Анықтауыштық қатынастар. Қазақ және орыс тіліндегі анықтауыштық қатынастар

Орыс тілінде анық тауыш ө зі анық тайтын сө здің алдынан да соң ынан да келсе, қ азақ тілінде анық тауыш ө зі анық тайтын сө здің алдында тұ рады.

Аударма жұ мысында қ азақ жә не орыс тіліндегі сө йлем қ ұ рылысының тағ ы бір маң ызды ерекшелігі дара, кү рделі жә не ү йірлі есімшелер арқ ылы кү рделі оралымдардың анық тауыш болып келуі. Қ азақ тілінде есімшелі оралымдар образдылық, кө ркемдік беріп, сипаттау қ ызметінде келсе, орыс тілінде сө йлемге кітабилық, ресмилік сипат береді жә не публицистикалық, ғ ылыми стильде ө те жиі қ олданылады. Тә ржіма жұ мысында бұ лардың екі тілдегі ерекшеліктеріне мә н беру қ ажет.

Орыс тілінде де есімше етістік пен сын есімнің мағ ынасын бірдей иеленген етістіктің атрибуттық формасы болып табылады. Сын есімдердей род жә не сан категориясымен тү рленеді ә рі септеледі. Кез келген сө з табының ерекшелігі оның сө йлемде атқ аратын қ ызметіне байланысты. Осы тұ рғ ыдан салыстырсақ: орыс тілінде–дара есімшелер (одиночные причастия) синтаксистік қ ызметінде анық тауыш (спящие люди), кү рделі есім баяндауыштың қ ұ рамында есім сың ары (Отец был уставшим), бастауыш (Учащиеся этой школы), толымсыз формада баяндауыш (город основан), толық тауыш (Мы разбудили спящего) болады.

Қ азақ тіліндегі кү рделі есімшелер орыс тілінде «причастия с зависимыми словами» немесе «причастные обороты» деп аталады. Сө йлем мү шелерінің қ ызметі орын тә ртібіне негізделген қ азақ тілінде есімшелі анық тауыштардың барлық тү рі ө зі анық тайтын сө зінің алдында келеді. Егер ол ө зі анық тайтын сө здің соң ынан келсе, оның қ ызметі де ө згеріп, сө йлемнің анық тауышы емес баяндауышына айналады. Ал есімшелі оралымдардың орыс тілінде анық талатын сө здің орын тә ртібіне қ арай екі тү рі бар. Сондай-ақ кей жағ дайда орыс тілінде кү рделі есімшелер қ ұ рмалас сө йлемдердің баламасы болып келеді.

Аударма жұ мысында есімшелер арқ ылы келген анық тауыштар ә рдайым ө зі алдында тұ рғ ан заттың тікелей сыны болмайды. Атап айтқ анда, оларды: 1) субъектінің іс-ә рекетке қ атысты сыны (оқ ығ ан адам); 2) субъектінің іс-ә рекет объектісіне қ атысты сыны (лекцияны жақ сы оқ итын профессор); 3) іс-ә рекет объектісінің сыны (біз қ ұ рметтейтін адам, мен тұ ратын жатақ хана); 4) объекті сыны (жуылғ ан еден) деп қ арастыруғ а болса, аударма жасағ анда, бұ лардың ішінде тек алғ ашқ ысы мен соң ғ ысы орыс тіліндегі есімше формаларына сә йкес келеді. Мысалы: оқ ығ ан адам – начитанный (ученый) человек, лекцияны қ ызық ты оқ итын профессор – профессор, который интересно читает лекцию, немесе, профессор у которого интересные лекции, мен тұ ратын жатақ хана – общежитие, в котором я живу.

Демек анық тауыштық қ ұ рылымдардың бірде тек есімшелердің, енді бірде орыс тіліндегі есімдіктер кө мегімен аударылуы есімшелердің мағ ынасына ғ ана емес, есімшелі анық тауыштардың қ ұ рамына да тә уелді болады.

Орыс тілінде есімшелі оралымды “екінші предикат”, сө йлем ішіндегі сө йлем деп қ арастырады. Бұ л жерде екі нә рсені ескеру қ ажет: біріншіден, ”Айқ ындауыш мү ше жө ніндегі ұ ғ ым басқ а тілдердегі приложение, аппозисон деп аталып жү рген ұ ғ ымдарғ а сай туып, қ азақ тіл тілімінде орнық ты. Осылай болғ анмен, қ азақ тіл білімінде айқ ындауыш деп аталып жү рген грамматикалық ұ ғ ым олармен тепе-тең емес.

Демек, орыс тіліндегі оң ашаланғ ан айқ ындауыш қ азақ тілінде кү рделі анық тауыш қ ана болады. Қ орыта келгенде, орыс тіліндегі оң ашаланғ ан да, оң ашаланбағ ан есімшелі айқ ындауыштарғ а, анық тауыштарғ а да қ азақ тіліндегі кү рделі есімшелі анық тауыштар сә йкес келеді.

Сонымен қ атар орыс тілінде есімшелер белсенді ә рекет сынын білдіруіне байланысты актив жә не пассив немесе ырық сыз (орысшасында – страдательный) есімшелер болып бө лінеді. Мысалы: кітап оқ ығ ан студент (актив), студент оқ ығ ан мақ ала (пассив).

Қ азақ тілінде есімшелер актив немесе пассив болып бө лінбейді. Алайда орыс тіліндегі (страдательный) есімшелер қ азақ тіліне ырық сыз есімше болып аударылады. Қ азақ тілінде есімшелер ү йірлі анық тауыш болып келеді, мысалы: Статья, переводимая студентом, написана на японском языке – Студент аударғ ан мақ ала жапон тілінде жазылғ ан. Субъект – предикат тү рінде келгенмен бұ л қ ұ рмалас емес, жай сө йлем, грамматикалық терминмен айтқ анда, ү йірлі мү ше.

4.Кө ркем аударманың ерекшелігін жазың ыз.

Аударма ә дебиеттің ең негізгі саласы –кө ркем ә дебиет.

Кө ркем ә дебиет тілі (язык художественной литературы) –... кейбір қ оғ амда ол кү нделікті практикалық тілден ерекше болып келеді. Проза мен поэзиядағ ы кө ркем мә тіндердің, олардың жасалуы мен оқ ылуының негізінде жатқ ан поэтикалық тіл, ережелер жү йесі. Бұ л ережелер... қ ашанда кү нделікті тіл ережелерінен ерекше болып келеді. Бұ л мағ ынада кө ркем ә дебиет тілі ұ лттық тілдің эстетикалық кө рінісі.... (Қ алиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің тү сіндірме сө здігі. –Алматы. 2005. 168‑ бет).

Кө ркем аударма – ү лкен шығ армашылық іс, оның нә тижесі –басқ а тілде жаң а кө ркемдік қ ұ ндылық ты жасаумен бағ аланады жә не сол арқ ылы аудармашының шығ армашылық белсенділігін танытады.Аудармашы шығ армадағ ы жай ғ ана тілдік элементтерді жеткізумен шеберлік танытады. Кө ркем аударма – кө ркем шығ армашылық тың тү рі. Мұ нда тү пнұ сқ а негізгі қ ызметті атқ арады. Тү пнұ сқ алық шығ армашылық ты шынайы тү рде жеткізе білу – аудармашының басты ерекшелігі.Аудармашының шығ армашылық тә сілі негізінен оның дү ниетанымына байланысты. Дү ниетанымына сә йкес аудармашы ө зі таң дап алғ ан шығ армалардағ ы кө ркем шындық ты мазмұ н мен тү р бірлігінде, жекеден жалпығ а дейінгі тұ тастық тың байланысында бейнелейді. Кө ркем аудармағ а қ ойылатын ең басты шарт – шығ арманың кө ркемдік-идеялық кү ші мен эстетикалық лә ззатын жеткізу.

Ә деби шығ армада кө ркемдік ойдың берілуі – басты талап. Сондық тан да аударма шығ армаларында автор ойының аудармадағ ы жеткізілу мә нері, оны тү сіну ә ркез маң ызды. Шығ арма сюжеті мен кейіпкерлер мінез-қ ылығ ы байланысының ажырамас бірлігі сақ талуы тиіс. Кө ркемдіктің басты талабы іс-ә рекеттердің бейнеленуіне деген сенімділік. Кө ркем деталь- ө зіне поэтикалық ойларды жинақ тай алатын, тиянақ ты, нақ ты ойдың ә демі бө лігі.Сондық тан да эпосқ а баяндау тү ріндегі бейнелеу тә н болса, лирикада адамның жандү ниесін, сезімдік толғ аныс, тебіренісін жеткізу, драма ү шін диалогтық бейнелеу тә н.

Кө ркем ә дебиет аудармасындағ ы басты қ иындық тардың бірі- тү пнұ сқ адағ ы ұ лттық мінез-қ ылық ты аудармада сол қ алпында, соғ ан сә йкестікте қ айталап жеткізу. Ұ лттық болмысты, ұ лттық мінез-қ ылық ты, ә дет-ғ ұ рыпты, салт-дә стү рді аудару барысында аудармашығ а соғ ан семантикалық -стилистикалық сә йкестікте келетін, баламалы қ ызметтегі бейнелеу қ ұ ралдарын табу қ иынғ а соғ ады. Аудармашы міндеті ұ лттық мінез-қ ылық ты, шығ армадағ ы ө мір шындығ ын шынайы қ алпында, баламалы тү рде дә л сипаттап, кө ркемдеп жеткізу. Бұ л аударып отырғ ан ә дебиеттегі ә леуметтік жағ дайды, халық тың қ оғ амдық дамуын жақ сы біліп-тү сінуі керек.

Еркін аударма – кө ркем ә дебиетті аудару ісінде игерілетін амалдардың бірі Немесе тү пнұ сқ а мә тіннің лексикалық -грамматикалық қ ұ рылымына балама табудағ ы еркіндік, “ө зінше” сө йлету.

Кө ркем аударма дә л болу керек, сонымен қ атар оның белгілі дә режеде еркіндікке де қ ұ қ ы бар. Бірақ сол еркіндіктің ө зі тү пнұ сқ ада бейнеленген мазмұ н мен тү рді, яғ ни нақ тылы ө мір кө ріністерін дә л суреттеу мақ сатынан туындап жатуғ а тиіс. Сонда ол еркіндік дегеніміздің ө зі тек дә лдікке жетудің жолы ғ ана болып қ алады. … Аудармашы тү пнұ сқ аны тастап ешуақ ытта ауа жайылып еркін кете алмайды. Олай ету деген сө з – тү пнұ сқ аны ғ ана емес, сол тү пнұ сқ адағ ы бейнеленген ө мір шындығ ын ө рескел бұ рмалау болып табылады. Кө ркем аудармада сө йлем мағ ынасы сіресіп тұ рмау ү шін, ә рі аударылғ ан тілде жатық естілуі ү шін сө збе сө з баламасынан кейде бас тартуғ а тура келеді. Сондық тан аударма барысында ұ ғ ым-тү сінігі, ә леуметтік, мә дени, психологиялық жағ ынан мү лдем басқ а ортаның қ абылдайтынын ескеру қ ажет.

Мысалы: Мына бір ө лең жолдарын Абай Қ ұ нанбаев тө мендегідей аударғ ан. Талдап қ арасақ, «подружка моя» тіркесін қ азақ тіліне «қ ұ рбым» немесе «менің қ ұ рбым» деп аудару лексикалық тұ рғ ыда тең балама болғ анмен, мағ ыналық жағ ынан келгенде қ ұ рбы сө зінің мағ ынасы кез-келген жас, замандас ұ ғ ымын береді. Ал аудармашы бұ л жерде бұ л адамның жай қ ұ рбыдан жақ ын, қ имас адам екендігін беру мақ сатында «экспрессиялық ә сері мол» «ғ ашық жар» сө зін таң дағ ан. «Измена» сө зінің аудармасы «кө зге шө п салу» екенін жә не оның ерлі‑ зайыптыларғ а қ атысты айтылатынын білеміз. Ақ ын осы тұ ста тү нұ сқ а авторына қ арағ анда сө з таң дауда талғ ампаздық танытып, «уә десіздік» деп аударғ ан. «И солнце померкло» – тіркесін жолма-жол аударма жасап «мен ү шін кү н сө нді» деп алмай «мен ү шін жарық дү ниенің қ ызығ ы қ алмады" деген ә серлі ой арқ ылы берген.