Главная страница Случайная страница
КАТЕГОРИИ:
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Ысқарған сөздер (аббревиатура) және оларды аудару.
|
|
Кейбір кү рделі атаулар, мемлекет, мекеме, ұ йым аттары бірнеше сө здің тіркестерінен қ ұ ралып, кейде қ ысқ артылып та қ олданыла береді. Мысалы: Машина-трактор станциясы деген МТС болып, Америка Қ ұ рама Штаттары деген АКШ болып, Біріккен Ұ лттар Ұ йымы деген Б¥ ¥ болып, Қ азақ тың мемлекеттік университеті деген Қ азМУ болып кысқ арып та жұ мсалады. Осындай кү рделі атаулардың белгілі тә сілдермен қ ысқ артылып алуын қ ысқ арғ ан сө здер дейді.
Кү рделі атаулар ә р тү рлі жолдармен кыскартылады.
1. Кү рделі атау қ ұ рамың дағ ы сө здердің бас ә ріптерінен қ ұ ралады. Мысалы: Б¥ ¥ — Біріккен Ұ лттар Ұ йымы, Ғ А — Ғ ылым Академиясы, ХШЖК — Халық шаруашылық жетістіктерінің кө рмесі, КТУ — кә сіптік-техникалық училище т. б.
Бұ ндай қ ысқ арғ ан сө здер бас ә ріппен жазылады да оларғ а қ осымша дефис (-) арқ ылы жалғ анады. Мысалы: АКШ-тың (Америка Қ ұ рама Штаттарының), Ғ А-нан (Ғ ылым академиясынан).
2. Кү рделі атау қ ұ рамындағ ы бірінші сө здің бас буыны мен кейінгі сө здердің бас ә ріптерінен қ ұ ралады. Мысалы: Қ азМИ — Қ азақ тың медицина институты.
Бұ ндай қ ысқ арғ ан сө здердің бірінші буынындағ ы бірінші ә ріп пен кейінгі сө здерден қ ысқ артылып алынғ ан бірінші ә ріптері бас ә ріппен жазылады да, оларғ а қ осымша дефис (-) арқ ылы жалғ анады. Мысалы: Қ азМУ-дің (Қ азақ тың мемлекеттік университетінің) студенті, Қ азТАГ-тің (Қ азақ тың телеғ раф агенттігінің) мә лімдемесі.
3. Кү рделі атау қ ұ рамындағ ы сө здердің бірінші буындарынан немесе бірінші сө здің бірінші буыны мен келесі сө з тұ тасымен бірігіп қ ұ ралады. Бұ ндай қ ысқ арғ ан сө здер кіші ә ріппен жазылады да, қ осымша ә деттегі сө здей (дефис арқ ылы емес) жалғ анады, яғ ни қ осылып жазылады. Мысалы: обкомғ а (облыстық комитетке) барды, ауаткомда (аудандық атқ ару комитетінде) болды, педучилищеге (педагогтік училищеге) тү сті, медпункттің (медициналық пункттің) алдында т. б.
4. ГАЗ-51, ТУ-154, Ил-86, АН-24 тә різді техника тү рлерінің (самолет, машина, трактор т. б.) маркаларын кө рсету ү шін алынғ ан шартты белгілер де қ ысқ арғ ан сө здер болып табылады. Бұ ң дай қ ысқ арган сө здер бас ә ріппен жазылады да, қ осымша дефис арқ ылы жалғ анады. Мысалы: ТУ-154-пен ұ шып келді.
5. Ә р тү рлі ө лшемнің атауы болып табылатын м (метр), см (сантиметр), кг (киллограмм), т (тонна), га (гектар), ц (центнер), т. б. (тағ ы басқ а), тә різді белгілер де қ ысқ арғ ан сө здер болып табылады. Бұ лар кіші ә ріппен жазылады да, қ осымша жалғ анбайды.
Ресми қ ұ жаттардың мә тінінде кү рделі атаулардың қ ысқ арғ ан нұ сқ асы алынады:
| (ЖАҚ) Жабық акционерлік қ оғ ам | Закрытое акционерное общество(ЗАО) |
| (ААҚ) – Ашық акционерлік қ оғ ам | Открытое акционерное общество(ОАО) |
| (БАҚ)Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары | Средство массовой информации-(СМИ) |
| (КО) Кеден Одағ ы | Таможенный Союз(ТС) |
| (ТМД) Тә уелсіз Мемлекеттер Достастығ ы | Содружество Независимых Государств(СНГ) |
| (ЕҚ ЫҰ) Еуропадағ ы Қ ауіпсіздік жә неЫнтымақ тастық Ұ йымы | Организация Безопасности и Сотрудничества в Европе (ОБСЕ) |
| (ІІМ) Ішкі істер министрлігі | Министерство внутренних дел (МВД) |
| (МАИ) Мемлекеттік автоинспекция | Государственная автоинспекция(ГАИ) |
| (Ұ Қ К)Ұ лттық қ ауіпсіздік комитеті | Комитет национальной безопасности (КНБ) |
| (ЖШС) Жауапкершілігі шектеулі серіктестік | Товарищество с ограниченной ответственностью (ТОО) |
| (СІМ) Сыртқ ы істер министрлігі | Министерство иностранных дел(МИД) |
| (Қ азҰ У) Ә л-Фараби атындағ ы Қ азақ ұ лттық университеті | Казахский национальный университет им.Аль-Фараби(КазНУ) |
Қ ысқ арғ ан сө здерге қ осымша жалғ ауда орфоэпиялық норма басшылық қ а алынады:
ТМД – (айтылуы: ты-мы-ды), демек, ТМД-ның, ТМД-ғ а (ты-мы-ды-ғ а);
ІІМ (айтылуы: і-і-ім), демек, ІІМ-ге, ІІМ-нің;
ЖШС (айтылуы: жы-шы-сы), демек, ЖШС – ғ а, ЖШС-ның;
АҚ Ш (айтылуы: а-қ ы-ш), демек, АҚ Ш-тың, АҚ Ш-қ а;
Қ азҰ У (айтылуы: қ аз-ұ -у), демек, Қ азҰ У-дың, Қ азҰ У-ғ а.
Халық аралық стандарт сипатындағ ы аббревиатуралар «қ азақ шаланбайды»:
Мысалы: ЮНЕСКО, ЮСАИД, НАТО, МАГАТЭ, ЮНИСЕФ; оларғ а қ осымша дыбысталуына сә йкес жалғ анады: ЮНЕСКО-ғ а, ЮСАИД-ке, НАТО-ғ а, МАГАТЭ-ге, ЮНИСЕФ-ке.
Қ ысқ арғ ан сө здерді тасымалдауғ а болмайды.
Ресми қ ұ жатта кү рделі атаулар шартты тү рде қ ысқ артылып алынуы мү мкін:
Мысалы, Қ азақ стан Республикасы Статистика жө ніндегі агенттігінің Ақ параттық – баспа орталығ ы – Қ азақ парат.