қ ұ рылыс алаң ындағ ы геологиялық жә не гидрологиялық жағ дайды;

2) ауаның климаттық ерекшеліктері жә не олардың топырақ тың бетіне ә сері;

3) салынатын ғ имарат пен ү ймереттің конструктивті ерекшелігі.

Профессор Б.И. Далматовтың инженерлі- геологиялық жағ дайды жү йелі мақ саты бойынша қ ұ рылыс алаң ын «сенімді» жә не «ә лсіз» деп бө леді. «Ә лсіз» деп қ атарына мынандай топырақ тарды қ арастырады, бү кіл ү ймерет пен іргетастың тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз ете алмайтындар. Ал керісінше, «сенімдіге» ғ имарат ү ймеретке жеткілікті тұ рақ тылық ты қ амтамасыз ете алатын топырақ тү рлері жатады. «Ә лсіз» жә не «сенімді» тү сініктері тек қ атысты жобалау кезінде салыстырмалы жең іл жә не иілмелі ү ймереттерді тіпті қ атты қ ысымдалатын топырақ ты «сенімді» категориясына жатқ ызуғ а болады. Бірақ осы кезде ауыр ғ имарат пен ү ймерет малғ ан кезде, біркелкі емес деформацияның болмуы керек, орта қ ысымдалатын топырақ «ә лсіздер» қ атарына жатуы мү мкін, сондық тан топырақ тың қ абатталуын 3 жү йеге бө леміз (сурет 2.7).

Климаттық факторлар топырақ қ ажуына жә не сонымен байланысты қ атты ісінуіне ә сер етеді. Ісінуі қ ауіпті топырақ қ а барлық сазбалшық ты, шаң тә різдес жә не ұ сақ топырақ жатады. Орта тығ ыздық ты ірі жә не гравельді қ ұ мдар сің бейтін топырақ қ а жатады, сондық тан бұ ндай топырақ тағ ы іргетас қ ату терең дігіне тә уелді емес. Ал басқ а жағ дайларда іргетас терең дігі есептік топырақ қ ату терең дігінен кем болмауы керек:

d =K d , (2.1)

мұ нда:

d – нормалық қ ату терең дігі, 10 жыл ішіндегі қ ату терең дігінің ең максимал мә нінің орташасынан немесе (Қ НжЕ 2.02.01-83) формуламен тағ айындалады;

K_h –коэффициенті, қ атқ ан топырақ қ а ғ имараттың сыртқ ы қ абырғ аларынан жылулық ә серінен ескерілуі (Қ НжЕ б-ша 1- қ абат еденінің конструкциясы жә не бө лмедегі есептік ауа температусына байланысты).

Сурет 2.7 Топырақ қ абатталу жү йесі (Б.И. Далматов бойынша)

1- «сенімді»топырақ; 2- «ә лсіз» топырақ;

«Сенімді» топырақ бетіне жатқ ызылғ анда іргетас орнату терең дігі минимальді болады, схема-1 сурет 2.7 бойынша, ү ймерет ерекшеліктері мен климаттық жағ дайын ескергенде. Егер топырақ ты бетінің қ абаты «ә лсіз» болса, кейінгі қ абаты «сенімді» болғ ан жағ дайда, «ә лсіз» топырақ ты кесіп салмақ ты «сенімді» топырақ қ а қ ұ м жастық шасын тығ ыздап, ұ стандарды пісіру кө мегімен тү сірген. Бұ л жағ дайда дұ рыс шешімнің бірі болады, схема-2. 3-ші жү йе бойынша «ә лсіз» топырақ ты кесіп «сенімді» топырақ тың бетін ү йлестіруші жастық ша ретінде «сенімді» топырақ тың бетін пайдаланса да болады. «Ә лсіз» топырақ ты басқ а тә сілдермен де нығ ыздауғ а болады.

Сурет 2.8 Іргетастың тү рлі терең детілген аумалысы

а)- жеке іргетастарда;

б)- қ абырғ а астындағ ы ленталы іргетастарда

Қ ату терең дігі жерасты суларының терең дігіне байланысты сыртқ ы қ абырғ амен ұ стындар астына орнатылатын іргетас табанының терең дігін Қ НжЕ «Ғ имараттар негіздері» бойынша анық талады. Ал ішкі жылжитын қ абырғ алар мен ұ стындардың терең дігі топырақ тың қ ату терең дігіне тә уелді емес, тек оның қ ұ рылыс кезіндегі қ атуын ескерген жө н. Іргетасы ісінетін топырақ қ а орнатылғ ан жылжымайтын ғ имараттарда іргетас терең дігі есептік қ ату терең дігінен кем болмауы керек, k_h =1.1 коэффициенттерімен анық талады. Іргетас табаның орнату терең дігін анық тағ анда салынатын ғ имарат пен ү ймереттің ерекшеліктерін ескерген жө н. Барлық жағ дайларда топырақ негізінің табиғ атын сақ тап қ алуғ а тырысады. Терең шұ нғ ымалардан іргетас табаныны ө ткен кездегі h- ө тпелісін сақ тайды: L=1.2 (жоғ арыдағ ы сурет 2.8а). Іргетас ленталы болғ ан жағ дайда кемерлер 0.5...0.6м биіктікте оның терең дігі бойынша орнатылады (жоғ арыдағ ы сурет 2.8б).

Негізгі ә дебиеттер: 1[174-181], 2[102-110]

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Іргетас конструкциясы қ андай?

2. Іргетас тү рлерін атаң дар.

3. Іргетасты орнату терең дігі қ алай анық талады?

4. Агрессивті сулардан іргетасты изоляциялау схемасын кө рсетің дер.

5. Жиналмалы іргетастың монолитті іргетастан қ андай айырмашылығ ы бар?