![]() Главная страница Случайная страница КАТЕГОРИИ: АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника |
Ысқарған сөздер (аббревиатура) және оларды аудару.
Кейбір кү рделі атаулар, мемлекет, мекеме, ұ йым аттары бірнеше сө здің тіркестерінен қ ұ ралып, кейде қ ысқ артылып та қ олданыла береді. Мысалы: Машина-трактор станциясы деген МТС болып, Америка Қ ұ рама Штаттары деген АКШ болып, Біріккен Ұ лттар Ұ йымы деген Б¥ ¥ болып, Қ азақ тың мемлекеттік университеті деген Қ азМУ болып кысқ арып та жұ мсалады. Осындай кү рделі атаулардың белгілі тә сілдермен қ ысқ артылып алуын қ ысқ арғ ан сө здер дейді.
Кү рделі атаулар ә р тү рлі жолдармен кыскартылады. 1. Кү рделі атау қ ұ рамың дағ ы сө здердің бас ә ріптерінен қ ұ ралады. Мысалы: Б¥ ¥ — Біріккен Ұ лттар Ұ йымы, Ғ А — Ғ ылым Академиясы, ХШЖК — Халық шаруашылық жетістіктерінің кө рмесі, КТУ — кә сіптік-техникалық училище т. б. Бұ ндай қ ысқ арғ ан сө здер бас ә ріппен жазылады да оларғ а қ осымша дефис (-) арқ ылы жалғ анады. Мысалы: АКШ-тың (Америка Қ ұ рама Штаттарының), Ғ А-нан (Ғ ылым академиясынан). 2. Кү рделі атау қ ұ рамындағ ы бірінші сө здің бас буыны мен кейінгі сө здердің бас ә ріптерінен қ ұ ралады. Мысалы: Қ азМИ — Қ азақ тың медицина институты. Бұ ндай қ ысқ арғ ан сө здердің бірінші буынындағ ы бірінші ә ріп пен кейінгі сө здерден қ ысқ артылып алынғ ан бірінші ә ріптері бас ә ріппен жазылады да, оларғ а қ осымша дефис (-) арқ ылы жалғ анады. Мысалы: Қ азМУ-дің (Қ азақ тың мемлекеттік университетінің) студенті, Қ азТАГ-тің (Қ азақ тың телеғ раф агенттігінің) мә лімдемесі. 3. Кү рделі атау қ ұ рамындағ ы сө здердің бірінші буындарынан немесе бірінші сө здің бірінші буыны мен келесі сө з тұ тасымен бірігіп қ ұ ралады. Бұ ндай қ ысқ арғ ан сө здер кіші ә ріппен жазылады да, қ осымша ә деттегі сө здей (дефис арқ ылы емес) жалғ анады, яғ ни қ осылып жазылады. Мысалы: обкомғ а (облыстық комитетке) барды, ауаткомда (аудандық атқ ару комитетінде) болды, педучилищеге (педагогтік училищеге) тү сті, медпункттің (медициналық пункттің) алдында т. б. 4. ГАЗ-51, ТУ-154, Ил-86, АН-24 тә різді техника тү рлерінің (самолет, машина, трактор т. б.) маркаларын кө рсету ү шін алынғ ан шартты белгілер де қ ысқ арғ ан сө здер болып табылады. Бұ ң дай қ ысқ арган сө здер бас ә ріппен жазылады да, қ осымша дефис арқ ылы жалғ анады. Мысалы: ТУ-154-пен ұ шып келді. 5. Ә р тү рлі ө лшемнің атауы болып табылатын м (метр), см (сантиметр), кг (киллограмм), т (тонна), га (гектар), ц (центнер), т. б. (тағ ы басқ а), тә різді белгілер де қ ысқ арғ ан сө здер болып табылады. Бұ лар кіші ә ріппен жазылады да, қ осымша жалғ анбайды.
Ресми қ ұ жаттардың мә тінінде кү рделі атаулардың қ ысқ арғ ан нұ сқ асы алынады:
Қ ысқ арғ ан сө здерге қ осымша жалғ ауда орфоэпиялық норма басшылық қ а алынады:
ТМД – (айтылуы: ты-мы-ды), демек, ТМД-ның, ТМД-ғ а (ты-мы-ды-ғ а); ІІМ (айтылуы: і-і-ім), демек, ІІМ-ге, ІІМ-нің; ЖШС (айтылуы: жы-шы-сы), демек, ЖШС – ғ а, ЖШС-ның; АҚ Ш (айтылуы: а-қ ы-ш), демек, АҚ Ш-тың, АҚ Ш-қ а; Қ азҰ У (айтылуы: қ аз-ұ -у), демек, Қ азҰ У-дың, Қ азҰ У-ғ а. Халық аралық стандарт сипатындағ ы аббревиатуралар «қ азақ шаланбайды»: Мысалы: ЮНЕСКО, ЮСАИД, НАТО, МАГАТЭ, ЮНИСЕФ; оларғ а қ осымша дыбысталуына сә йкес жалғ анады: ЮНЕСКО-ғ а, ЮСАИД-ке, НАТО-ғ а, МАГАТЭ-ге, ЮНИСЕФ-ке. Қ ысқ арғ ан сө здерді тасымалдауғ а болмайды.
Ресми қ ұ жатта кү рделі атаулар шартты тү рде қ ысқ артылып алынуы мү мкін: Мысалы, Қ азақ стан Республикасы Статистика жө ніндегі агенттігінің Ақ параттық – баспа орталығ ы – Қ азақ парат.
|