Кіріспе

Іргелі ілімдердің қ ысқ аша сипаттамалары мынадай: - жер мен планеталар жө ніндегі ғ ылымдар-географиялық, геологиялық -геофизикалық, экологиялық. планетологиялық салалар. Бұ ларғ а картография деректемелерді танып білудің ә дістері мен жү йелеудің амал-айлалары ретінде қ ызмет етеді. Мысалы: табиғ атты тақ ырыптық картографиялау, карталарды қ олдана білудің ә дістерін ұ сыну. Қ азіргі заманда экологиялық -географиялық картографиялау қ арқ ынды тү рде дамуда.

Астрономиялық -геодезиялық ғ ылымдар- астрономия, геодезия, гравиметрия, серіктік(спутниктік) геодезия, топография салалары. Бұ лар картография ү шін Жер мен планеталардың тұ рпаты жә не ө лшемдері, олардағ ы физикалық ө рістер жө ніндегі деректерді дә йектейді де, жалпыгеографиялық жә не тақ ырыптық карталарды жасаудың базасын қ ұ рады. Картаның математикалық негізін жасауда астрономиялық -геодезиялық байқ аулардың нә тижесін, спутниктік геодезия мен позициондаудың деректемелерін қ олданады.

Математикалық ғ ылымдар- математикалық талдау, аналитикалық геометрия, сфероидалық тригонометрия, статистика мен ық тималдық тар теориясы,

евклидті емес геометрия, жиынтық тар теориясы, математикалық логика, графтар териясы, информатика теориясы т.б. салаларымен картография тікелей ұ штасады. Бұ нымен қ атар олар картографиялық салындыларды зерттеуде, математикалық -картографиялық сү лбілеуде, картографиялаудың алгоритмдері иен программаларын жасауда, сондай-ақ карталарды қ олдануда, картографиялық ө ндірісті жоспарлауда, информатикалық –іздестірушілік жү йесін қ алыптастыруда белсенді рө л атқ арып, кең кө лемде пайдаланылады. Математика мен картографияның тығ ыз тарихи байланысы бар, тіпті ерте заманда картографияны “математикалық география ”деп те атағ ан. Кез-келген математиканың облысы картографиямен тығ ыз байланысты.

Техника мен автоматика: аспап жасау, шала ө ткізгіштік пен лазерлік техника, химия технологиясы, материалтану, полиграфия салалары карталар мен басқ адай картографиялық шығ армаларды дайындаудың, басылымдаудың жә не қ олданылуының техникалық базасын қ ұ рады. Автоматтық жү йелер картографиялау ө ндірісінің тиімді жұ мыс атқ аруына оң ә сер етеді. Соң ғ ы жылдары басқ ару жү йелерінің теориясы, кибернетика мен информация салаларының маң ызы арта бастады.

Логикалық -философиялық ғ ылымдар-бейнелеу теориясы, сұ лбалау теориясы, формалдық логика, жү йелік талдаулар картографияның теориялық қ ағ идалары мен таң балық жү йелерді(лингвистика жә не семиотика негіздерімен қ оса) жете зерттеуде пайдаланылады. Картографиялық келбеттеуді тү йсінудің мә селесін зерттеуде психологияның ә дістерін қ арастырады.

Ә леуметтік-экономикалық ғ ылымдар –экономика, социология, демография, тарих, археология, аймақ тық саясат, этнография т.б. тақ ырыптық карталар мен карталарды қ олданудың негізін қ ұ рады. Бұ ларда экономикалық -математикалық сү лбілеу, тармақ ты(сетевой) жоспарлау ә дістерін пайдалану, картографиялық шығ армалардың жаң а кейіптерін қ алыптастыру орын алады.

Қ ашық тық тан барлап білу: аэро, ғ арыштық жә не су астымен тү сірілімдер жү ргізу, кейіп-кескіндерді ө ң деу жә не шифрдан шығ арып оқ у, фотограмметрия, фотометрия, қ ұ рылымметрия сияқ ты ғ ылыми-техникалық салалардың кешені болып келеді. Бұ лардан туындайтын деректер карталарды қ ұ растыруда, анық таулар енгізуде жә не жаң артуда пайдаланылып, сандық ақ параттың базасын қ алыптастырады. Ал, дайын карталар, ө з кезегінде, қ ашық тық тан барланғ ан деректерді байланыстыруғ а жә не шифрды шығ арып тануғ а қ ызмет етеді.

Топография, геодезия жә не картография ғ ылымдары бір-бірімен ө те тығ ыз

байланысты.

Мысалы: геодезия Жердің жалпы пішіні мен кө лемі, ө лшемі жайлы мағ ұ лмат беріп, соны қ арастырса, келесі кезекте топография жергілікті жердің масштабы кіші болып келетін карталарын жасаумен айналысады. Ал картография болса бұ л жұ мыстарды одан ары терең ірек зерттеп, дамытып кез-келген ө лшемдегі графикалық бейнелеулерді жасай алады. Карталар бір уақ ытта кең істікті ә ртү рлі ө лшемде кө руге мү мкіндік береді, олар қ ажетті сандық жә не сапалық белгілеулерден тұ рады. Сол белгілеулер арқ ылы тү рлі картометриялық параметрлер, яғ ни алда анализ жасауғ а қ ажетті картометриялық ақ параттар алуымызғ а болады жә не тек қ ана осы картометриялық ақ параттар арқ ылы ғ ана кейбір табиғ и жә не ә леуметтік заң дылық тар негізінде болатын қ ұ былыстарды анық тай аламыз. Сондай-ақ карталар география, тарих, биология жә не т.б. пә ндерде ғ ылыми таным жә не ойлауды белсендендіретін қ ұ рал ретінде қ олданылады. Картадағ ы қ ұ былысты сипаттап кө рсете білу-яғ ни картаның қ ұ рылымы мен мазмұ нын тү сіне білгеннің белгісі болып табылады. Кө п жағ дайларда картаны ұ зақ, кү рделі жұ мыстардың нә тижесінде жасап шығ арады, ал кейде керісінше маң ызды жұ мысты бастамазс бұ рын картаны терең ірек зерттеп алады. Сол себептен, карта- географияның басты кілті, ”альфасы жә не омегасы ” деп Н.Н. Баранский ө те дұ рыс тұ жырымдағ ан.

Кез-келген маманғ а картографиялық білім не ү шін керек?

1) Кең істіктік ойлау қ абілетінің қ алыптасуы ү шін;

2) Картографиялық модельдерді ақ парат алу мақ сатында пайдалану ү шін:

3) Кең істікте таралғ ан географиялық қ ұ былыстарды графикалық тү рде картағ а тү сіру ү шін;

4) Географияны оқ у барысында картографиялық ә дісті пайдалана білу ү шін;

Картографияның негізгі мақ саты- картографиялық бейнелер арқ ылы нақ тылық ты зерттеу жә не кескіндеу болып табылады. Ертеден бастап картографияның кө птеген ғ ылымдармен тығ ыз байланысты болуы жаң а ғ ылыми бағ ыттардың пайда болуына ә сер етеді жә не жалпы ғ ылыми-техникалық прогресс бойынша дамып, кү шеюде. Қ азіргі таң да картография кө птеген ғ ылымдармен бірігіп қ иын мә селелердің шешімін табуы арқ ылы сол ғ ылымдардың картографияғ а біртіндеп енуіне жағ дай жасап отыр. Бұ л факт картографияның шекараларының, яғ ни қ олдану аясының кең еюіне жә не тақ ырыптық картографияның жаң а бағ ыттарының пайда болуына кө мектеседі.

Тарихи тұ рғ ыдан алғ анда картография география мен геодезия ғ ылымдарына біршама жақ ын. Алдымен картографияның геодезиялық ғ ылымдар циклімен байланысын қ арастырайық.

Геодезия, Жердің гравитациялық аймағ ын, ө лшемі мен пішінін, сондай-ақ Жер бетіндегі объекттерді ө лшеу ә дістерін зерттей отырып, картографияғ а Жердің геометриялық параметрлері мен геодезиялық жү йелер туралынақ ты мә ліметтер береді. Бұ л мә ліметтер картографияның геодезиялық негізін қ ұ райды.

Фотограмметрия Жер бетіндегі объектілердің ө лшемдері мен жағ дайларын анық таудың ә дістерін аэро жә не космотү сірістер арқ ылы жасап шығ арады, сонымен қ атар тү сірістерді ортогональды, яғ ни жоспарлы фотосуретке айналдырумен айналысады. Осы аралық та картографияның топографиямен байланысы маң ызды рө л атқ арады. Себебі топография, бү кіл географиялық картографияның негізін қ ұ райтын, алғ ашқ ы ірімасштабты топографиялық карталарды жасайды.

Геодезия мен фотограмметриядан топография геодезиялық тіреу мен ө лшеу ә дістерін жә не кең істіктік фиксацияны, ал картографиядан проекцияларды, белгілеу жү йелерін (картографиялық белгілер) жә не генерализациялау принциптерін ө зіне пайдаланады. Бірақ барлық ө ндірістік топографиялық карталар карталарды қ олданудың зертханалық ә дістерімен дайындалады да, ерекше топографиялық картографияның ерекшеленуіне алып келеді. Топография, картография жә не басқ а да Жер туралы ғ ылымдар, Жер беті жө нінде жан-жақ ты ақ паратты фотосуреттер арқ ылы алудың кү шті ә дісі ретінде аэро жә не космосуреттерді шифрлеуді жә не интерпретациялауды кең інен қ олданады.

Адамзаттың ғ арышты игеруі, Жерді қ ашық тық тан зерттеу, соның ішінде қ ашық тық тан фотосуреттер алу ә дістері арқ ылы жан-жақ ты дамыды жә не қ ашық тық тан зондтау (барлау) деген жалпы атқ а ие болды. Қ ашық тық тан зондтаудың кешенді тү рге картографиялық ә дістер арқ ылы кө шуі,

карталарды қ ұ растыру мен проектілеу жө ніндегі бө лім мен жеке пә ннің, яғ ни ғ арыштық картографияның пайда болуына ә сер етті. Ғ арыштық картография ғ арыштан алынғ ан ақ параттар арқ ылы Жер бетіндегі карталардың жаң арып отыруына жағ дай жасайды. Картографияның Жер туралы ғ ылымдармен байланысы ө те кө п жемісін беруде. Картографияны бейнеленетін қ ұ былыстардың ерекшеліктерінсіз қ арастыру мү мкін емес. Сондық тар география ғ ылымы мен Жер туралы ғ ылымдар картографты барлық табиғ и жә не ө ндірістік аумақ тық кешендер туралы қ ажетті біліммен қ амтамасыз етеді. Ал география ғ ылымы ө з кезегінде картаны табиғ и ортаны зерттеп-білудің негізгі ә дісі ретінде қ олданады. Мысалы: геоморфологиякартографиялық ә діс-тә сілдерді рельефті зерттеу кезінде пайдаланады. Ғ ТП-ке байланысты картографияның математикамен байланысы кең ейе тү сті. Картография ә рқ ашанда математика заң дарына сү йенген. Тіпті математикалық картографияны математикалық дисциплинағ а жатқ ызуғ а болады.Бірақ ұ зақ уақ ытқ а дейін картографиядағ ы математиканың қ олданылуы тек қ ана математикалық анализ жә не аналитикалық геометриямен шектелген еді. Ал енді, математиканың басқ а салалары да, оның ішінде математикалық статистика мен есептеуіш математика: 1-ден- жаң а карта жасау кезінде ақ паратты ө ң деу; 2-ден- кө птегн мә селелердің шешімін табуғ а кө мектесетін, ең бек ө німдерінің жұ мысқ а қ ажетті ғ ылыми жә не практикалық жағ дайлар қ олданылады. Осының барлығ ы картографтардан электронды-есептеуіш техника білімдері мен математикалық білімдердің терең болуын талап етеді. Картографияғ а физиканың жаң а жетістіктері де ү лес қ осуда. Оның ішінде картографиялық аппараттарды қ ұ растыру мен карталарды жоспарлау жә не безендіруге қ осар ү лесі зор. Мысал ретінде лазерлі техниканың қ арқ ынды тү рде дамып келе жатқ андығ ын, картографиялық бейнелер мен кө птеген нә рселерді ү лкен кө лемде алуғ а мү мкіндік беретін голографияны қ олдануды айтсақ болады.

Картография сонымен қ атар ө зінің жұ мыстарында тағ ы да қ алыптасып ү лгерген білімнің тағ ы бір саласын, информатиканың жетістіктерін ақ параттық -картографиялық қ ызметті ұ йымдастыру арқ ылы пайдалануғ а тырысады.

Картографияның басқ а ғ ылымдармен осындай байланыстары бар. Сондай-ақ, жеке картографиялық дисциплиналар да ө здерінің мақ саттарына басқ а ғ ылым салаларының зерттеулері мен материалдарын кең інен қ олданылады.

Ал ө нер мен картографияның қ андай байланысы бар? Қ азіргі ә дебиеттерде бұ л сұ рақ тың жауаптары ә рқ алай. Мысалы, картографияның

ғ ылым ретіндегі анық тамасына қ арама-қ арсы, Британ картографиялық қ оғ амының анық тамасына сә йкес «картография – бұ л ө нер, карталарды ғ ылыми қ ұ жатттар жә не ө нер туындылары ретінде зерттеу мен жасаумен айналысатын ғ ылым мен технология.». Шет елдерде картографияны ғ ылыми, техникалық жә не шығ армашылық салалардың жиынтығ ы ретінде қ арастыру кең етек алғ ан.

Бұ л анық тамалардың негізін картография тарихынан табуғ а болады. Қ айта ө рлеу дә уірінің ұ лы суретшілері Леонардо да Винчи, Дюрер жә не басқ аларының картографияғ а қ атысы болғ ан. XV-XVIII ғ ғ. кө птеген карталары ө здерінің кө рнекті орындалуымен, соның ішінде жекелеген декоративті сюжеттеріне байланысты ө нер туындыларына жатқ ызылғ ан. Бірақ сонда да қ азіргі заманғ ы картографияны тү гелдей ө нерге жатқ ызуғ а болмайды.

Картографияда графикалық заттарды қ олдану картографияны ө нер саласына немесе ғ ылымғ а жатқ ызудың негізі бола алмайды. Ғ ылымғ а сү йенсек ө нер ө зінің мақ саттарына сө зді де графиканы да қ олданады. Ғ ылым мен ө нердің айырмашылығ ы: ғ ылым нақ тылық ты ғ ылыми категориялар мен ұ ғ ымдар арқ ылы бейнелейді, ал ө нер шығ армашылық кө ркем бейнелер арқ ылы. Бірақ қ азіргі карталардың графикалық заттары (белгілер жү йелері) ғ ылыми ұ ғ ымғ а жатады. Сондық тан карталарды ө нер туындысы ретінде қ арастыру ө те дұ рыс емес.

Сонымен бірге картограф маман графика шеберлігіне де бей-жай қ арай алмайды. Ол карталардың мазмұ нын ашып, олардағ ы нақ тылық ты айқ ын кө рсету ү шін бейнелеу қ ұ ралдарының мү мкіндіктерін ө зіне анық, кең тү рде елестете білу қ ажет. Ол аз дегендей карта ә демі болуы керек, сонда ғ ана ол ө зіне назар аудартып, пайдаланушығ а оң ай оқ ылып, тү сіндіріледі. Осы жерде картографтың кө ркемдік жұ мысы туралы айтуғ а болады. Кө птеген картографтар графиканың ұ лы шеберлері ретінде танылғ ан.